? ? ? ? ? ? ? ? ? ?

Qaraqalpaq tili — Qaraqalpaqstan Respublikasında jasawshı qaraqalpaq xalqının‘ ana tili. Qaraqalpaq tili — Qaraqalpaqstan Respublikasının‘ qorg‘awında bolıp, bul haqqında arnawlı nızam shıg‘arılg‘an. Nızamda qaraqalpaq tili Qaraqalpaqstan Respublikasının‘ pu‘tkil aymag‘ında ma‘mleketlik til sıpatında qollanılıwına huqıq tiykarları belgilengen. Qaraqalpaq tiline ma‘mleketlik til biyliginin‘ beriliwi respublikanın‘ aymag‘ında jasawshı milletlerdin‘ ha‘m xalıqlardın‘ o‘z ana tilin qollanıwda olardın‘ konstitutsiyalıq huqıqların sheklemeydi. Bul nızam jeke adamlardın arasındag‘ı qarım-qatnasıqlardın‘, a‘skeriy bo‘limlerde, diniy ha‘m da‘stu‘riy u‘rp-a‘detlerdi belgilewde tillerdin‘ qollanılıwın qatan‘ bir ta‘rtipke salıp taslamaydı.

1989-jılı 1-dekabrde Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarg‘ı Ken‘esinin‘ sessiyasında qaraqalpaq tiline ma‘mleketlik til biyligi berildi. Qaraqalpaqstan Respublikasının‘ ma‘mleketlik til haqqındag‘ı Nızamının‘ 1-statyasında: „Qaraqalpaq tili Qaraqalpaqstan Respublikasının‘ ma‘mleketlik tili bolip tabıladi. Qaraqalpaqstan Respublikası o‘zinin‘ aymag‘ında tilge baylanıslı barlıq ma‘selelerdi sheshiw huqıqına iye‟,— dep ko‘rsetilgen. Bul jag‘day til erkinligin, tillerdin‘ aldag‘ı waqıtları ken‘ rawajlanıwın ta‛miyinleydi.

Qaraqalpaq tili shıg‘ısı boyınsha altay tilleri semyasının‘ tu‘rkiy tiller toparına kiredi. Qaraqalpaq milletinin‘ payda bolıwı menen onın‘ tilide qa‘liplesti. Qaraqalpaq milleti yamasa qaraqalpaq ataması XIV–XVI a‘sirlerde Nog‘aylı Ordasının‘ tarqawı menen payda boldı.

Qaraqalpaq milliy tilinin‘ payda bolıwı menen a‘debiy tilinin‘ jazba turi de qa‘liplesti. A‘debiy tildin‘ jazba tu‘rinin‘ qa‘liplesiwi onın‘ ulıwma xalıqlıq awızeki so‘ylew tu‘rine tiykarlanadi. Qaraqalpaq tilinin‘ ulıwma awızeki so‘ylew tili arqa ha‘m qubla dialekt (jergilikli o‘zgeshelik) bolıp ekige bo‘linedi. Arqa dialektlik o‘zgesheliklerdi respublikamızdın‘ arqa rayonları, al qubla dialektlik o‘zgeshelikerdi To‘rtku‘l, Ellikqala, Beruniy rayonlarının‘ aymaqların qamtıydı. Qaraqalpaq a‘debiy tili usı eki o‘zgesheliktin‘ tiykarında, ko‘birek arqa dialektlik o‘zgesheliklerdi qamtıw arqalı qa‘liplesti.

Qaraqalpaq jazba tili XX a‘sirdin‘ basında-aq Orta Aziya xalıqları ushın ortaq shag‘atay jazıwı tiykarında payda boldı. Biraq bul jazba a‘debiy til jergilikli xalıqtın‘ basım ko‘psiliginin‘ sawatsız bolıwına ha‘m qaraqalpaq xalqının‘ ulıwma xalıqlıq so‘ylew tilinin barlıq jergilikli o‘zgesheliklerin o‘z ishine qamtıy alıwına baylanıslı turaqlı a‘debiy til retinde qa‘liplesken. Qaraqalpaq xalqının‘ bul eski jazba tili qaraqalpaq a‘debiy tilinin‘ eski jaziwi retinde uyreniledi. Jazba a‘debiy til dep ha‘r qanday a‘debiyatlardın‘, ko‘rkem shıg‘arma, ja‘miyetlik-siyasiy, ilimiy-texnikalıq, publitsistikalıq, oqıw qurallarının‘ ha‘m t.b. jazıw arqali iske asatugin a‘debiyatlardın‘ tiline aytiladi.

Jazba a‘debiy til tildin‘ fonetikaliq ha‘m grammatikalıq normaların qatan‘ saqlag‘an onın en‘ joqarı tu‘ri bolıp esaplanadı. A‘debiy tildin‘ jazba ha‘m awızeki so‘ylew tu‘rleri ha‘zirgi waqıtta radio ha‘m teleko‘rsetiwlerdin‘, gazeta-jurnallardın‘, ma‘mleketlik mekemelerdin‘, ma‘deniy orınlardın‘ a‘hmiyetli qatnas quralı retinde xızmet etedi. A‘sirese bul jag‘day „Qaraqalpaqstan Respublikasının‘ ma‘mleketlik tili haqqındag‘ı‟ Nızam qabıllang‘annan keyin jedel iske asırılmaqta. Sonlıqtan ha‘r bir sawatlı ha‘m ma‘deniyatlı insan a‘debiy tildin‘ qa‘dirine jetip, onın qag‘ıydaların jazıw ha‘m so‘ylewde duris ha‘m tilge bolg‘an hu‘rmetti arttıradı, so‘ylew ma‘deniyatlılıg‘ın ta‛miyinleydi.

Jazba ko‘rinisi

1928 jılg‘a deyin qaraqalpaq tilinde jazıw ushın arab a‘lipbesi qollanılg‘an. 1928 ha‘m 1940 jıllar aralıg‘ında latın grafikası qollanılg‘an, ha‘m onnan keyin kirill grafikasına o‘tilgen. O‘zbekistan Respublikasının‘ g‘arezsizliginen keyin latın grafikasına qaytıwg‘a qarar etildi ha‘m ha‘zirgi waqıtta Qaraqalpaqstanda basqıshpa-basqısh o‘tiw a‘melge asırılmaqta.

ko'shipti degen. Qaraqalpaq qaharman da'stanı "Alpamısta"g'ı waqıya sol Jiydeli Baysınnan baslanadı. Alpamıs o'zbek xalqının' perzenti bolıp ko'rinedi. Qon'ırat qalasının' tu'sliginde, Jin'ishke arnasının' boyında jasag'an Qaniyaz ulı Qabıl ag'a, Arallı o'zbek 1904-jılı tuwılg'an, o'zinin' ata-babalarının' bul jerge Ustirt tu'sligindegi Balkan tawınan bunnan (1991-jılı) 8 ata burın (200-jılı burın) ko'ship kelgenin aytadı. Bul eki jası u'lkenlerdin' ma'limlemeleri XVI a'sirdin' aqırı, XVII a'sirdin' baslarına tuwrı keledi. XIV-XVI a'sirlerde tu'rki ha'm mong'ol tilindegi Qıpshaq sahrasında Orta Aziyada jasag'an biraz xalıqlar "o'zbek" dep atalg'an. Qaraqalpaq, qazaq, arallı o'zbekler menen bashkirlerde elege shekem "Tu'men o'zbek tubi bir, tu'p atası Mayqı biy" degen na'siyat so'zleri bar. Tu'men ataması orta a'sirlerde on mın' degendi an'latadı. Mayqı biydi ol xalıqlar o'zlerinin' ata-babaları dep esaplaydı. Mayqı biy XIII a'sirde jasag'an. Tu'men ataması XVI a'sirdegi ha'r tu'rli qa'wimler birikpesi 92 o'zbek urıw ha'm qa'wimlerinin' birikpesine jaqın keledi. Olar Orta Aziya ha'm Qazaqstannın' ko'plegen jerlerinde XII-XVI a'sirlerde jasag'an tu'rki xalıqları. Bular ha'r tu'rli jag'daylarg'a baylanıslı ko'ship, qonıp, aralasıp jasag'an. Mısalı, 1723-jılı Abulxayırxannın' Sırda'rya boyındag'ı xalıqlarg'a topılıp, ol jerdegi xalıqlardın' ko'pshiligin Orta Aziyag'a ko'ship ketiwge ma'jbu'rledi, son'lıqtan Sırda'ryalı qaraqalpaqlar, Arallı o'zbekler XVIII a'sirdeAraldın' tu'sligine ko'ship kelip qonıslasadı. Bul jag'day jergilikli qaraqalpaq xalqının' etnikalıq quramın ko'beyitti. Sonın' menen birge qaraqalpaq etnosının' bo'lekleniwi, ata-makanınan ko'shiwlerine ma'jbu'r qılg'an. Go'ne U'rgenish ha'kimi Niyaz benen kelispewshilik bolıp Go'ne U'rgenishte jasap atırg'an qaraqalpaqlar 1670-jılları ko'shedi. Olar da'slep Aqmeshit, onnan Turkistan qalasına, onnan Chimkent, Tashkent, Chinaz, Jizzaq keyin Zarafshan jag'alarına (1770-1840 jj.) kelip qonıslasqan. Olardın' tilinde, da'stu'rlerinde azıraq o'zgerisler bolg'anlıg'ı menen sanasında urıw ha'm o'z etnos atamasın saqlap subetnos tu'rinde jasag'an. Diyxanshılıq, o'nermentshilik penen shug'ıllang'an.

Qaraqalpaqlardın' etnos bolıp qa'liplesken, Go'ne U'rgenish penen Aral ortalıg'ında jasag'anlıg'ı Berdaq shayır o'zinin' shejiresinde, A'jiniyaz shayır "Ellerim bardı" qosıg'ında ko'rsetedi. Ma'selen, Berdaq babamız o'zinin' shejiresinde

Mu'yten, Qon'ırat, Qıtay, Qıpshaq
Keneges, Mang'ıt, Aqpıshaq
Ba'ri atlı urıw qaraqalpaq
U'rgenishti jaylag'an eken.......
Qaraqalpaq U'rgenishten qashtı
Buxara ta'repke astı dep ko'rsetedi.

Sonday-aq, ol ko'shken qaraqalpaqlardın' o'z ata-ma'kanına qaytıp ko'ship kelgenligin ko'rsetedi. Bul mısallardan etnos bir tutas jerde jasap, bir tilde so'ylep, etnikalıq birlikte bolıwı sha'rt emesligi ko'rinedi. Olardın' bir etnonimde, o'z-ara birlik haqqında tu'sinikte belgili bir ma'deniyatqa iye bolıp sha'rt ekenligi ko'rinedi. Etnogenez ha'm etnos o'zgermeliligi ko'rinedi. Belgili bir da'wirde etnos ha'r tu'rli jag'daylarg'a baylanıslı etnos ha'm subetnosqa bo'linedi. Bul etnostan bo'lingen subetnos burıng'ı atamasın saqlamawı, o'zgertpewi mu'mkin. Ol ekinshi bir etnostı qa'liplestiriwde mu'mkin. Ba'rinende beter hesh bir etnos urıw bolmasa bir qa'wimnen emes, bir neshe urıw qa'wimler birikpesinen qa'liplesetug'ınlıg'ı qaraqalpaqlardın' etnikalıq tariyxınan da ko'rinedi Mısalı, qaraqalpaqlardag'ı urıw ha'm urıw birikpeleri, Qon'ırat, Qıpshaq, Qanlı, Balg'alı, Qazayaqlı, Qanjıg'alı, U'ysin, Nayman, Qıyat, Mu'yten, Qatag'an, As etnonimler o'zbeklerde, tu'rkmenlerde, qazaqlar menen qırg'ızlarda, bashkirler menen Arqa Kavkazdag'ı nog'aylarda bolg'an. Bular o'z a'tirapındag'ı urıwlar menen birigip belgili bir etnostı qurag'an.

a'deniyatları menen uqsas da'stu'rleri, qol o'nerindegi uqsaslıqlar ayqın bayqaladı. Olar xojalıqtın' bir-neshe tu'rleri menen shug'ıllang'an: mal sharwashılıg'ı, balıqshılıq, diyxanshılıq. Qaraqalpaqlar bunday xojalıq tu'rleri menen elede shug'ıllanadı. Ol haqqında awız eki a'debiyatta: u'sh ay shabag'ım, u'sh ay qabag'ım, u'sh ay sawınım, u'sh ay qawınım delinedi. Jıldın' to'rt ma'wsiminde belgili tag'amlar bolg'an.

X a'sir oguzler ma'mleketi Tashkent, Jambıl, U'stirt aralıg'ın qamtıg'an. Oguzlerdi yabı basqarg'an, oraylıq qalası Yangitkent, Sırda'ryanın' to'mengi salasında. Jergilikli qa'wimler tiykarında VIII-XI a'sirlerde qaraqalpaq xalqı qa'liplese baslag'an. XI a'sirlerde bularg'a seljduklar Sırda'rya jag'asınan kelip qosılg'an. Al XI a'sirde bulardı qıpshaqlar bag'ındıradı, olardın' tili en jaydı.

Maxmud Qashqariy XI a'sir oguzler qa'wimi tu'rklerdin' bir bo'legi, olar 22 urıwdan ibarat bolıp ha'r birinin' tan'baları bar, "bassız bo'rik bolmas, tatsız turik bolmas" dep naqıldı keltirip, oguz qa'wimlerinin' aralas urıwlar ekenligin ko'rsetedi. Oguz qa'wimlerinin' qaraqalpaqlardın' etnikalıq tariyxına qatnasqanınan shejirelerinde de aytıladı.

XI-XIII a'sirlerdin' basında Xorezm patshalıq da'wirinde qaraqalpaqlar o'z aldına wa'layat bolg'an. XIII a'sir basında mong'ollardın' jawlap alıw da'wirinde o'z watanı, Aral ten'izinin' tu'sliginde, o'z aldına wa'layat bolg'an. XIII-XIV a'sirlerdin' aqırlarına shekem A'miwda'ryanın' tiykarg'ı tarmag'ı Xojeli-Go'ne U'rgenish aralıg'ı menen Sarıqamıs, Uzboy arqalı Kaspiyge aqqan. Sonın' menen birgeA'miwda'ryanın' bir tarmag'ı da'slep Maylıo'zey, Song, Kerder Aralg'a quyg'an. XVI a'sirdin' aqırı, XVII a'sirdin' basındaA'miwda'rya tu'slikten arqag'a o'z ag'ısın o'zgertip ha'zirgi bag'darına tusedi. Sarıqamıs, Uzboy boylarındag'ı xalıqlar suwsızlıqtan ko'ship ketedi. Solardın' belgili toparıA'miwda'ryanın' to'mengi alabına, Xojeli, Qon'ırat, No'kis, Kegeyli, Shımbay rayonlarına qonıslasadı. Usı da'wirlerde Sırda'rya boylarındag'ı xalıqlar A'miwda'rya boylarına ko'ship keledi. Bul jag'day jergilikli xalıqlardın' milliy quramların ko'beytedi.

1627-jılı bul xalıqlar biyg'a'rez Aral biyligine birigedi. Bul birikpe 1811-jılı Xiywa xanlıg'ı ta'repinen qulatıladı. Sonnan 1924-jılı g'ana qaraqalpaqlardın' milliy ma'mleketi qayta tiklenedi. A'miwda'ryanın' eki jag'alıg'ındag'ı Qaraqalpaqstan xalıqları bir ma'mleketke birigedi.

Qaraqalpaqlardag'ı erlerdin' kiyimleri: postın, bo'rik, beshpent, shekpen, shapan, hayal qızlardın' kiyimleri‘ sa'wkele, kiyimshek, jegde ko'ylekleri Orta Aziya ha'm Qazaqstan, Volga, Sibir, Kavkaz xalıqlarında da gezlesedi. Bul kiyimler jergilikli a'yyemgi ha'm orta a'sirlerdegi qa'wimlerde, urıwlarda da bolg'an. Ma'selen, sa'wkele a'yyemgi b.e.sh. V a'sirlerde IV a'sirlerde saklarda, massagetlerde, al bo'rik bas kiyim oguzlerde IX-XIII a'sirlerde bolg'an.

XIII a'sir basında mong'ollar topılısında jergilikli xalıqlardı qozg'alısqa, ko'ship qonıwg'a alıp keldi. Etnikalıq quramına qıpshaq sahralarındag'ı tu'rki tilles xalıqlardın' ko'ship keliwine tag'ıda bir basqısh payda etti.

XVI a'sirdin' basında Sheybani xan, Orta Aziyanı jawlap alıwına baylanıslı Sarıqamıs ha'm Uzboy boylarındag'ı tu'rkmen, o'zbek, qazaq, qaraqalpaqlardın' ko'pshiligi ha'zirgi Qaraqalpaqstan jerine ko'ship kelip qonıslasqan. Sheybani xan da'wirinde Qıpshaq sahrasınan qan'lı, mang'ıt, qatag'an, kerder h.t.b. urıw ha'm qa'wim birikpeleri ko'ship keledi. Jergilikli xalıqlardın' etnikalıq quramına a'dewir o'zgertedi. XVI a'sirdin' A'miwda'rya o'z bag'darın U'stirt tu'sliginen arqag'a o'zgertip, ha'zirgi ang'arı menen Aralg'a quyadı. Son'lıqtan Sarıqamıs, Uzboy boylarındag'ı tu'rkmen, qaraqalpaq, o'zbek, qazaqlardın' ko'pshiligi ha'zirgi Qaraqalpaqstan jerine kelip qonıslasadı. 1985-jılı Qon'ırat qalasına jaqın ornalasqan ashamaylı awılının' turg'ını A'bdiraxman ulı To'legen 92 jasta Arallı o'zbek, etnograflarg'a bizin' ata-babalarımız bul jerge 10 ata bunnan burın (250 jıl) Ustirt tu'sligindegi, U'ysin, Qon'ırat, Eliken, Jiydeli Baysın qalasınan ko'ship kelgen, sebebi ol jerden suwsızlıqtan el

Ha'r qanday xalıq tariyxı o'zleri jasap atırg'an jeri, sol jerdegi ma'deniyat tariyxına baylanıslı izertleniwi kerek. Usı ko'z-qarastan qaraqalpaqlardın' ata-babası Tu'slikRossiyada jasag'an, Orıs xalıqlarındag'ı "Черные клобуки" (qara klobuklar) menen baylanıslı degen pikirler durıs emes. Qaraqalpaq etnografiyası, Qaraqalpaqstanarxeologiyalıq estelikleri, folklorı, mifologiyaları ha'm eski jazba derekler qaraqalpaq xalqının' ata-babaları a'yyemgi jergilikli qa'wimler bolıp esaplanadı. Qaraqalpaqlardın' xalıq bolıp qa'liplesiwinde Tu'slik Aralda IX-XI a'sirlerde qa'liplesken. Sonın' menen birge qaraqalpaqlardın' etnogenezi ha'm etnikalıq tariyxı ju'da' uzaq da'wirden baslanadı. Bul xalıq bir neshe urıw ha'm qa'wimlerdin' birikpelerinen qa'liplesken. Ol haqqında ko'plegen dereklerdi qaraqalpaqurıw atamalarınan da ko'riwge boladı. Son'lıqtan ha'r qanday basqa xalıqlarday-aq qaraqalpaq xalqın bul atamadan, bir urıw bolmasa qa'wim birikpesinen kelip shıqqan degen pikirler qa'te. Biraq bunnan, qaraqalpaq xalqının' kelip shıg'ıwındag'ı a'yyemgi dereklerdi izertlew kerek emes degen pikir kelip shıqpawı kerek. Qaraqalpaq ata-babaları ha'm o'zleri a'yyemgi da'wirlerden berli Tu'slikAral jag'larında jasaydı. Aral jag'aları ko'plegen xalıqlardın' ata-babalarının' gezlesken, qa'liplesken da'rbenti. Bul jerde Oraylıq Aziya,Sibir, Evraziya, Kavkaz, Orta Aziya ha'mQazaqstan, aldın'g'ı Tu'slik Aziya xalıqlarının' ata-babaları qa'liplesken, a'yyemgi urıwlar, qa'wimler jasag'an. Olar bir tilde so'ylesip, bir antropologiyalıq tu'rde bolıp, o'z-ara jerleslik, xojalıq, ma'deniy birliklerin payda etken. Son'g'ı da'wirlerde olar ha'r-qıylı tariyxıy sebepler menen bo'lsheklenip Ural tawlarınan İndiyag'a shekemgi jerlerge ko'ship barıp, ol jerlerdegi jerglikli qa'wimler menen aralasıp, jergilikli xalıqlardın' qa'liplesiwine qatnasqan. Demek bul jerlerdegi jasap atırg'an xalıqlardın' hesh birin qanday da bir qa'wim birikpesinen emes, al ha'r tu'rli qa'wimler birikpesinen qa'liplesken xalıqlar dep tusiniwi kerek. B.e.sh. VII a'sirde du'zilgen zoroastrizm dininin' ta'liymatı u'yretiwshi kitap "Avesto" kitabıA'miwda'rya jag'alarında qa'liplesken. Demek bul jerde İran ha'm Tu'rki tilles qa'wimler b.e.sh. birinshi mın'ınshı jılları jasag'an. Olar ha'zirgi jergilikli xalıqlardın' ata-babalarının' qa'liplesiwinde qatnasqan. B.e.sh. V a'sirlerde jergilikli İran tilindegi Saklar, Massagetler, Xorezmliler menen Baktriyalılar arasında tu'rkiy tilles qa'wimlerde bolg'an. B.e.sh. birinshi mın'ınshı jıllardın' aqırlarında bul aralas qa'wimlerdin' bir toparı alanlar, aslar, sarmatlar dep atalg'an. Bul birikpedegi xalıqlar A'miwda'ryanın' eki jag'asında jasag'an. Arab jazba dereklerinde eftalitler, kidaritler (kerderler) dep ataydı arab ilimpazı Yakut. 1219-jılı kerderler Xorezmde aralasıp jasaydı. Olar tu'rkler menen shegaralasqan jerde qonıslasqan. Tili xorezmlide emes, tu'rki tilinde de emes dep ko'rsetedi. Bunın' sebebi ol da'wirdegi jergilikli xalıqlar etnikalıq ha'm tili jag'ınan ele tolıq o'z-ara aralasıp bir etnoslarg'a birige almag'an bolıwı mu'mkin. Son'lıqta olar aralas tilde so'ylesken. Kerderli-kidaritler Qaraqalpaqstanda jasag'an qaraqalpaq, qazaq, o'zbekler arasında elede bar.

Sak-massagetler, augasiler alasiaklar menen a'yyemgi orta a'sirlerdegi tu'rki tilles urıw ha'mqa'wimlerdin' ja'miyetlik du'zimi, xojalıqlardın' tu'rleri neke ha'm semya, da'stu'rleri menen diniy isenimleri haqqında derekler qaraqalpaqlar turmısında elede saqlang'an. Sako-massagetler, alasiak, alanlar shıg'ıstan kelgen gunnılar b.e.sh. II - b.e. IV a'sirlerde, son' tu'rkler menen (VI-VII a'sirlerde) aralasıwınan Aral jag'alarında kerderler, oguzlar, qıpshaqlar birikpesi payda bolg'an. Solardın' xojalıq tu'rleri son'g'ı Araljag'alarındag'ı xalıqlarda da dawam etken. Sarmat - alan qa'wimine tiyis Samat urıwı qaraqalpaqlardın' mu'yten urıwlarının' birikpesinde qarasiak urıwı qaraqalpaqlardın' mang'ıt ha'm ashamaylı urıw birikpelerinde elege shekem o'mir su'rmekte. Augasiler menen oguz qa'wimlerinen qalg'an arxeologiyalıq estelikler ha'zirgi qaraqalpaqlardın' xojalıq tu'rleri, m