The Stranger

​​Kaykovus – "Qobusnoma"

Sharq adabiyoti asosan mubolagʻa darajasidagi komillikka undaydi, gʻarb adabiyotida esa reallik ustun degan xato qarash bor. Bundan oʻn asr oldin yozilgan "Qobusnoma"ni oʻqib, xuddi Robert Grinni oʻqiganday boʻldim ayrim joylarida. Kaykovus mazkur kitobini oʻgʻli Gilonshohga nasihatlar sifatida yozgan.

Kaykovus dunyoni ideal deb bilmaydi va oʻgʻlidan ham ideallikni kutmaydi. Reallikni koʻra oladi. Misol uchun, oʻsha zamondagi muhit va oʻgʻlining yoshligini hisobga olib, garchi mast qilguvchi ichimliklar ichish harom qilingan boʻlsa-da uning baribir ichishini biladi. Shu bois unga ichish odobini oʻrgatadi.

Har doim rost gapir deydi oʻgʻliga. Mayda narsalarda hech qachon aldama, shunda qachondir sen uchun muhim masaladagi yolgʻoningga ishonishadi. Qolaversa, yolgʻonga oʻxshaydigan rostni aytma, baribir yolgʻonchiga chiqasan deydi.

Ijtimoiy munosabatlar juda murakkab. Jarayondagi harakatlarimizni mutlaq oq va qoraga ajratib boʻlmaydi. Kaykovus oʻzining nasihatlarida shularni hisobga oladi. Hunar tanlash, doʻst boʻlish, mehmon kutish, sevish, uylanish, omonatni saqlash, podshohga xizmat qilish kabi masalalarda ideallikni emas, shaxsiy manfaatlarni koʻzlashni hisobga olib nasihat qiladi.

Oʻz zamonasining deyarli barcha muhim va mayda masalalariga toʻxtalib oʻtadi. Shatranj, nard, chavgon oʻynash, hammomga borish, uxlash, ov qilish, qul sotib olish, uy va yer sotib olish, tijorat, tabiblik, shoirlik, hofizlik, kotiblik, vazirlik, podshohlik va dehqonchilik masalalarida oʻgʻliga amaliy yoʻl-yoʻriq koʻrsatadi. Umumlashtirib aytganda, oʻgʻlini hayotning barcha sinovlariga tayyorlaydi, unga hayotni tanitadi, oʻzini qanday tutishni oʻrgatadi.

Oldin ham koʻp aytganman, odamlarimiz tarbiyasiz boʻlib ketyapti. Jamiyatda maʼlum bir axloq normalari amal qilmasa yashash qiyinlashadi. Masalan, mashinaga yashil yonsa piyoda toʻxtaydi, piyodaga yashil yonsa mashina toʻxtaydi. Qay bir tomon buni bilmasa yoki bilib turib nazarga ilmasa oqibati oʻlim yoki kamida asabbuzarlik bilan tugaydi.

Xuddi shuning kabi, navbatda turish, qoʻni-qoʻshnichilik qilish, kiyinish, jamoat transportida yurish, odamlar bilan muomala qilish, xizmat koʻrsatish, bahs-munozara qilish kabi koʻplab kundalik masalalarda ham hamma biladigan va amal qiladigan normalar boʻlishi kerak. Buni bilib turib amal qilmaydiganlar koʻpaygach, ortidan buni umuman bilmaydigan avlod yetishib chiqdi. Ular uchun umumiy etika normalari yoʻq. Bir jamiyat sifatida yashash uchun esa bunday normalar zarur.

"Qobusnoma"da mana shu normalarning ancha-munchasi haqida gap boradi. Undagi tavsiyalarning koʻpi hamon amaliy ahamiyatga ega. Ularni oʻqib, amal qilsak ham oʻzimizga, ham boshqalarga foydali boʻladi.

@salimov_blogi

Tillaniso – "Qon"

​​Tillanisoning nasri yoqar edi. She'rlarini kam oʻqigandim. Oʻsha oʻqiganlarim esa yoqmagan. Bee'tibor oʻqiganmanmi, bilmadim, tushunarsiz tuyilgan. Aslida esa nihoyatda tushunarli yozilgan ekan. Ozgina eʼtibor, ozgina hissiyot bilan yondashuv kerak ekan xolos.

Barmoq vaznidagi she'rlarda asosiy urgʻu garmoniyaga ketib qoladi baribir. Zoʻr qofiyalangan she'rda ma'no notugal yoki umuman boʻlmasa ham bilinmaydi. Tillanisoniki kabi oq she'rlarda ma'no birinchi oʻrinda turadi. Shaklga boʻysunish majburiyati boʻlmagani bois his va gʻoya boʻrtib koʻrinadi.

Tillanisoning she'rlari qofiyasiz, ammo ohangsiz emas. Men sheʼrlarni ovoz chiqarib oʻqiyman. "Qon"dagi deyarli barcha sheʼrni ovoz chiqarib oʻqidim. Sezdimki, ohang zoʻr. Biror joyida ohang buzilmaydi, ichki garmoniyasi ajoyib.

Kimga suyansang,
chirigan tol kabi yiqilib tushadi poyingga.

Tillanisoning she'rlari tayanchsiz qolgan olam va odam haqida.
– "Darvoqe, men tugʻilganda, qulab boʻlgandi dunyoning tayanchlari";
– "Dunyo ustunlari qulasin";
– "Itarib otadi dunyoning tayanchlari".

Sheʼrlar shaklan oq, mazmunan qora. Biror bir nekbinlik yoʻq. Faqat oʻkinch, faqat nafrat, faqat arosat.
"Qon"dagi barcha sheʼr avtobiografik ruhga egaday... Hamma-hammasi yashalgan, his qilingan ogʻriqlar. Shuning uchun ham odamga darrov yuqadi. Ammo bu kechinmalar faqat shoiraning emas, butun boshli bir avlodning kechinmalari.

Yoʻl yurdik,
Yoʻl yursak ham moʻl yurdik.
Lekin bemanzil.
Yoʻl koʻrinmay qolsa, faqat uxladik.

Bu avlodning tayanchi yoʻq. Hayot markaziga qoʻyadigan gʻoyasi yoʻq. Tayanchi boʻlmagani uchun ham ular betoqat, hamma narsani inkor etadi, hamma narsani qoralaydi, hech nimadan halovat topmaydi. "Qon" shu avlodning ruhiy ahvoli bayoni boʻlgani uchun ham sevib oʻqildi shekilli.

@salimov_blogi

​​"Ajib yangi dunyo" – Oldos Haksli

Antiutopik adabiyotning eng mashhurlaridan biri bo'lgan "Ajib yangi dunyo"da ancha jiddiy masalalar ko'tarilgan. Masalan, ixtiyor, iroda erkinligi insonga baxt keltiradimi yoki baxtsizlik?

Syujetga to'xtalsak, odamlar sun'iy yo'l bilan urug'lantirilib, maxsus shishalarda ko'paytiriladi. Ota - ona degan tushuncha tamoman unutilib, haqoratli so'z sifatida qabul qilinadi. Alfa, delta, gamma, epsilon kabi tabaqalashgan odam turlari yaratiladi. Ularning har biri jamiyatga qanaqa ishchi kerakligiga qarab, chaqaloqligidanoq ham kimyoviy, ham psixologik ta'sir orqali ixtisoslashtiriladi. Boshqaruvdagi Alfalar chiroyli, baland bo'yli, ishchi Delta, Gammalar bundayroq, eng quyi qatlam - Epsilonlar esa yarim nogiron. Masalan, sovuq hududga ishchi kerakmi? Ularning organizmi issiqqa chidamsiz, sovuqqa moyil qilib yetishtiriladi.

Bizni bu hayotda ehtiyojlar, xohishlar harakatga keltiradi, shularga yetish uchun umrimizni sarflaymiz, yetsak biroz baxtli bo'lamizu, keyin yangi xohish paydo bo'ladi. Yetolmasak baxtsiz his qilamiz. Haksli ta'riflagan jamiyatda xohishlar va ularga yetish orasidagi masofa olib tashlanadi. Bolalar boshidanoq ma'lum bir ehtiyojlarga kodlashtiriladi va darhol shular beriladi. Odamlarga ular xohlaganini bersang, ularni xohlaganingcha boshqarasan.

Freyd nazariyasiga ko'ra, har qanday harakat zamirida bostirilgan jinsiy ehtiyojlar yotadi. Asarda ham xohlagan odam bilan jinsiy aloqaga kirishish mumkin bo'lgan va bu tabiiy qabul qilinadigan jamiyat yaratiladi. Doim jinsiy ehtiyoji qonib turgan, TV, sport o'yinlari, giyohvand moddalar bilan chalg'ib turgan odamlarda hech qanday ehtiyoj, fikr paydo bo'lmaydi. Har qanday  o'zgachalik ta'qiqlanadi. Ana shu joyida bu asarning boshqa distopik asarlardan farqi ko'rinadi: hukmron doira shu orqali odamlarni baxtli qila olayotganiga ishonadi va ularning yagona maqsadi ham shu. Shunchaki, ommani chalg'itib, aldab, o'z manfaatlari yo'lida foydalanish emas. Butun asar davomida shu tuzum qoralanib kelinayotganday tuyuladida, so'ngida shu yo'l to'g'riligiga bir qancha asoslar keltiriladi.

Tashqi, odatiy dunyodan kelgan Yovvoyi nima uchun barchani Alfalar kabi aqlli, yetuk qilib yetishtirmaysizlar, chala nogiron, ongsiz odam zotlari nimaga kerak deganda Bosh nozir barchasi alfalardan iborat bir guruhni orolga joylashtirishganda, ko'p o'tmay ular orasida fitnalar, hayotdan norozilik, turfa g'oyalar ketidan quvish, hokimiyat uchun urushlar bo'lib, to'rtdan uch qismi qirilib ketganini aytadi. Qolganlari esa kelib ularni boshqarishlarini iltimos qilishadi.  Ya'ni, u orol biz yashab turgan dunyo. Insoniyat doim o'ziga rahnamo qidiradi. Kimgadir ergashishni, ma'suliyatni topshirishni istaydi. Davlatlar, xaqlar, millatlar, qo'shnilar orasida urushlar, g'oyalar, dinlar, bir din ichidagi mazhablar orasidagi adovat bir tomon bo'lsa, cheksiz tanlovlar, yangilanib boruvchi ehtiyojlar, xohishlar so'ngsizligi bir tomon bo'lganda paydo bo'ladigan jamiki muammolar chetlab o'tiladi. Odam inkubatordayoq nimalarni xohlashi belgilanadi va umr bo'yi boshqa hech narsani xohlamaydi. Har qaysi tabaqa o'z hayotidan mutlaq rozi qilib tarbiyalanadi, boshqacha bir hayot, yoki boshqacha bir g'oya haqida tasavvur ham bo'lmaydi.

Bunday tipdagi asarlar mutlaqo xayoliy emas, shunchaki hozirgi hayot tarzimizning bo'rttirilganroq shakli. Shu tarzda yashayversak, shu ahvolga boramiz, degan ogohlantirish kabi demakdir. Asardagilarning dunyoqarashi inkubatorda shakllantirilsa, bizniki o'z hududimiz, siyosat, din, mentalitet bilan shakllantiriladi. Shuni to'g'ri deb hisoblaymiz. Shundan boshqacha harakat qilganlarni qoralaymiz. Orzularimiz, maqsadlarimiz, to'g'ri va xato deb hisoblagan narsalarimiz o'zimizning dunyoqarashchamiz doirasidagina bo'ladi. Bosh nozir Mustafo Mond aytganiday, har birimiz hayotimizni o'z shishamiz ichida davom ettiramiz. Agar Alfa bo'lsak, shishamiz kattaroq bo'ladi, xolos.


@salimov_blogi

​​Men qanday qilib tarjimon boʻldim?

Hech qachon tarjimon boʻlish haqida oʻylamaganman. Bunaqa orzu, niyat, maqsad boʻlmagan. Yigirma besh yoshimgacha biror bir xorijiy tilni bilmay turib, qanday tarjimon boʻlishim mumkin axir?

Oʻshanda uning ismi bilan nomlangan turkcha kitob borligini internetda koʻrib qoldim. Turkiyadan oldirgan ilk kitobim shu edi. Oʻsha kitob qoʻlimga kelishidan oldin turkcha yarim betlik matn ham oʻqimagandim hatto. Kitobni olishga oldim-u, turkchani na men bilaman, na u. Gapdan gap chiqib shunday degandim: "Tasavvur qil, kun kelib shu kitobni oʻzbek tiliga tarjima qilaman. Muqovada sening isming. Tarjimon sifatida esa meniki: Ilhom Salimov..."

Taqdir ekan. Oʻsha kitobni men oʻqimadim. U ham oʻqimadi. Yoʻllar ayro ketgach birgalikda qilingan maqsadlar oʻz jozibasini yoʻqotarkan. Oradan yarim yilmi, bir yilmi oʻtdi. Bir yogʻimda sigaret kullari, bir yogʻimda boʻshagan shishalar, kitob oʻqib yotganimda ingliz tilini mukammal biladigan doʻstim kelib, shunday dedi: "Ilhom, bir fikr tugʻildi... Men kitob tarjima qilaman, siz esa ularni nashriyotlarga oʻtkazib berasiz. Tanishlaringiz bor har holda. Men birovni tanimasam..."

Nega endi yoʻq? Yaxshi fikr. Oʻzim tanigan nashriyotlarga bordim. Barcha ochiq chehra bilan kutib oldi. Kimdir taklifga jiddiy qaramadi. Jiddiy qaraganlar bilan esa hamon ishlayapmiz. Xullas, doʻstim tarjima qildi. Men uni oʻquvchi koʻzi bilan tahrir qildim. Shu tariqa ikki-uchta kitob chiqdi. Keyin u tarjima qilmay qoʻydi boshqa ishlar bilan boʻlib. Men esa ermakka boshladim. Niyatim umuman jiddiy emasdi.

Faqat shunisi esimdaki, dastlabki tarjimalarimda shu kitobni u ham oʻqiydi degan oʻy bilan ishlardim. Faqat ikkimizgagina tanish soʻzlardan foydalanardim. Sevishganlar orasida oʻziga xos lugʻat shakllanadi. Oʻsha soʻzlar yordamida bir-birini taniydi, dilidagini tushunadi.

Keyin bu oʻy ham unutildi. Jarayondagi maqsadlar paydo boʻldi. Turli xil maqsadlar bilan tarjima qildim: falsafaga oid kitoblar yoʻq, koʻpaytirish kerak; shu kitob zoʻr ekan, boshqalar ham oʻqishi kerak; mana bu kitob yaxshi pul boʻlarkan, teshib chiqarmidi; oʻrtada salom-aligimiz bor, qanday yoʻq deyman, qilib bera qolay; va hokazo.

Odam biror sohani xatolar qilibgina oʻrgana olarkan. Tarjimada, kitob tanlashda, nashriyot tanlashda, soʻz tanlashda va boshqa tanlovlarda xatolar qildim. Qilyapman. Biroq shuni aniq ayta olamanki, har safargi ishim bitta oldingisidan yaxshi boʻlib boraverdi. Eng boshidagi tarjimam nari tursin, bugungi tarjimam yarim yil oldingi tarjimamdan ham ancha yaxshi. Oʻn ming soat qoidasi bu yerda ham amal qiladi. Bir sohaga koʻp vaqt ajratganingiz sayin mohirlashib boraverasiz.

Bugun nima maqsadda tarjima qilayotganimni aniq bilmayman. Balki tirikchilik uchundir. Balki shunchaki odatlanib qolgandirman. Balki oʻzbek tilida yaxshi kitoblarni koʻpaytirish kabi nekbin oʻylarim butkul oʼlib ketmagani uchundir. Faqat bir narsa aniqki, endi uning oʻqishi uchun tarjima qilmayapman.

Hayotimizning bir davridan keyingisiga oʻtayotganda baʼzi odatlarimizni olib oʻtolmaymiz. Kitob oʻqish, sevish, baxtli boʻlish kabi odatlar tushib qoladi baʼzan. Xuddi ba'zi insonlarni oʻtmishda qoldirib, kelajakka faqat xotirasini olib oʻtganimizday. Shu bois mening kitoblarimni hech qachon oʻqimasligiga ishonchim komil.

@salimov_blogi

​​Kitobning muqovasi shaxsan men uchun juda muhim. Ilgari shunchaki dizayn qilib qoʻya qolinardi. Hozir esa muqovada asardan iqtibos yoki asar haqida ikki ogʻiz soʻz beriladi. Oʻsha ikki ogʻiz soʻz shunday tanlanishi kerakki, u ham asar haqida maʼlumot bersin, ham shu kitobni oʻqishga ishtiyoq uygʻotsin. Masalan "Mening hayotim" kitobining orqa muqovasida quyidagi iqtibos keltirilgan:

"Haqiqatni izlovchi odam shu qadar yuvosh boʻlishi kerakki, hatto par uni oyoqosti qila olsin. Faqat shundagina u haqiqat jilvalarini koʻradi... Bordi-yu, oʻquvchiga soʻzlarimdan takabburlik hidi kelgandek tuyilayotgan boʻlsa, demak, izlanishlarimning allaqayerida xato qilgan va men haqiqat jilvalarini emas, balki bor-yoʻgʻi sarobni koʻrgan boʻlaman. Mendaylardan yuztasi qirilib ketsa ketar, ammo haqiqat tantana qiladi. Men kabi gumroh bandalar ustidan hukm chiqarganda, haqiqatdan qilcha ham chekinish kerak emas...

Asarning ichidan olingan bu parcha nihoyatda yaxshi tanlangan. U Gandining kuch ishlatmasdan qarshilik qilish falsafasini, doim haqiqatni izlash va bunda qat'iy boʻlish kerakligini ifoda etib, Gandining gʻoyalariga kishida qiziqish uygʻotadi.

Shuningdek, kitoblarning kirish qismidagi annotatsiyalar muhim rol oʻynaydi. Baʼzan annotatsiyadagi gaplar shu qadar umumiy boʻladiki, buni yozgan odam kitobni oʻqimaganmikin deb oʻylab qolaman. Gohida esa asarning butun syujeti uch qator gapda aytib qoʻyiladi. Misol uchun, "Qahramonimiz sevgisi uchun kurashadi. Bu sarob ekanligini bilgach oʻz joniga qasd qiladi. Mazkur asarda sevgi iztiroblari va pushaymonlikni koʻrishingiz mumkin" qabilidagi annotatsiyalarni koʻp koʻrganman.

Spoylerli annotatsiyalarni odatda mutolaa zavqidan mahrum muharrirlar yozishadi. Ular asarning gʻoyasi muhim, syujet ikkinchi darajali deb hisoblashadi. Bu esa xato. Asosiysi gʻoya boʻlsa yozuvchi oʻzini qiynab uch yuz betli kitob yozib oʻtirmay, bitta maqola yozib qoʻya qolmasmidi? Qahramonning taqdiri nima boʻldi ekan, deb sahifalarni yutoqib oʻqishdan bizni mahrum qiluvchi bunday annotatsiyalar mutolaa zavqini kitobxondan olib qoʻyadi.

"Mening hayotim"dagi annotatsiyada keltirilgan parcha ham yaxshi tanlangan:

Hindiston mustaqillikka erishgach, ingliz hukumati milliy ozodlik kurashining otashqalb namoyandasi Mahatma Gandidan Angliyaga tashrif buyurishni iltimos qiladi. Hindistonni asriy mustamlakachilik asoratidan xalos qilgan buyuk rahnamoning qiyofasini oʻzlaricha tasavvur qilgan minglab ingliz fuqarolari uni qarshi olgani temiryoʻl vokzaliga keladilar. Vagondan sochi taqir olingan, boshyalang, egniga oq matoni oʻrab olgan, oyogʻiga shippak ilib, qoʻlida aso tutgan mushtdekkina, ozgʻin chol tushganini koʻrib, hamma dong qotib qoldi. "Shuncha yoʻldan Angliyadek mamlakatga kelar ekansiz, sal durustroq kiyinib olsangiz boʻlmasmidi?" degan savolga Gandi: "Men ona Hindistonimning jonli timsoliman, sizlar ikki yuz yildan beri talayverib, diyorimni shu holga soldingiz" deb javob beradi.

Kitob boshidagi muallifga tegishli boʻlmagan soʻzboshilar esa alohida masala. Men ularning hech birini oʻqimayman. Dastlab kitobni oʻqib chiqib, keyin soʻzboshiga qaytaman va deyarli har doim toʻgʻri qilganimga guvoh boʻlaman. Ayniqsa adabiyotshunoslar yozgan soʻzboshi boʻlsa unda nafosatdan, kitobni his qilishdan asar ham boʻlmaydi. Muallif falon qahramonning oʻlimi bilan shuni aytmoqchiki, deganini oʻqigach siz uchun asardagi oʻsha qahramon tugʻilmayoq oʻladi. Shu bois kirish soʻzlariyu, ortiqcha annotatsiyalarsiz nashr etilgan kitoblarni maʼqul koʻraman.

@salimov_blogi

​​Baxtiyor Abdugʻafur – "Madaminbek yoxud Qonli gullar vodiysi"

Zamonaviy oʻzbek adabiyotida yaxshi asar yoʻq deguvchilarning boshiga shu kitob bilan solish kerak. Oʻziyam kattagina. Hatto mustaqillikdan keyin ham adabiyotlarda bosmachilar nomi bilan tilga olib kelingan qoʻrboshilar haqidagi yagona salmoqli kitob mana shu. Mayda-chuyda kitobchalarga koʻzim tushgani bor. Lekin bunaqa hajmdagisi boshqa yoʻq.

Podsho Rossiyasi odamlarni mardikorlikka olib ketayotganda boshlangan norozilik harakati Turkiston muxtoriyati qonga botirilgach haqiqiy harbiy harakatga aylanadi. Deyarli har bir mahalladan yigitlar chiqib, ruslar va armon dashnoqlarining xunrezliklariga qarshi turishadi. Alohida-alohida toʻdalar yirik qoʻrboshilarga borib qoʻshilishadi. Natijada vodiyda butun boshli qoʻrboshilar qoʻshini paydo boʻladi. Qoʻshin shu qadar qudratli ediki, shoʻro hukumati ularni bir necha yil davomida yenga olmaydi. Hiylalar va oʻzaro kelishmovchiliklar boʻlmasa qoʻrboshilarni yengib boʻlmasdi. Ular oʻzaro tarqoqlik qilishmasa bir yoqdan Afgʻonistondagi Omonullaxon, bir yoqdan Buxorodagi Said Olimxon yordamga shay edi.

Madaminbek boshqa qoʻrboshilardan keng dunyoqarashi, tolerantligi, harbiy ilmi, diniy bilimi, diplomatik mahorati bilan ajralib turgan. Aksar qoʻrboshilar zamonaviy harb ilmidan bexabar boʻlgan. Ular ibtidoiy shaklda faqat olgʻa intilib, kuchlar nisbatini hisobga olmay, siyosatni tushunmay, diplomatik aloqalarsiz kurash olib borishgan. Madaminbek esa qoʻl ostida ham podsho qoʻshinlarini, ham shoʻra askarlarini birlashtira olgan. U boshqa qoʻrboshilarni ham birlashishga chorlagan. Biroq toʻpori gʻurur, uzoqni koʻra bilmaslik, hamma oʻzini zoʻr deb bilishi natijasida shunday qudratli harakat sekin-asta tor-mor etilgan.

Yozuvchi asarni Maqsudbek qoʻrboshi atrofiga quradi. Titanik fojiasi Jek va Rouz hikoyasi orqali yoritilgani kabi, Fargʻonadagi qoʻrboshilar harakati va Madaminbek faoliyati Maqsudbek orqali yoritiladi. Asar juda ravon oʻqiladi. Biror oʻrinda umumiy ritm buzilmaydi. Syujet puxta tuzilgan. Qahramonlar tabiati mohirona tasvirlangan.

Bir kamchiligi, asosiy jang sahnalari tasviriga oʻrin berilmagan. Yuzlab, minglab odam oʻlgan, kunlab davom etgan muhorabalar ikki qatorda aytib oʻtib ketilgan. Asosiy janggacha boʻlgan voqealar batafsil tasvirlab kelinadiyu, eng kuliminatsion nuqtada "Bir yarim kunlik jang boʻlib oʻtdi. Ruslar yengildi" deb qoʻya qolinadi.

Yana bir kamchilik esa, imlo xatolari. Bunisi endi muallifning emas, nashriyotning qusuri. Xatosiz kitob chiqarishi bilan hurmat qozongan Akademnashrning mazkur kitobida imlo xatolari sezilarli darajada koʻp.

"Jadidlar – Turkistonning unutilgan tarixi, ma'naviyati; ulamolar – Turkiston eʼtiqodi; qoʻrboshilar – Turkistonning mudrayotgan qudrati".

Asarni oʻqib, oʻrta asrlardagi turgʻunlik davrlarida turkiylarning mardlari tamoman yoʻqolmaganini, jahd qilsa qudratli kuchga aylanishini koʻrasiz. Qoʻl tegmagan, eʼtibordan chetda qolayotgan tariximizga toʻxtalgani uchun muallifga rahmat aytaman.

@salimov_blogi