«ШАРҚ ЮЛДУЗИ» журнали

Муҳаммад Исмоил:
– 2018 йил Қозоғистонда “Ўзбекистон йили” дея эълон
қилинди. Ўйлайманки, бу барчамиз орзиқиб кутган, аммо кутилмаганда рўй
берган ғоят ажойиб хушхабар бўлди…
Ўлжас Сулаймонов: – Бизлар қарийб ўттиз йил кўришмадик. Ёзувчиларни
назарда тутаяпман. Балки бундан ҳам кўпдир. Қайта қуриш ҳатто ўзаро
муносабатларимизни қайта қурди. Авваллари бизлар тез-тез кўришар, бир
биримизникида меҳмон бўлар эдик. Қозоқ ёзувчилари Тошкентга боришар, ўзбек
ёзувчилари Олма-отага келишар эди. Бошқа жумҳурият ижодкорлари билан ҳам
шундай дўстона ва қизғин муносабатлар ўрнатилган эди. Афсуски, ҳозир ундай
эмас. Биз ҳатто энг яқин дўстларимиз бўлган Одил Ёқубов, Эркин Воҳидов,
Абдулла Орипов, Носир Фозиловларнинг бу дунёни қачон ташлаб кетганлигини
билолмай қолдик.

* * *
Уздилар, боғладим,
Ечдилар, тугдим,
Эгдилар, дол мисол қаддимни эгдим,
Отдилар, нишонга бехато тегдим,
Ҳам дўстдан, ҳам ёрдан айрилиб.

Янглиш танландимми ё янглиш севдим,
Тақдир нима берди, мен не сўровдим?
Чигал қисмат аро кулдек соврилдим,
Ҳам дўстдан, ҳам ёрдан айрилиб.

Ёрманми, ағёрми, жонми, жабрми?!
Зулм қўлин тутайми, ёки сабрни?
Қандай яшаб ўтгум қолган умрни
Ҳам дўстдан, ҳам ёрдан айрилиб?

I
Модомики, Зебуннисонинг “Инжост” радифли машҳур ғазали ва унинг ўзбек
тилига ўгирилган бир неча варианти (Мунирхон Муинзода, Маҳмуд Йўлдошев,
Зуҳриддин Исомиддинов томонидан амалга оширилган), уларнинг ўзаро ўхшаш
лик ва тафовутлари, аслиятга қайси бири нисбатан яқин эканлиги масаласини
ойдинлаштириш учун дастлаб ғазалнинг ўзини (аслиятни) муфассалроқ тушуниб
олиш айни муддаодир. Шунда байтларнинг насрий баёни, мазмуни ва таржималарда
унинг қанчалик сақланиб қолганлиги, қолаверса, вазну оҳанг масаласи қандай
ҳолатда эканлиги аниқроқ англашилади.

Турғунлик йиллари

Кулба аччиқ тутунга тўлар,
Ўтин ҳўлми, ёнмайди сира.
Тезак ташир жажжи қўлчалар,
Бир чеккада шам ёнар хира.

Очилади қуроқ дастурхон,
Аёл ёвғон шўрвани сузар.
Токча узра мунғайиб, нолон,
Сукут сақлар эски тилбузар.

Сўнг ўртага қўйилади шам,
Тилга кирар дафтару, китоб.
Қоғоз узра эгилар қалам,
Бирдан чироқ ёнади шу тоб.

Тилга кирар эски тилбузар,
Қувиб дилнинг армонларини.
Экран узра кузатар кўзлар,
Бу дунёнинг ёлғонларини...



Дунё қичқириғи
Жим,
Бир нафас нафсингдан тийил одамзод,
Ғафлат уйқусидан уйғонгин бир он.
Боқ, тегрангга боқ,
Қонлар оқаяпти мисоли булоқ.

Украин тупроғи булғанди қонга,
Бир малҳам топилмас, инграган жонга.
Қандай ишонайин бу ҳолда ахир,
Бир-бирин ўлдирган қаттол инсонга!

Оламни чулғади тугамас дард, ғам.
Қутурган қўтослар галаси каби,
Ув тортган бўрилар тўдаси мисол,
Чопасан, ёқасан дайдиб ҳар томон.
Англамай ўлган ким, ўлдирганлар ким?

Бу ташкилот муҳташам қилиб қурилган уч қаватли кўркам бинода жойлашган,
атрофи баланд темир панжаралар билан ўралган ва қора рангга бўялган.
Ичкаридаги эскириб кетган тахта ўтирғичларда ёши катта чоллар, аёллар, ёш
болали жувонлар тизилишиб ўтиришибдилар, асаблари чарчаганлиги юзларидан
сезилади. Улар бошлиқ жанобларини эрта тонгдан пойлашмоқда, аксарияти
нечанчи бор келиши. Бошлиқ ёрдамчиси, бўйинбоғ тақиб олган олифта йигит
“Қабулхона”дан чиқиб, “Битта-битта кирасизлар, навбат билан, спискага қараб,
тушунарли-ми? Ҳали хўжайин келмади, келиши билан чақираман, кутинглар!”
деб, қўлидаги қалин жилдли дафтарини қўлтиғига қистириб, хонасига кириб
кетди ва ичидан “шарқ” этиб қулфлаб олди.

Сонетларни Петрарка ва Шекспир усулидаги каби турларга бўлишади. Улардан
кейинги яшаб ўтган ижодкорлар иккала йўлдан бирини танлаб, маъқул йўналишда
ёзишда давом этишди.
Петрарка сонетнинг бизгача етиб келган асл шаклига асос солган. Унинг
сонетлари икки қисмдан ташкил топган: октава ва сестет. Бу номлар биз ўйлаган
дек бошқача маъно касб этувчи қўрқинчли атама эмас. Лотинча номланишдан
ўз тилимизга саккизлик ва олтилик деб таржима қилсак бўлади. Биз айтаётган
катрен ва терсетлар айни шу икки катта қисмнинг бўлакларидир. Мазмун жиҳатдан
биринчи катренда мавзу айтилади ва иккинчи катренда фикр кенгайтирилади.

Ўзимга
Чўлпон уйғоқ эди сенинг ёшингда,
Томирида қондек оқарди исён.
Ёндирганга ёниқ зарбалар керак
Оловлар ичида эди Туркистон!

Бугун сен жимгина кузатяпсан, дод!
Ҳаққингни инига тошаётганни.
Наҳотки, заррача қизиқтирмайди
Янги бир асрда яшаётганинг?!

Кечикиб-кечикиб қайтади уканг
Уйга шошиб келар, юраги эзғин.

Қодирий. Айблов. "Йиғинди гаплар"
Бўғзинга нимадир тиқилди.
Сездим…

Орзиқул Эргаш 1953 йил 14 январда Самарқанд яқинидаги Дархон қишлоғида туғилган. Самарқанд Давлат университетини тамомлаган. "Тўй", "Дунёнинг бир чеккаси", "Болалигим кўчаларида", "Шохсанам", "Дархон қиссалари", "Сенинг бу дунёда борлигинг" каби қисса ва ҳикоялар китоблари нашр этилган.

Бадиий фильмдан фарқли ўлароқ ҳужжатли кинонинг аксарият турларида
маълум бир сюжет ва сценарийни яратишга ёки топишга бўлган эҳтиёж,
актёрлик санъатининг улкан маҳоратига таяниш, декорация ва грим каби фильм
факторлари катта аҳамиятга эга бўлмайди. Ҳужжатли фильмнинг энг асосий
қуроли – ҳис-ҳаяжонга, фикр ва ғояга бой ҳамда айни бир лаҳзада буларнинг
ҳаммасини тақдим этувчи ҳаётнинг ўзидир. Шунчаки ўша микролаҳзаларда
ўтиб кетиши мумкин бўлган воқеани вақтни бой бермай тасвирга олиш керак,
холос. Аммо, юқорида айтганимиз – “аксарият турлар”га кирмайдиган “тарихий
ҳужжатли фильм”ларнинг констуктив хилма-хиллиги чексиз.

* * *
Кўзингни юм, дединг,
Юмдим кўзимни
Ғаддору, ғайиру нокасни кўрсам.
Кўзингни юм, дединг,
Юмдим кўзимни.
Ўзин осмон билган ҳар касни кўрсам.
Кўзингни юм, дединг,
Юмдим кўзимни.
Кўнгил кўз ўрнида кўрди очунни,
Оқни оқ, қорани қорадек кўрди.
Икки ён ажратди ёлғону чинни
Ва кўзни очмоқни истамай қолдим.
Очсам ваҳшат ичра жоним қоврилар.
Энди очиқ кўзни юмсам гуноҳдир,
Энди кўзим юмсам умрим соврилар.

У “Наҳотки ақлдан озаётган бўлсам”, деб ўйланганча, қоғоз ва қаламини олди,
агар шу онда миясига бостириб келаётган фикрларни ёзиб қўймаса, ақлдан озиб
қолиши ҳеч гап эмас эди.
Воқеа мана бундай бўлди: Бир куни анҳор бўйлаб бемақсад сайр қилиб юрарди
(шундай одати бор эди), анҳордан бир жувон челакда сув олаётганини кўрди.
Атрофга аланглаб борлиқнинг олис ерларига кўзини олиб қочишга уринган рассом
барибир буни эплолмади, зум ўтмай анҳор бўйига қарасаки, жувон йўқ. У киприк
қоққунча ғойиб бўлганди.
Ҳайрон бўлди рассом, бу яқин атрофда бирор уй йўқ, агар бўлган тақдирда ҳам
бу қадар тез ғойиб бўлиши ақлга тўғри келмасди. Карахт бўлди рассом, у ерда ҳеч
қандай жувон йўқ эди.

Ҳамма бало ғўрлигингдан бошланаркан. Тирноқдеккина бўлсам-да, тўполонни
жанжалкаш ўртоқларим бошларди-да, кўчада катталар, мактабда муаллимлар нуқул
менга танбеҳ берарди. “Булар-ку, майли, сен туппа-тузук боласан. Индамай қараб
ўтирдингми? Сенга ярашадими шунақа қилиқ”, дея изза қилишгани-қилишган эди.
Индасам ҳам бир бало эди, индамасам ҳам.
Шу зайл йиллар ўтди. Ёзнинг тафти заптига олган кунларнинг бирида
салқингина томорқамга йўл олдим. Йўл-йўлакай қадрдоним Ҳамроали билан
сўрашиб ўтгим келди. У ҳам томорқасига чиқмоқчи бўлиб турган экан, яхши бўлди,
бирга суҳбатлашиб кетдик. Йўлда Исмоилжонга дуч келдик. У қуюқ сўрашди-да,
ўтинч билан менга юзланди.– Ака, мол – мол-да минг қилса ҳам. Чаврангизни бузиб кириб, экинингизни
пайҳон қилиб ташлабди.

Миллий адабиётимизда миллий маънавий дунёқараш ҳамда поэтик
тафаккурнинг миллат қайғуси билан нафас олишига боғлаб талқин этилган асарлар
талайгина. Чуқур фалсафий фикр, дардчил туйғулар соҳиби таниқли шоир
Икром Отамуроднинг “Сен” номли достони шу маънода нуктадон қалб даъвати ва
эҳтиёжи билан ёзилган асарлар сирасига киради.
Достонда поэтик идрокнинг ўзига хослиги, умумий оҳанги, руҳи давр
ижодкорларини мудом ўйга толдирувчи муаммолар, уларни қийнаган миллий
оғриқлар, изтиробга солган кечинмалар фонида акс эттирилади.