«Sharqshunos tahlilchilar» intellektual klubi

Xitoy - Buyuk Britaniya hamkorligi: 10-round

Londonda boʻlib oʻtgan 10-Xitoy-Buyuk Britaniya strategik muloqotida Xitoy va Buyuk Britaniya tashqi ishlar vazirlari Van Yi va Devid Lemmi ishtirok etishdi.

Tomonlar kelajakdagi hamkorlik yo'li bo'yicha konsensusga erishdilar. Uchrashuvda ikkala tomon ham global boshqaruv, kiberxavfsizlik, moliyaviy xizmatlar va sun’iy intellekt sohasida hamkorlikni kuchaytirish, energiya, texnologiya, iqlim o'zgarishi, ta'lim, sog'liqni saqlash, sanoat kabi sohalarda keng qamrovli shartnomalar imzolandi.

Muloqot chog'ida Vang Xitoy va Buyuk Britaniya o'rtasidagi siyosiy tizimlar, tarix va madaniyatdagi farqlarni tan oldi, ammo o'zaro hurmatga asoslangan xolis va oqilona muloqot muhimligini ta'kidladi. U Xitoyning Buyuk Britaniyani hal qiluvchi strategik hamkor sifatida qarashini yana bir bor tasdiqladi.

Tomonlar Yaqin Sharqdagi vaziyat, Xitoyning Tayvan, Gonkong va boshqa nozik masalalar bo'yicha pozitsiyasiga batafsil to'xtalib o'tdi, Ukraina inqirozi bo'yicha chuqur fikr almashdilar. Van Xitoyning pozitsiyasini bayon qilib, mojaro tarqalishining oldini olish va kuchayishiga yo'l qo'ymaslik muhimligini ta'kidladi. U tinchlik muzokaralarini va Yevropa xavfsizlik tizimini yaratish yo'lidagi sa'y-harakatlarni davom ettirishga chaqirdi.

Ijtimoiy tarmoqlardagi sahifalarimiz
Twitter YouTube Facebook
Instagram Telegram

Yamayka tizimi (Jamaica System) nima?

Yamayka tizimi – 1976-yilda Xalqaro Valyuta Fondi (IMF) tomonidan qabul qilingan valyuta tizimi bo‘lib, u Bretton-Vuds tizimi o‘rnini bosdi va hozirgi global valyuta tizimining asosini yaratdi.

Yamayka tizimini kelib chiqishi:

1944-yilda qabul qilingan Bretton-Vuds tizimi xalqaro moliya tizimini boshqarib kelgan edi. Uning asosiy tamoyillari quyidagilar edi:

AQSh dollari oltin bilan bog‘langan (1 troya unsiya = 35 dollar).
Boshqa valyutalar esa dollarga nisbatan barqaror kursda saqlanishi kerak edi.

Ammo 1971-yilda AQSh prezidenti Richard Nikson dollarning oltin bilan bog‘liqligini bekor qildi (“Nixon Shock”), chunki AQSh oltin zaxiralarini yetarlicha ushlab turish imkoniyatidan mahrum bo‘ldi. Bu holat Bretton-Vuds tizimining qulashiga olib keldi va yangi tizim yaratishga ehtiyoj tug‘ildi.

1976-yilda Yamaykaning Kingston shahrida IMFning rasmiy yig‘ilishi bo‘lib o‘tdi va quyidagi asosiy qarorlar qabul qilindi:
Oltin standarti butunlay bekor qilindi – Endi hech bir valyuta oltin bilan bog‘lanmaydi.
- Erkin valyuta kurslari – Davlatlar o‘z valyuta kursini erkin belgilash huquqiga ega bo‘ldi (qat’iy kurs saqlash shart emas).
–IMFning oltin roli kamaytirildi
–IMFning oltin zaxiralari xalqaro moliya tizimida endi muhim o‘rin tutmaydigan bo‘ldi.
–Xalqaro rezerv valyutalar kengaydi

AQSh dollari yetakchi valyuta bo‘lib qoldi, lekin funt sterling, yevro (keyinchalik), iyena, yuan kabi boshqa valyutalar ham xalqaro zaxira valyutalari sifatida ishlatila boshladi.

Yamayka tizimining xalqaro iqtisodiyotga ta’siri

Valyutalar erkin suzuvchi (floating exchange rate) tizimiga o‘tdi – Bu davlatlarga iqtisodiy holatiga qarab valyuta kursini moslashtirish imkoniyatini berdi.
Valyuta bozoridagi noaniqlik oshdi –Chunki barqaror kurs majburiyati yo‘qolganidan so‘ng, kurslar tez-tez o‘zgarib turadigan bo‘ldi.
IMF roli o‘zgardi – Tashkilot davlatlarning valyuta siyosatini boshqarish o‘rniga, asosan inqirozlarning oldini olish va moliyaviy yordam ko‘rsatish bilan shug‘ullana boshladi.

Yamayka tizimi hozirgi xalqaro valyuta tizimining asosini tashkil qiladi. U davlatlarga o‘z valyuta kursini moslashtirish erkinligini berdi, lekin ayni paytda valyuta bozoridagi beqarorlikni ham oshirdi. Bugungi kunda aksariyat davlatlar erkin yoki boshqariladigan suzuvchi kurs tizimidan foydalanmoqda.

✅ Ijtimoiy tarmoqlardagi sahifalarimiz
📱Twitter 📱YouTube 📱Facebook
📱Instagram 📱Telegram

Okeaniya davlatlarining siyosiy xususiyatlari (davomi)

3. Geosiyosiy vaziyat va muammolar

Okeaniyada siyosiy barqarorlik va iqtisodiy taraqqiyot bilan bog‘liq bir qancha muammolar mavjud.

3.1. Mustamlakachilikning merosi

Ba’zi davlatlar hali ham mustamlakachilik davrining asoratlaridan aziyat chekishmoqda. Masalan, Yangi Kaledoniya mustaqillik uchun referendum o‘tkazganligiga qaramay hamon Fransiya mustamlakasi bo'lib qolmoqda.

3.2. Iqlim o‘zgarishi va migratsiya

Okeaniyaning ba’zi davlatlari, xususan Tuvalu va Kiribati, global iqlim o'zgarishi tufayli suv ostida qolish xavfi mavjud. Ammo, ushbu davlatlarning aholisini xavfsiz yerlarga evokuatsiya qilish masalasi hanuz muammoligicha qolmoqda.

3.3. Xitoy va AQSh o‘rtasidagi raqobat

So‘nggi yillarda Okeaniya Xitoy va AQSh o‘rtasidagi geosiyosiy raqobat markaziga aylangan. Xitoy mintaqada o‘z ta’sirini oshirish uchun infratuzilma va iqtisodiy yordam dasturlarini taklif qilmoqda.
• Solomon orollari Xitoy bilan xavfsizlik shartnomasi tuzgan, bu esa Avstraliya va AQShning xavotiriga sabab bo‘lgan.
• AQSh esa o‘z ittifoqchilari – Avstraliya va Yangi Zelandiya bilan hamkorlikni kuchaytirmoqda.
3.4. Ichki siyosiy beqarorlik
• Papua-Yangi Gvineya – Korrupsiya va ichki mojarolar kuzatiladi.

✅ Ijtimoiy tarmoqlardagi sahifalarimiz
📱Twitter 📱YouTube 📱Facebook
📱Instagram 📱Telegram

Okeaniya davlatlarining siyosiy xususiyatlari

Okeaniya – Tinch okeanining markaziy va janubiy qismida joylashgan, asosan orollardan iborat mintaqa. U 14 ta mustaqil davlat (Avstraliya,Yangi Zelandiya,Papua-Yangi Gvineya,Fiji,Solomon orollari,Vanuatu,Samoa,Tonga,Tuvalu,Nauru,Kiribati,Marshall orollari,Mikroneziya Federativ Shtatlar,Palau) va bir nechta bog‘liq hududlarni o‘z ichiga oladi. Umumiy aholisi 44 milliondan ortiq va eng koʻp aholi Avstraliyada yashaydi va u yerda 26 million atrofida aholi istiqomat qiladi.

Siyosiy jihatdan Okeaniya turli boshqaruv shakllari, xalqaro tashkilotlarga a’zolik va geosiyosiy ta’sirlar bilan ajralib turadi.

1. Hukumat shakllari va siyosiy tuzilma

Okeaniyaning mustaqil davlatlari turli boshqaruv tizimlariga ega.

1.1. Parlamentar monarxiyalar

Bu davlatlarda qirol yoki qirolicha davlat boshlig‘i bo‘lib, hukumat bosh vazir tomonidan boshqariladi.
• Avstraliya – Britaniya monarxiyasining bir qismi (Qirol Charlz III davlat rahbari).
• Yangi Zelandiya – Parlament boshqaruvi asosida Britaniya monarxiyasi tarkibida.
• Tonga – Okeaniyadagi yagona mustaqil qirollik bo‘lib, milliy monarx tomonidan boshqariladi.

1.2. Prezidentlik respublikalari

Bu davlatlarda prezident davlat va hukumat rahbari hisoblanadi.
• Kiribati
• Marshall orollari
• Mikroneziya Federativ Shtatlari
• Palau

1.3. Parlamentar respublikalar

Bu davlatlarda parlament asosiy hukumat organi bo‘lib, bosh vazir mamlakatni boshqaradi.
• Fiji
• Nauru
• Papua-Yangi Gvineya
• Samoa
• Solomon orollari
• Tuvalu
• Vanuatu

1.4. Mustamlaka va bog‘liq hududlar

Ba’zi hududlar hali ham boshqa davlatlarga qarashli yoki o‘z-o‘zini boshqaruvchi maqomga ega.
• Fransiya hududlari: Yangi Kaledoniya, Fransiya Polineziyasi, Valis va Futuna.
• AQSh hududlari: Guam, Amerika Samoasi, Shimoliy Mariana orollari.
• Buyuk Britaniya hududi: Pitkern orollari.
• Yangi Zelandiya bilan bog‘liq hududlar: Niue, Tokelau, Kuk orollari.

2. Xalqaro tashkilotlarga a’zolik va mintaqaviy hamkorlik

Okeaniya davlatlari turli xalqaro va mintaqaviy tashkilotlarning a’zolari bo‘lib, o‘z manfaatlarini himoya qilish va hamkorlik qilishga intiladilar.

2.1. Mintaqaviy tashkilotlar
• Tinch okeani orollari forumi (PIF) – Mintaqadagi eng muhim siyosiy va iqtisodiy tashkilot.
• Melaneziya Hamkorlik Guruhi (MSG) – Melaneziya davlatlari o‘rtasidagi siyosiy va iqtisodiy hamkorlikni rivojlantirish uchun tuzilgan.
• Tinch okeani hamkorlik tashkiloti (PACO) – Mintaqadagi savdo va iqtisodiy hamkorlik masalalariga qaratilgan.

2.2. Xalqaro tashkilotlarga a’zolik
• BMT (Birlashgan Millatlar Tashkiloti) – Okeaniyadagi barcha mustaqil davlatlar BMTga a’zo.
• Britaniya Hamdo‘stligi – Avstraliya, Yangi Zelandiya, Papua-Yangi Gvineya va boshqa davlatlar ushbu tashkilotga kiradi.
• AQSh bilan maxsus kelishuvlar – Marshall orollari, Mikroneziya Federativ Shtatlari va Palau AQSh bilan maxsus hamkorlik shartnomalariga ega.

✅ Ijtimoiy tarmoqlardagi sahifalarimiz
📱Twitter 📱YouTube 📱Facebook
📱Instagram 📱Telegram

Kichik davlat–katta ta’sir: Qatarning yumshoq kuch siyosati

So‘nggi o‘n yilliklarda Qatar kichik davlat bo‘lishiga qaramay, xalqaro maydonda o‘z ta’sirini sezilarli darajada oshirishga muvaffaq bo‘ldi. Buning sababi an’anaviy harbiy va siyosiy kuchga emas, balki "yumshoq kuch" (soft power) strategiyasiga asoslangan yondashuvda mujassam.

✅ Media va axborot maydoni
Al Jazeera–Qatarning global ommaviy axborot olamidagi eng yirik ta’sir vositasi hisoblanadi. Al Jazeera Media Network butun dunyo bo'ylab 70 dan ortiq idoralari mavjud. Shuningdek, 95 dan ortiq mamlakatdan 3000 dan ortiq xodimlariga ega bo'lgan arab dunyosidagi eng yirik axborot tarqatuvchi tarmoq ham hisoblanadi. Ushbu telekanal xalqaro axborot maydonida muhim o‘ringa ega. Jumladan, G‘arb, Yaqin Sharq va boshqa mintaqalarda jamoatchilik fikrini shakllantirishda muhim rol oʻynaydi. Bundan tashqari, Digital media va ijtimoiy tarmoqlarda ham Qatarga tegishli axborot resurslari faol ishlaydi.

✅ Sport diplomatiyasi
FIFA Jahon chempionati-2022 Qatarning global nufuzini oshirish va turizmni rivojlantirish uchun juda muhim loyihalardan biri bo‘ldi. Fransiyaning PSG (Paris Saint-Germain) futbol klubi Qatarga tegishli bo‘lib, ushbu jamoa davlat sport brendini butun dunyoga yoyishda muhim omillardan bir boʻlib xizmat qiladi. Qolaversa, Doha Formula1, tennis va boshqa yirik sport tadbirlari oʻtkaziladigab xalqaro sport markazlaridan biriga aylanishga harakat qilmoqda.

✅ Energiya diplomatiyasi
Qatar dunyodagi eng yirik suyuq gaz (LNG) eksportchilardan biri bo‘lib, bu Dohaga boshqa davlatlar bilan iqtisodiy va siyosiy aloqalarni mustahkamlashga imkon beradi. Dunyo mamlakatlari bilan energetika sohasidagi hamkorlik hamda oʻzaro uzoq muddatli bitimlar Qatarni ishonchli hamkor sifatida obroʻsini yanada oshirishga xizmat qilmoqda. Masalan, Qatar 2022-yilda 59,5 milliard dollarlik suyultirilgan tabiiy gaz eksport qildi. Bu esa uni dunyoda suyultirilgan gaz eksport qiluvchi mamlakatlar orasida uchinchi oʻrinda boʻlishini taʼminladi. Xuddi shu yili suyultirilgan gaz eksporti mamlakat eksportidagi eng ilgʻor soha boʻldi. Qatardan tabiiy va suyultirilgan gazni import qiluvchi davlatlar qatoriga Xitoy (10 milliard $), Hindiston (8,54 milliard $), Janubiy Koreya (7,38 milliard $), Buyuk Britaniya (7,31 milliard $) va Belgiya (5,37 milliard $) kabilar kiradi.

✅ Gumanitar va tinchlik diplomatiyasi
Qayd etish joizki, global hamda mintaqaviy muammo va ziddiyatlarni hal etilishida Qatarning vositachilik roli yildan-yilga oʻsib bormoqda. Bunga yorqin misol sifatida Afg‘oniston muammosini hal etish boʻyicha muzokaralarni keltirib oʻtish mumkin.
Bugungi kunda Qatarda faqat ikkita yirik xalqaro amalga oshiruvchi agentlik mavjud: Qatar Charity va Qatar Qizil Yarim Oy Jamiyati Qatarning tashqi diplomatiyasi yuqori darajadagi avtonomiya bilan ajralib turadi, u sezilarli pragmatizm uyg'unligini, shuningdek, doimiy bosimga qaramay, siyosat va xalqaro munosabatlarning avtonom va suveren chizig'ini shakllantirishga bo'lgan qat'iy irodasini ko'rsatadi.

Xulosa qilib aytganda, Qatar yumshoq kuch strategiyasini samarali qo’llash orqali kichik davlat bo’lishiga qaramay, xalqaro maydonda nufuzli o’yinchiga aylandi. Xalqaro munosabatlarda asosiy aktorlardan biri boʻlib qolish uchun Qatar axborot nazorati, sport diplomatiyasi hamda vositachilik faoliyati kabi omillarga tayanmoqda. Biroq, bu strategiya ba’zi geosiyosiy muammolarni ham keltirib chiqardi.Masalan, 2017-yilgi Fors ko’rfazi inqirozi naatijasida Qatar mintaqaviy bo’linish markaziga aylanib qoldi. Bunga yaqqol misol qilib Quvaytda bòlib òtgan Fors ko‘rfazining arab davlatlari hamkorligi Kengashining sammitida Qatar davlatiga so’z berilmaganligida ko’rishimiz mumkin.Bu Qatarga nisbatan qo’yilgan diplomatik va iqtisodiy blokadaning boshlanishi desak ehtimoldan holi emas. Shunday bo’lishiga qaramasdan, Doha o’z mustaqil tashqi siyosatini saqlab qolgan holda, yumshoq kuch vositalarini yanada kengaytirib, global o’yinchi sifatidagi rolini mustahkamlamoqda.

✅Ijtimoiy tarmoqlardagi sahifalarimiz
📱Twitter 📱YouTube 📱Facebook
📱Instagram 📱Telegram

Alisher Navoiy va siyosiy faoliyati (davomi...)

5. Siyosiy hayotdan butkul chetlanishi va vafoti (1500-1501)

Navoiyning hayotining so‘nggi yillarida Husayn Boyqaro davlat ishlarini yetarlicha e’tibor bilan yuritmay qo‘ydi. Ichki siyosiy mojarolar kuchaydi va davlat zaiflashdi. Navoiy esa davlat ishlaridan butunlay chetga chiqib, ijod bilan shug‘ullana boshladi.
Shu asnoda, 1501-yilda Alisher Navoiy vafot etdi.
U yaratgan siyosiy tizim keyinchalik buzilib, Xuroson barqarorlikni yo‘qota boshladi.

Alisher Navoiy nafaqat adabiyot, balki siyosat maydonida ham ulkan ishlarga qo‘l urgan. Uning Husayn Boyqaroni taxtga chiqarishi, davlat tizimini isloh qilishi, adolatli boshqaruv o‘rnatish yo‘lidagi harakatlari va madaniyat rivojiga qo‘shgan hissasi tarixiy voqealar orqali o‘z isbotini topgan.

Uning siyosiy faoliyati bugungi kun siyosatchilari uchun ham ibrat bo‘lib qoladi. Adolat, ma’rifat va davlatparvarlik yo‘lida amalga oshirgan ishlari millat taraqqiyotining muhim omillaridan biridir.

✅Ijtimoiy tarmoqlardagi sahifalarimiz
📱Twitter 📱YouTube 📱Facebook
📱Instagram 📱Telegram

Alisher Navoiy va Siyosiy Faoliyati

Alisher Navoiy (1441–1501) nafaqat buyuk shoir va mutafakkir, balki Husayn Boyqaro saroyida yirik davlat arbobi sifatida ham faoliyat olib borgan. U davlat siyosatini shakllantirish, barqarorlikni ta’minlash va madaniyatni rivojlantirish yo‘lida muhim ishlarni amalga oshirgan. Uning siyosiy faoliyatiga oid eng muhim voqealar quyidagilardan iborat.

1. Husayn Boyqaroni Hokimiyatga kelishi (1469)

1469-yilda Xuroson taxti uchun kurash ketayotgan bir paytda Husayn Boyqaro o‘zining siyosiy raqiblari tomonidan siqib chiqarilgan edi. Alisher Navoiy esa uni qo‘llab-quvvatlab, taxtga chiqishida muhim rol o‘ynagan.
• Husayn Boyqaro tarafdorlari safini mustahkamlashga yordam berdi.
• Saroy amaldorlari va harbiy yetakchilar orasida diplomatik yo‘l bilan Boyqaroga sodiqlikni ta’minladi.
• Uning taxtga chiqishidan keyin asosiy maslahatchi sifatida xizmat qildi va davlat boshqaruvida faol qatnashdi.

Natijada, Husayn Boyqaro taxtga chiqdi va Xurosonda nisbiy siyosiy barqarorlik o‘rnatildi.Navoiy hukumatda muhim lavozimlarga tayinlanib, davlat siyosatini shakllantirishda ishtirok eta boshladi.

2. Yuqori davlat lavozimiga ko‘tarilishi va islohotlar (1472-1476)

1472-yilda Husayn Boyqaro Alisher Navoiyni Muqarribi hazrat (ya’ni eng yaqin maslahatchi) lavozimiga tayinladi. 1476-yilda esa u Amir ul-muluk unvonini oldi va amaldorlar ustidan nazoratni kuchaytirish, davlat tizimini isloh qilish bilan shug‘ullandi.

Navoiyning islohotlari:
• Adolat tizimini mustahkamlash: Hokimlar va amaldorlarning o‘z vazifalarini suiiste’mol qilmasligi uchun qat’iy tartib o‘rnatdi.
• Solih odamlarga lavozim berish: Davlat lavozimlariga ilmli va halol kishilarni tayinlashga intildi.
• Xalq manfaatlarini himoya qilish: Soliqlarni haddan tashqari oshirishga qarshi chiqdi va dehqonlarning og‘ir iqtisodiy ahvolda qolmasligi uchun chora ko‘rdi.

Uning amaliy faoliyati oʻlaroq, Xurosonda korrupsiyaning oldi olindi va boshqaruv tizimi yanada samarali bo‘ldi. Navoiy Husayn Boyqaro tomonidan eng ishonchli davlat arbobi sifatida tan olindi.

3. Vaziri azam lavozimidan chekinishi va siyosiy qarama-qarshilik (1479)

1479-yilda saroy ichida Navoiyga qarshi fitnalar boshlanib, ba’zi amaldorlar uning katta kuchga ega bo‘lishidan xavfsirashdi. Natijada Husayn Boyqaro bosim ostida Navoiyni davlat boshqaruv tizimidan chetlatishga majbur bo‘ldi.
Chunki:
• Saroy amaldorlari Navoiyning hokimiyatda haddan tashqari ta’sirli bo‘lishidan qo‘rqishgan.
• U davlatni adolat bilan boshqarishni istagan bo‘lsa, ko‘plab amaldorlar shaxsiy manfaatlarini ustun qo‘ygan.
• Husayn Boyqaro ham ba’zan Navoiy bilan fikr kelishmovchiligi bo‘lgan.

Keyinchalik esa Navoiy davlat ishlaridan biroz chetlashtirildi, biroq u ilm-fan va madaniyat rivoji uchun harakatni davom ettirdi. 1487-yilda yana davlat ishlariga qaytib, Husayn Boyqaroning maslahatchisi sifatida xizmat qilishni davom ettirdi.

4. Hirotda ilm, madaniyat va inshootlar qurdirish (1480-1490-yillar)

Navoiyning siyosiy faoliyatining eng muhim jihatlaridan biri madaniyat va ilm-fanni rivojlantirish bo‘ldi. U Hirotda ko‘plab madrasalar, kutubxonalar, masjidlar va hammomlar qurdirgan.

Navoiy tomonidan qurdirilgan asosiy inshootlar:
• Ixlosiya madrasasi – yoshlar uchun bilim olish markazi.
• Xalosiya madrasasi – ilm ahllarining yig‘ilish joyi.
• Kutubxonalar va masjidlar – diniy va ilmiy faoliyat markazlari.
• Ko‘priklar, yo‘llar va karvonsaroylar – savdo va iqtisodiy rivojlanishni rag‘batlantiruvchi loyihalar.

Aynan, u sabab Hirot Islom dunyosining eng yirik ilmiy va madaniy markazlaridan biriga aylandi. Ilm-ma’rifatga sharoit yaratilib, yangi iste’dodlar yetishib chiqdi.

✅Ijtimoiy tarmoqlardagi sahifalarimiz
📱Twitter 📱YouTube 📱Facebook
📱Instagram 📱Telegram