Stendal – "Qizil va qora"
Men bu kitobni ancha yil avval armiyadaligimda oʻqib chiqqandim. Xonada oʻzi sanoqli kitob bor edi, yupqaroqlari allaqachon egalarini topgandi. Vaqtni oʻldirish uchun shundan boshqa variant qolmagandi. Oʻzi zerikishdan qochib oʻqigan boʻlsam-da, kitob battar zeriktirgandi. Kitob yoqmagani uchunmi, na boshi, na oxiri yodimda qolgan, kimdir oʻzi bu asar nima haqida deb soʻraguday boʻlsa, "Uni sevamanmi, yoʻq-yoʻq, buni sevamanmi?" deb yuruvchi beqaror yigit haqida deb qoʻya qolardim.
Vaqt sinovidan bejizga oʻtmagandir, balki oʻshanda issiq havo va biqiq muhit ongimni xiralashtirgandir, degan gumonda qayta oʻqidim. Mutolaa yana zerikarli kechdi.
Avvalgi safar gʻashimga tekkan masalani bu safar nihoyatda tabiiy qabul qildim. Ya'ni sevgidagi ikkilanishni. Oʻzini tahlil qila oladigan odam, sevgi borasidagi adashishlarini hech boʻlmasa oʻzining oldida tan oladi. Gohida biriga koʻngil qoʻyib, usiz oʻlib qolaman, deb oʻylaysiz. Biroq vaqt oʻtib uni koʻrgani koʻzimiz, otgani oʻqimiz qolmaydi. Gohida bir inson bilan munosabatda boʻla turib, boshqasiga nisbatan ham iliqlik his qilamiz. Stendal inson tabiatidagi mana shu jihatlarni tahlil qilib, muhabbat haqida alohida risola ham yozgan ekan. "Qizil va qora"da oʻsha nazariyasiga badiiy toʻn kiydirgan boʻlsa, ne ajab. Jyulen chin muhabbat va shunchaki havas arosatida adashadi.
Jyulen Sorelning muhabbatlari fonida Stendal Napoleondan keyingi Fransiyani, burjuaziya va zodagonlar oʻrtasidagi ziddiyatlarni, jamiyatning siyosat va din bilan chalkash munosabatlarini tasvirlaydi. Bunda psixologik realizmdan foydalanadi. Jyulen Martin Iden kabi quyi tabaqadan yuqori tabaqaga intiladi. Biroq unda Martindagi kabi toza qalb, vijdon, samimiy havas, ixlos yoʻq edi. Jyulen eng boshidanoq oʻzi intilayotgan jamiyatdan nafratlanardi, uning har bir harakati ostida pastkash niyatlar yotardi.
Nega qizil va qora? Qizil Napoleon davri, jang, harbiy yurishlar, qora esa cherkov, monarxiya ramzi. Yoki romantik yondashsak, qizil ehtiros, visol, qora esa ayriliq, oʻlim ramzi.
"Qizil va qora" oʻqimasa ham boʻladigan kam sonli klassik asarlardan biri. Bunga sabab shunchaki menga yoqmaganimi? Yoʻq. Asarda kamchiliklar bisyor.
Asar dinamikasi juda sust. Ortiqcha detallar haddan ziyoda koʻp. Bosh qahramonning xarakteridagi mantiqsizliklar shundoq boʻrtib turadi. Harakatlari bir-biriga toʻgʻri kelmaydi, yetarlicha asoslanmaydi. Ikkinchi darajali qahramonlar umuman ochib berilmagan, ayni shu kamchiligi boshqa klassik asarlar oldida "Qizil va qora"ning sayozligini koʻrsatib bergan. Boshqalar faqat Jyulenning atrofidagi yordamchi detal sifatida tanlangani sezilib qoladi. Garchi roman realistik adabiyot sirasiga kirsada, unda romantizm ruhi ufurib turadi. Muallif realistik asar yozmoqchi boʻlgan, biroq qahramonlarning xarakteri, qarorlari, ayniqsa asar yakuni oʻsha davrda urfdan qolib borayotgan romantizmga tortib ketadi. Stendalning oʻzi Napoleon muxlisi boʻlgani uchun qoʻmondonga nisbatan simpatiyasini asarga majburlab qoʻshadi. Birinchi qismda Napoleonga muhhabati Jyulen uchun hayot-mamot masalasi sifatida koʻtariladi, keyingi qismlarda esa bu shunchaki unutib yuboriladi.
Stendal gazetada ikki ayolning boshini aylantirib, soʻng oʻlimga hukm qilingan yigit haqidagi maqolani oʻqib, "Qizil va qora"ni yozish fikriga tushadi. Asarning poydevori oʻsha maqola ustiga quriladi, muallifning qoʻshimchalari esa poydevorga yopishmagani juda sezilib qolgan. Xullas, "Qizil va qora" shunchaki oʻz davrini koʻrsatib bergani uchungina qiymatli, badiiy jihatdan es nihoyatda boʻsh va zerikarli. Ikki marta oʻqigan odamning fikriga ishonavering.
@salimov_blogi
