10- sinflar uchun tezis
Alkanlarning olinishi
Alkanlar (to‘yingan uglevodorodlar) tabiatda keng tarqalgan bo‘lib, asosan, neft va tabiiy gazda uchraydi. Ularning olinishi quyidagi usullar bilan amalga oshiriladi:
1. Tabiiy manbalardan ajratib olish: Alkanlar neft va tabiiy gaz tarkibidan ajratib olinadi. Tabiiy gaz asosan metandan iborat, shuningdek, propan va butan ham bo‘lishi mumkin.
2. Grinyar reaktivlaridan foydalanish: Halogenlangan alkanlarni metall (Mg yoki Zn) bilan reaksiyaga kiritish orqali yuqori molekulyar massali alkanlar olish mumkin.
3. Vodordan to‘yinish: Ko‘p hollarda alken yoki alkindi katalitik gidrogenlash orqali alkanlar olinadi.
4. Kolbe elektroliz usuli: Karbonat kislota tuzlarining elektrolizi yordamida yuqori molekulyar massali alkanlarni olish mumkin.
5. Laboratoriyada: Organik moddalardan turli xil kimyoviy usullar yordamida kichik miqdorda alkanlar sintez qilish mumkin, masalan, alkenlarni vodorod bilan qayta ishlash yoki boshqa organik birikmalarni gidroliz qilish orqali.
---
Alkanlarning fizik xossalari
Alkanlar kimyoviy xossalari bilan birga o‘ziga xos fizik xossalarga ham ega:
1. Agregat holati: Past molekulyar massali alkanlar (C1–C4) gaz holatida, o‘rta molekulyar massali alkanlar (C5–C17) suyuq holatda, yuqori molekulyar massali alkanlar esa qattiq holatda uchraydi.
2. Erish va qaynash temperaturasi: Molekula massasining ortishi bilan alkanlarning erish va qaynash temperaturasi ham ortadi. Kichik alkanlar (metan, etan) past haroratlarda qaynaydi, yuqori molekulali alkanlar esa baland temperaturada eriydi yoki qaynaydi.
3. Suvda eruvchanligi: Alkanlar suvda erimaydi, lekin organik erituvchilarda, masalan, benzol va efirda yaxshi eriydi. Ular suvdan yengilroq bo‘lgani uchun suv ustida suzadi.
4. Rangi va hidi: Past molekulali alkanlar rangsiz va hidsiz gaz holatida bo‘ladi, o‘rta va yuqori molekulali alkanlar esa biroz o‘ziga xos hidga ega bo‘lishi mumkin.
5. Kimyoviy barqarorlik: Alkanlar kimyoviy jihatdan inert (passiv) hisoblanadi va yuqori temperaturada yoki kuchli katalizator ishtirokida kimyoviy reaksiyaga kirishadi.
Bu xususiyatlar alkanlarning fizik va kimyoviy reaksiyalarda keng qo‘llanilishiga olib keladi, masalan, yonilg‘i sifatida foydalaniladi.
@liderkimyogarlar