Oldinroq uzoq davom etgan XIX asr haqida
yozgan edim. Bugun xuddi shunday XVIII asr haqida yozmoqchiman. Xullas, "Uzoq davom etgan XVIII asr yoki Uzun XVIII asr".
"Uzun XVIII asr" (Long Eighteenth Century) tarixshunoslikda 1688 yildagi Angliya Inqilobi yoki hatto 1650-yillardagi dastlabki o‘zgarishlardan boshlab 1815 yildagi Vena Kongressigacha bo‘lgan davrni qamrab oluvchi tushunchadir. Bu konsepsiya tarixchi Ser Jon Robert Siley ilgari surgan deb hisoblanadi.
Uzun XVIII asrning asosiy xususiyatlari:
1. Siyosiy inqiloblar va davlat tizimlarining o‘zgarishi
1688 yil – Angliya Inqilobi (Shonli Inqilob): Angliyada konstitutsiyaviy monarxiya mustahkamlanib, parlament rolini oshirdi.
1776 yil – Amerika Mustaqillik Deklaratsiyasi: Amerika Qo‘shma Shtatlari Britaniya mustamlakasidan ajralib chiqdi.
1789–1799 yillar – Fransuz inqilobi: Mutlaq monarxiya ag‘darilib, respublika e’lon qilindi. Inson huquqlari va fuqarolik jamiyati tushunchalari kuchaydi.
2. Ma’rifatparvarlik harakati
Ma’rifatparvarlik davrining asosiy falsafiy va ilmiy g‘oyalari aynan XVIII asr davomida shakllangan. Volter, Russo, Kant va boshqa mutafakkirlar inson huquqlari, erkinlik, demokratiya va davlat boshqaruvi haqida yangi nazariyalarni ilgari surdi. Bu g‘oyalar keyinchalik inqiloblar va davlat tuzilmalariga kuchli ta’sir ko‘rsatdi.
3. Sanoat inqilobi va iqtisodiy o‘zgarishlar
Bug‘ dvigatelining ixtiro qilinishi (Jeyms Uott, 1760–1770-yillar): Ishlab chiqarish va transport tizimiga inqilobiy ta’sir ko‘rsatdi.
Paxta va to‘qimachilik sanoatining rivojlanishi: Buyuk Britaniya sanoatning yetakchisiga aylandi.
Kapitalizmning kuchayishi: Bozor iqtisodiyoti rivojlandi, mustamlakachilik kengaydi.
4. Mustamlakachilik va jahon siyosati
Britaniya imperiyasining kengayishi: Hindiston, Shimoliy Amerika va boshqa hududlarda Britaniya hukmronligi kuchaydi.
Ispaniya va Portugaliya mustamlakalari: Janubiy Amerika mustamlakalari iqtisodiy jihatdan muhim rol o‘ynadi.
Napoleon urushlari (1799–1815): Fransiyada Napoleoning kelishi va Yevropani larzaga solgan harbiy yurishlari davom etdi.
5. 1815 yil – Vena Kongressi va yangi dunyo tartibi
Napoleon urushlaridan keyin Yevropa davlatlari Vena Kongressida yig‘ilib, siyosiy muvozanatni tiklashga harakat qilishdi. Bu kelajakdagi xalqaro diplomatiya va millatlar tizimiga asos soldi.
"Uzun XVIII asr" oddiy 1701–1800 oralig‘idagi davr bilan chegaralanmay, bu jarayonning tarixiy oqibatlarini kengroq tushunishga yordam beradi. Ushbu davr siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy jihatdan bugungi zamonaviy dunyo tizimining shakllanishiga asos soldi.
@ostonovminbari