The Stranger

​​Fyodor Dostoyevskiyning oʻzbek tiliga tarjima qilinmagan kitobi – "Yer ostidan maktublar"ini oʻqiyapman. Doimgiday hissiyotlarga boy, mulohazaga chorlovchi joylari koʻp. Quyida asardan ozginasini tarjima qildim:


– Agar qizim boʻlsa, uni oʻgʻillarimdan koʻproq sevsam kerak.
– Nega?
– Bilmasam, oʻzim shunchaki, Liza. Bitta odamni tanirdim. Turqidan ot hurkadigan qoʻrs odam edi. Biroq qizining oldida mutlaqo boshqa odamga aylanar, uni erkalab-erkalab sira toʻymasdi. Qizi balda raqs tushganida besh soat bir yerda qimirlamay, hatto koʻzini pirpiratmay, ixlos bilan tomosha qilardi. Shunchalik yaxshi koʻrardi qizini. Qizi charchab uxlab qolar, bedor ota esa unga termulib oʻtirardi. Oʻzi kir-chir kiyinar, birovga bir tomchi tomizmas, qizidan esa soʻngi chaqasini ham ayamas, qimmatbaho sovgʻalar olar, sovgʻasi qiziga yoqsa baxtdan yettinchi osmonga uchardi. Otalar qizlarini doim onalardan koʻra koʻproq yaxshi koʻrishadi. Ba'zi qizlar ota uyda qirolichaday yashashadi. Menimcha, qizim boʻlsa uni erga bermasdim.
– Qanaqasiga?
– Qizgʻanaman-da axir, oʻlay agar. Begona erkakni qanday oʻpadi, qanday qilib uni oʻz otasidan koʻproq sevadi? Buni oʻylashning oʻziyoq dahshat. Bilaman, valdirayapman, biloxir hamma koʻnikadi. Lekin menga shunday tuyuladiki, uni erga berguncha oʻzimni xarob qilaman, nomzodlarni birma-bir chiqitga chiqaraman. Oxirida oʻzi sevgan odamga beraman. Ammo qiz sevgan yigit doim otaning nazdida talabgorlarning eng nomaqbuli boʻlib koʻrinadi. Ha, har doim shunaqa boʻladi. Koʻp oilada shuning ustida kelishmovchilik chiqadi.
– Qizlarini hurmat-izzatda uzatish nari tursin, sotishga ham rozi oilalar qancha.
– Sevgi nimaligini bilmaydigan badbaxt oilalarda shunaqa boʻladi. Sevgi yoʻq joyda aql ham boʻlmaydi.

@salimov_blogi

​​Televideniyedagi filmlar, seriallar, novellalarning qay biriga qaramang qaynona-kelin janjali, toʻy mojarolari, qoʻshxotinlik, kundoshlik kabi mavzular. Manzara juda oʻxshash: xotiniga gapirganning foydasi yoʻqligini tushinib qoʻl silkib qoʻygan qaynota, onasiga gapini oʻtkazolmaydigan noshud oʻgʻil, biri oyday, biri oybodoqday kelinlar. Bir soʻz bilan aytganda, oʻta maishiy mavzular. "Oʻtkan kunlar" ham mana shuning kabi maishiy asar. Unga ijtimoiy-siyosiy roman yorligʻini yopishtirishga urinmang.

Abdulla Qodiriy kitob boshida xalqimizni shu zamonning Tohir-Zuhralari, Chor Darveshlari, Farhod-Shirinlari, Bahromgoʻrlari bilan tanishtirishni maqsad qilganini aytadi va shuni uddalaydi. Ya'ni "Oʻtkan kunlar"dagi syujet dinamikasiga qarasangiz dostonlar, ertaklardan ulgi olinganini koʻrasiz. Voqealar juda tez rivojlanadi, muammolar haddan tashqari joʻn, yumshoq qilib aytganda, ertakona yechim topadi. Otabek va qaynotasiga tuhmat qilinishi, ularning ikki bor oʻlimdan qaytishi, Otabek Homidning kirdikorlaridan xabar topishi, ularning jazosini berishi, unga hamma qoyil qolishi.... Bunday misollar asarda koʻp. Bularning bari puxta yozilgan zamonaviy romanni emas, joʻngina ertakni yodga soladi.

Kitobdagi ijtimoiy-siyosiy mavzular asosiy planda emas. Shunchaki yordamchi detal. Maydon oʻlaroq qaysidir hudud yoki zamon tanlanar ekan, shular haqida ham soʻz borishi tabiiy hol. Bunday oʻrinlar juda ozligiga tayanib, asarni ijtimoiy-siyosiy mavzuda emas deb ayta olamiz. Ishonmasangiz asarni qayta oʻqing, hatto Usta Alım va Saodat voqeasining oʻziyoq kitobdagi butun ijtimoiy-siyosiy mavzulardan bir necha barobar koʻp oʻrinni egallaydi. Asarning juda katta qismi oila ichi mashmashalaridan iborat.

"Oʻtkan kunlar" maishiy roman. Qodiriy soʻzi bilan aytganda, oʻzbeklar turmushidan bir lavha. Lekin juda yaxshi yozilgan. Asarga puxta tayyorgarlik koʻrilgani, materiallar yaxshi yigʻilgani, eng mayda narsalargacha hisobga olinganini ta'kidlamasak boʻlmas. Asar kishini zeriktirmaydi, ravon, yengil oʻqiladi. Dastlabki urinish sifatida ancha yaxshi deyish mumkin. Ha, "Oʻtkan kunlar" birinchi oʻzbek romani sifatida qadrli. Biroq oʻzbek adabiyotidagi eng zoʻr roman emas. Uni haddan ziyoda ideallashtirib yuborishgan xolos.

@salimov_blogi

​​Yangi nashri eʼtiborimni tortgani sababli "Oʻtkan kunlar"ni qayta oʻqidim. Oxirgi marta oʻn yillar oldin oʻqigandim. Hozir asardagi ayollar obrazi eʼtiborimni tortdi. Butun asarda birorta esi butun ayol yoʻq. Qoʻpol qilib aytganda, hammasi tovuqmiya. Erlar tomonidan xotinlariga past nazar bilan qaraladi, ularning gapi jiddiyga olinmaydi. Oʻzbek oyim, Oftob oyim, Kumush, hech birida zarra qadar intellekt koʻrinmaydi. Oʻsha davrdagi zamona zaylini hisobga olsak, ayollardan buni talab qilish xato oʻzi.

Ularning orasida eng yaxshisi Zaynab. Juda yaxshi inson boʻlgani uchun ham unga hamma jabr qildi. Kumush esa ayyor tulki edi. Asar ommalashganidan beri Kumush ismi doim urfda boʻldi, Zaynab ismi esa ancha kam. Oʻquvchilar ham negadir doim Kumushni ulugʻlab, Zaynabni qoralaydi. Holbuki Zaynabning hech kimga qasdi yoʻq edi.

Zaynab ota-onasining rizoligi bilan erga tegdi. Toʻydan keyin Otabek unga qaramasa ham, alohida yotsa ham, tuzuk soʻz aytmasa ham sabr qildi. Kumushdan aynitishga harakat qilmadi. Taqdiriga koʻnib, oʻz hayoti bilan yashab yuraverdi. Kumush esa Toshkent kela solib Otabekni Zaynabni taloq qilishga undadi. Xalq soʻzi bilan aytganda, togʻdan kelib bogʻdagini quvdi.

Koʻzguga qarab turib, Zaynabni oʻzidan chiroyli deb hisoblagan va hasadiga chidolmay, alamini olish uchun uyda odam yoʻqligidan foydalanib Zaynabning xonasiga kirgan, birinchi boʻlib kundoshlik zahrini sochgan ham Kumush. Ota-onasi, hatto eri ham Margʻilonga qaytib ketishini istab turganda, Zaynabni taloq qildirish uchun atay Toshkentda qolgan ham Kumush. Meni yaxshi koʻradi, shu bois koʻp janjal qoʻzitsam erim aybni Zaynabdan koʻrib uni taloq qiladi deb Zaynabning tinch roʻzgʻorini buzgan ham Kumush.

Har doim moʻmin-qobil farzand boʻlgani bois ota-onasi tomonidan siylanmagan, erga tegib eridan mehr koʻrmagan, uni shu uyga olib kelgan qaynonasi Kumush tomonga ogʻishidan jabr koʻrgan, adolatsizlik, tengsizlik qurboni boʻlgan, Kumush tomonidan doimiy provakatsiyaga uchragan esa Zaynab.

Xarakter jihatdan Kumush yengiltabiatroq. U ming makr bilan boʻsh-bayov Otabekni ming maqomga oʻynatib keldi. Kumush shaytonning urgʻochisi. Ilk bor bu hovliga adashib kirib qolgan Otabekka koʻz suzishidan boshlab, to oʻlim toʻshagida yotganda ham Otabekning Zaynabni taloq qilganini eshitib koʻzlari ochilishi, yengil tortishigacha shuni koʻrishimiz mumkin. Zaynab esa tabiatan ma'sum, bezarar, sodda, koʻnuvchan. Unga tegishmasa u ham hech kimga tegmasdi. Xulosa qiladigan boʻlsam, Kumush asardagi salbiy qahramon. Zaynab esa uning jabrdiydasi. Qiz koʻrsangiz ismini Zaynab qoʻying.

@salimov_blogi

​​Erix Mariya Remarkning barcha asarlarini bir soʻz bilan taʼriflash kerak boʻlsa, doʻstlik deb nom bergan boʻlardim. Ha, Remark erkaklarning chin doʻstligini madh etadi. Biroq bu doʻstlik ulkan qahramonliklar, qurbonliklar, ogʻir damlardagi yelkadoshlik bilan emas, har kuni shunchaki koʻrishish, suhbat qurish, ichkilik ichish, pashsha qoʻrib oʻtirish, xullas birgalikda vaqt oʻtkazish bilan xarakterlanadi.

Doʻst ogʻir kunda bilinadi degan gap bor. Qoʻshilmayman. Kishining boshiga tashvish tushganda gohida gʻirt begona yoki unchalik yaqin boʻlmagan odam ham yordamga qoʻl choʻzishi mumkin. Baʼzan kimgadir yordam berish orqali egomizni qondiramiz, ba'zida esa shunchaki qalbimiz hali uygʻoq boʻlgani uchun ham ehtiyojmandga dastak beramiz.

Unda doʻst yaxshi kunda bilinadimi? Baxtdan toʻlib-toshganingda xursandchiligingga sherik boʻladigan odam topilmay qolsa yomon. Biroq yaxshi kunda ham doʻstni bilib boʻlmaydi. Oʻzbekning toʻyini koʻring. Tugʻilgan kunini koʻring. Muvaffaqiyatga erishgan, elga dasturxon yozgan kishining yonida yot-begonalar ham turib beraveradi.

Kishining yaxshi kuni ham, yomon kuni ham barmoq bilan sanoqli boʻladi. Yilning qolgan kunlari esa odatda tinch, bir xil, bir maromda kechadi. Hech qanday intrigasiz odatiy kunlarda siz uchun vaqt ajratadigan odam chin doʻstingizdir. U yoningizga kelishi uchun baxtdan yettinchi osmonda uchishingiz yoki boshingizga kulfat tushishi shart emas. U shunchaki siz bilan suhbat qurishni, birga vaqt oʻtkazishni xohlaydi. Aynan shunday insonlar yaxshi va yomon kuningizda ham yoningizda boʻladi. Yangi yil tilagi tilash kerak boʻlsa, avvalo chin doʻst nasib qilishini tilayman.

Darvoqe, Remarkni oʻqing.

@salimov_blogi

​​Morgan Hauzel – "Pul psixologiyasi"

Bosib-bosib kitob oʻqigan talabalik yillarimda boy boʻlishni oʻrgatadigan kitoblarning bozori chaqqon edi. Ammo koʻpi magʻzi puch safsatalardan iborat edi xolos. Shu bois bunday kitoblarga nisbatan bir-biridan farq qiluvchi ikki xil qarash shakllandi: bir guruh shunday kitoblarni oʻqib boyib ketishga ishonsa, boshqa bir guruh shunday kitoblarga va shunday kitob oʻqiydiganlarga bepisand qaraydigan boʻldi.

Shu mavzuda soʻngi yillarda chiqqan kitoblar esa saviya jihatdan oldingilardan farq qiladi. Endi ular oldingizga savol qoʻyadi: boylik siz uchun nima va nega boy boʻlmoqchisiz? Shuningdek, bu kitoblar sizni boy boʻlishga emas, moliyaviy erkin boʻlishga ilhomlantiradi. Ha, boylik va moliyaviy erkinlik koʻpincha ayni narsa emas.

Mazkur kitobda ham shunga urgʻu beriladi: "Pul taqdim etishi mumkin boʻlgan eng katta dividend – bu oʻz vaqtini nazorat qila olish imkoniyatidir". Mening nazarimda ham eng katta boylik mana shu. Moliya borasida hech qanday maqsadsiz, shunchaki qoʻlimga tushgani, koʻzimga chiroyli koʻringani uchun oʻqigan kitoblarim menga shuni oʻrgatdi: boylikka emas, moliyaviy erkinlikka intildim. Bu sizga oʻz hayotingizga faqat oʻzingiz egalik qilish, xohlagan odamingiz bilan xohlagancha vaqt oʻtkazish, xohlagan vaqtingizda xohlagan ishingizni qilish imkonini beradi.

Shu oʻrinda Nobel mukofoti sohibi Aziz Sanjarning fikrini keltiraman: "Rivojlanish va boy boʻlish boshqa-boshqa narsalardir. Masalan, arablar boy, ammo rivojlangan emas. Biz ham arablardan oʻrnak olyapmiz, rivojlanishni emas, boyishni istayapmiz. Shu sabab ilmli va madaniyatli insonlarga emas, puldor va nufuzli insonlarga hurmat koʻrsatilmoqda".

Alaloqibat hammamiz moddiy dunyoda yashayapmiz. Moddiyatdan ustunman deb har qancha tomoq yirtmang bosgan qadamingiz, kiygan kiyimingiz, yutgan luqmangiz pul. Men uchun pul muhim emas deb ishlamayotgan boʻlsangiz demak kimningdir hisobiga yashayotgan tekintomoqsiz. Ishda oʻtgan har lahza esa bu sizning umringiz. Xarid qilgan har bir narsangizni pulga emas, umringizning maʼlum bir qismi evaziga sotib olasız aslida. Ayni shu pul hayotda old planga chiqib qolmasligi, boy boʻlish yoʻlida insoniylikni yoʻqotmaslik, oʻzligimizni anglash uchun fursat yaratish, oʻz hayotimizga oʻzimiz xoʻjayinlik qilish uchun ham moliyaviy savodxonlikni oʻrgatuvchi kitoblarni oʻqish kerak.

@salimov_blogi

​​Fotih Duman – "Men"

Kitob endi ommalashayotgan vaqtda olib qoʻygandim. Uyda ancha vaqt oʻqilmay yotdi. Bu orada esa shu muallifning kitoblari oʻzbek tilida bemaza qovunning urugʻiday koʻpaygandan koʻpayaverdi. Bir necha yil burun Amina Shenlikoʻgʻli kitoblari ham shunday ommalashgandi. Qaysidir kitobi "yegach", adibaning bir-biridan sayoz asarlari kitob rastalarini bosib ketgandi.

Fotih Dumanni oʻzbek oʻquvchisiga aynan "Men" kitobi tanitdi. Shu bois aynan shuni oʻqishga kirishdim. Oʻqiyapman-u, bir asabiylashaman, bir kulgim keladi, bir jahlim chiqadi. Nahot kitobxonlarimizda did shu qadar oʻlik? Nahot diniy fon berilgan har qanday kitobni bizga oʻtkazib yuboraverishadi? Nahot shu qadar yengil adabiyotlardan nariga oʻtolmaymiz?

Ichingizdagi bir ovoz sizga "Bu kitobni aslo oʻqima!" deyayotgan boʻlsa, bilingki, bu ham oʻsha nafsning ovozidir.

Mana shu kirish soʻzining oʻziyoq adibning, asarning saviyasini koʻrsatib turibdi. Hatto umrida roʻshnolik koʻrmagan oʻrtamiyona yozuvchilar ham bunday kulgili chiranishni oʻzlariga ravo koʻrishmaydi. Adashmasam, Mehmet Yildiz degan yana bir chala yozuvchi ham qay biri kitobida shunday degandi "Bu kitobni aslo oʻqimang. Yoʻqsa hayotingiz oʻzgarib ketishi mumkin". Kulguli.

Internet sahifalarida aylanib yuradigan virus xabarlar boʻladi-ku, masalan, "Bugun tunda kuchli radiatsiya boʻlarkan, barcha elektron jihozlarni oʻzingizdan uzoq tuting" va yoki "Hammaga uch milliondan mukofot puli berilarkan, pulni olish uchun link ustiga bosing" kabi. Internet savodxonligi nolda boʻlgan foydalanuvchilargina bu xabarlarga ishonishadi. Yuqoridagi kabi kirish soʻzlarini yozadigan va shu kirish soʻzlariga uchib kitob oʻqiydiganlar esa adabiyot olamidagi besavod kishilardir.

Muallif yozishni bilmaydi. Shu qadar oddiy. Qarshingizda ovozi yoʻq odam qoʻshiq aytsa, yumor hissidan mahrum odam sizni kuldirishga harakat qilsa nimani his qilasiz? Masalan, men xijolat boʻlaman, uning oʻrniga ham uyalib ketaman. Nahot yozishni bilmaydigan odamning kitobini oʻqib shunday hisni tuymaysiz?

Tasvir mahorati yoʻq. Matn ustida ishlanmagan. Keraksiz soʻzlar, takrorlar bisyor. Qahramonlar boʻm-boʻsh. Oʻrta maktabdagi havaskor qalamkashlarning matnlariday odmi, quruq, beoʻxshov. Bitta maqtovli jihati, shu tipdagi boshqa asarlardan farqli oʻlaroq diqqat faqat kishining oʻziga qaratilgan, boshqa din yoki millat vakillariga nisbatan nafrat urugʻlari ekilmagan. Ya'ni muallifning maqsadi yaxshi. Biroq buning oʻzi kamlik qiladi. Men kimgadir yaxshilik qilish uchun oʻz qoʻlim bilan uy qursam, qurilish sohasida noʻnoqligim bois bechoralar shu uyning tagida qolishlari aniq.

Amina Shenlikoʻgʻlining kitoblaridan qaytarganim kabi Fotih Dumanning kitoblarini oʻqimanglar demayman, yoʻq. Qattiq qarshi turadigan darajada emas. Kimdir oʻqib qoʻyib yomon yoʻllarga kirib ketib qolmaydi. Biroq yaxshi kitoblar koʻp-ku, doʻstlar. Qishda yupin kiyingandan qalin kiyingan a'lo boʻlgani kabi, qorin ochganda tuzsiz taomdan koʻra mazali taom yeyish a'lo boʻlgani kabi, ilmsiz odam suhbatidan ilmli odam suhbati a'lo boʻlgani kabi sayoz kitob oʻqigandan badiiyati yuksak asarlarni oʻqigan a'lodir. Yanayam ixtiyoringiz.

@salimov_blogi