Strategic Focus: Central Asia

Netanyahu antiterroristik operatsiya boshlangani haqida e’lon qildi. Nega?

Kamran Gasanov, siyosiy ekspert

Netanyahuning so‘zlariga ko‘ra, operatsiya “Temir devor” nomi ostida Iordaniya daryosining G‘arbiy sohilida amalga oshiriladi. Netanyahu bu operatsiyaning maqsadini “xavfsizlikni mustahkamlash” deb atadi.

Nega u operatsiyani boshladi? Asosiy sabab - Hamas bilan kelishuvdan so‘ng uch nafar vazir, jumladan radikal Ben-Gvir, iste’foga chiqdi. Moliya vaziri (u ham o’ta radikal) Smotrich “davlat to‘ntarishi” bilan tahdid qilmoqda, Ben-Gvir esa uni ham iste’foga chiqishga ko‘ndirmoqda. Ular sulh bitimini falokat va milliy xavfsizlikka tahdid deb hisoblashmoqda. Ular nafaqat G‘azodan qo‘shinlarni olib chiqishga, balki Netsarim va Filadelfiya yo‘laklaridan ham qarshilar.

Ularning partiyalari – “Diniy sionistlar” (Smotrich) va “Otsma Yehudit” (Ben-Gvir) – hukmron koalitsiyaning 120 o‘rinli Knessetdagi 68 ovozidan 13 tasiga ega. Agar hukumat qulab tushsa, muddatidan oldin saylovlar e’lon qilinadi va Netanyahu mag‘lubiyatga uchrasa, uni sud kutadi. Shu sababli sionistlarga g‘azabini chiqarish imkonini berish kerak edi. Mana shuning uchun G‘azodan farqli ravishda Netanyahu ularning g‘azabini “tishsiz” (Hamas nazoratidagi G‘azodan farqli ravishda) Iordaniya daryosining G‘arbiy sohiliga yo‘naltirdi. G‘azodan qo‘shinlarni olib chiqish masalasi G‘arbiy sohilda davom etayotgan okkupatsiya bilan yopilishi kutilmoqda.

@erontahlili

Rossiya-Eron shartnomasi: harbiy ittifoqmi yoki odatiy strategik sheriklik?

A.Dubnov, siyosatshunos olim

Rossiya va Eron o‘rtasida keng qamrovli strategik sheriklik bo‘yicha shartnomaning imzolanishi Moskva va Tehron o‘rtasidagi ikki tomonlama aloqalarni mustahkamlash yo‘lida navbatdagi qadamlardan biri bo‘ldi. Ammo 47 moddadan iborat ushbu hujjatning tahlili shuni ko‘rsatadiki, u ko‘proq mintaqaviy va global masalalar bo‘yicha pozitsiyalarni muvofiqlashtirishga qaratilgan bo‘lib, to‘liq harbiy ittifoqni shakllantirishga yo‘naltirilmagan.

Shartnomaning asosiy jihatlari

Birinchi, tashqi tajovuzga nisbatan neytrallik. Shartnomaning 3-moddasiga ko‘ra, tomonlar bir-birlariga qarshi bo‘lishi mumkin bo‘lgan ehtimoliy raqiblarga yordam bermaslik majburiyatini olgan. Masalan, Rossiya AQSh yoki Isroilning Eron bilan ziddiyatida ularga yordam bermaydi, xuddi shuningdek, Eron ham Rossiya va Polsha yoki Finlandiya o‘rtasidagi ehtimoliy mojarolarda ularning tomonini olmaydi. Ushbu band tomonlarning strategik ehtiyotkorligini va to‘g‘ridan-to‘g‘ri harbiy ittifoqlarga kirishish niyati yo‘qligini ko‘rsatadi.

Ikkinchi, tashqi ta’sirga qarshi kurash. 12-modda Moskva va Tehronning Kaspiy mintaqasi, Markaziy Osiyo, Janubiy Kavkaz va Yaqin Sharq mintaqalarida “beqarorlikka olib keluvchi” uchinchi davlatlarning ishtirokini oldini olishga qaratilgan hamkorligini ta’kidlaydi. Har qanday aniqlikdan yiroq bo‘lgan bu formulirovka, shunga qaramay, AQSh va Yevropa Ittifoqining strategik ta’sirini kengaytirishga qarshi qaratilgan harakatlarga ishora qilmoqda. Bu ayniqsa, hozirgi kunda G‘arb bilan yaqinlashishni faol ravishda maqsad qilayotgan Armaniston kabi mamlakatlar uchun dolzarbdir.

Uchinchi, axborot sohasida himoya. 33-moddada dezinformatsiya va salbiy targ‘ibotga qarshi kurashda birgalikdagi harakatlar nazarda tutilgan. Ushbu band Eronning obro‘siga oid mavjud muammolarni hisobga olgan holda, OAVlarda, jumladan, o‘lim jazosini yoki inson huquqlarining buzilishini yoritishga doir tanqidni kamaytirish uchun ishlatilishi mumkin.

Ritorikadagi o‘zgarishlar va yangi nuqtalar

Diqqatga sazovor tomoni shundaki, Eronga qarshi odatdagi ayblovlardan farqli o‘laroq, Eron prezidenti jurnalistlarning savollariga javob berayotib, Isroilga oid masalalarda an’anaviy keskin ritorikani chetlab o‘tdi. Aksincha, u Putin tomonidan falastinliklar uchun mustaqil davlat yaratish zarurati haqidagi bayonotga javoban ehtiyotkorona pozitsiyani tanladi. Bu kichik bo‘lsa-da, Eronning global izolyatsiya sharoitida diplomatik moslashuvchanligini ko‘rsatuvchi o‘zgarish sifatida qaralishi mumkin.

Xulosa qilib aytganda, Rossiya va Eron o‘rtasidagi strategik sheriklik ko‘proq siyosiy va iqtisodiy loyihaga o‘xshab, unda yaqqol harbiy tarkib mavjud emas. Tashqi aralashuvga qarshi umumiy ritorikaga qaramay, shartnomaning asosiy moddalari ikki tomonlama aloqalardagi ehtiyotkorlikni va to‘g‘ridan-to‘g‘ri mojarolarga aralashish xavfini minimallashtirish istagini aks ettiradi. Ushbu hujjat yangi harbiy blokni shakllantirishdan ko‘ra, muhim mintaqalarda manfaatlarni muvofiqlashtirish uchun platforma sifatida ko‘proq ahamiyat kasb etadi.

@erontahlili

Yevropa qo‘shinlarini Ukrainada joylashtirish: strategik zaruratmi yoki eskalatsiya yo‘li?
 
Ukraina hududiga urush tugagandan keyin Yevropa qo‘shinlarini joylashtirish g‘oyasi jiddiy bahs-munozaralarga sabab bo‘lmoqda. Garchi bu tashabbus Tramp ma'muriyati va Makron singari bir qator Yevropa yetakchilari tomonidan qo‘llab-quvvatlangan bo‘lsa-da, uning amalga oshirilishi strategik va siyosiy jihatdan qiyinchiliklarga duch keladi, deydi tahlilchilar.
 
Asosiy muammo shundaki, bunday qo‘shinlarning joylashtirilishidan ko‘zlangan maqsadlar aniq emas. Agar tinchlikparvar missiya modeli qo‘llanilsa, unda muvaffaqiyat uchun asosiy shart ishtirokchilarning neytralligidir. Ammo Yevropa davlatlarining Ukrainani faol qo‘llab-quvvatlashini inobatga olsak, ularning tinchlikparvar missiya tarkibida qatnashishi amaliy jihatdan qiyin. Bu esa bunday missiyaning legitimligi va samaradorligi haqida savollar tug‘diradi.
 
Muqobil model sifatida «signal kuchlari»ni joylashtirish taklif qilinmoqda. Bunday kuchlarning vazifasi tajovuzga qarshi davlatlarning qat'iy pozitsiyasini namoyish etishdan iborat. Biroq bunday modelni qo‘llashdan avval, ishtirokchi davlatlarning Rossiyaning qayta hujumiga qarshi urush boshlashga tayyor ekanligini kafolatlash kerak. Aniq reaksiya mexanizmisiz kuchlarni joylashtirish chala ishlangan reja bo‘lib ko‘rinadi.
 
Postkonflikt sharoitida Yevropa qo‘shinlarining mavjudligi bo‘yicha gap-so‘zlar tinchlik bitimi tuzish imkoniyatini susaytirishi mumkin. NATO infratuzilmasini Ukrainadan chiqarib tashlash Rossiyaning ko‘p yillik strategik maqsadi bo‘lib kelgan. Shuning uchun NATO harbiylarini joylashtirish rejalari Rossiya tomonidan provokatsiya sifatida baholanishi ehtimoldan xoli emas va bu Kremlni mojaroni uzaytirishga undashi mumkin.
 
Bundan tashqari, mojarodan keyingi har qanday kelishuvining asosiy parametrlari Rossiya va Ukraina o‘rtasida muhokama qilinishi lozim. Kelishuvlardan avval xorijiy kuchlarni joylashtirish rejalari muzokaralar jarayonini yanada murakkablashtiradi.
 
 
Tramp ma'muriyati ushbu tashabbusni Yevropa xavfsizligida AQSh rolini kamaytirish siyosati kontekstida qo‘llab-quvvatladi. Ammo bunday missiyani amalga oshirish Yevropa davlatlarining Amerika harbiy infratuzilmasiga qaramligini oshiradi. Logistika, razvedka va transport kabi asosiy jihatlar AQSh ishtirokisiz amalga oshirilishi qiyin.
 
Eng katta xavf Rossiya tomonidan Yevropa qo‘shinlariga hujum ehtimoli hisoblanadi. Bunday vaziyatda Vashington ikki yo‘ldan birini tanlashga majbur bo‘ladi: aralashish yoki o‘z ittifoqchilik majburiyatlariga sodiqligini shubha ostiga qo‘yish. Har ikkala variant NATO obro‘siga jiddiy zarar yetkazishi mumkin.
 
Yevropa qo‘shinlarini Ukraina hududida joylashtirishning NATO, Rossiya va Ukraina o‘rtasidagi munosabatlarda xavfsizlik arxitekturasi va kuchlar muvozanatiga uzoq muddatli ta’siri qanday bo‘lishi mumkin?

G’arbiy alyans

Trampning qaytishi Markaziy Osiyoga qanday ta’sir qiladi?

O.Abdurashitov, Eurasia Outpost konsalting kompaniyasi hammuassisi

AQShning Markaziy Osiyodagi siyosati haqidagi kutilmalar va tarixiy nuqtayi nazar o’rtasidagi farqlarni tushunish muhimdir. AQShning so’nggi o’n yillikdagi yondashuvida izchillik va uzluksizlik kuzatilmagan. Trampning birinchi prezidentlik davrida iqtisodiy hamkorlik e’tibordan chetda qolgan bo’lsa-da, xavfsizlik va mintaqaviy barqarorlik masalalari doimiy yo’nalish sifatida saqlanib qoldi. Bayden davrida esa C5+1 formatiga energetika, savdo va iqlim o’zgarishi masalalariga alohida urg’u berish orqali yangi sohalar qo’shildi.

Shu bilan birga, Markaziy Osiyo mamlakatlari oxirgi yillarda tranzit yo’laklari va yashil energetika infratuzilmasini rivojlantirishda sezilarli yutuqlarga erishdi. Ammo, bu loyihalarda AQShning roli cheklangan bo’lib, infratuzilmada Xitoy va Yevropa Ittifoqi, energetikada Ko’rfaz Arab davlatlari va Xitoy texnologiyalari yetakchilik qilmoqda. Turk Davlatlari Tashkiloti esa iqtisodiy va madaniy aloqalarda muhim rol o’ynamoqda, ayniqsa so’nggi davrda o’zaro tushunish va kooperatsiyada sezilarli progressga erishdi.

Trampning “kelishuv” siyosati mintaqa yetakchilari uchun ma’qul bo’lishi mumkin, lekin u davom etayotgan Xitoy bilan tarif kurashini kuchaytirishi ehtimoli bor. Bu esa Markaziy Osiyoning Yevropa va Osiyoni bog’laydigan transport yo’llariga tahdid solishi mumkin. Mintaqaning Xitoy bilan yaqin savdo aloqalari va qit’alararo neytralitet siyosati ham xavf ostida qoladi.

Strategic Focus: Central Asia