𝗟𝗜𝗗𝗘𝗥 𝗞𝗜𝗠𝗬𝗢𝗚𝗔𝗥𝗟𝗔𝗥


Channel's geo and language: Uzbekistan, Uzbek
Category: Telegram


HAR DOIM SHIJOATLI BO‘LING
Kimyo fanidan dars beradigan o‘qituvchi
Kimyo faniga tayyorlanuvchi o‘qituvchi
Kimyo faniga qiziquvchilar uchun yaratilgan.Kanal 16 sentabr 2020 yil ish faoliyatini boshladi

Related channels  |  Similar channels

Channel's geo and language
Uzbekistan, Uzbek
Category
Telegram
Statistics
Posts filter




Alkanlar - faqat bitta oddiy kovalent bog‘ bilan bog‘langan uglerod va vodorod atomlaridan tashkil topgan to‘yingan uglevodorodlar sinfi bo‘lib, umumiy formulasi ga ega. Ularning eng mashhur vakillari metan, etan, propan va butan kabi oddiy tuzilishli gazlardan iborat.

1. Alkanlarning Kimyoviy Xossalari

Alkanlar kimyoviy jihatdan inert bo‘lib, kuchli kimyoviy reaksiyalarga kam kirishadi. Biroq, ular ba’zi xossalariga ko‘ra kimyoviy o‘zgarishlarga uchrashi mumkin:

Yonish: Alkanlar kislorod bilan yonish reaksiyasiga kirishadi va karbonat angidrid () va suv () hosil qiladi. Bu reaksiyada katta miqdorda issiqlik ajraladi:


C_nH_{2n+2} + O_2 \rightarrow CO_2 + H_2O + \text{issiq}

CH_4 + 2O_2 \rightarrow CO_2 + 2H_2O + \text{energiya}

Galogenlash: Alkanlar galogenlar (xlor, brom va boshqalar) bilan yorug‘lik yoki issiqlik ta’sirida o‘zaro ta’sirlashib, galogenlangan hosilalarni hosil qiladi. Masalan:


CH_4 + Cl_2 \xrightarrow{\text{yorug‘lik}} CH_3Cl + HCl

Kreking (parchalash): Alkanlarni yuqori haroratda parchalanishi orqali kichikroq molekulalarga aylantirish mumkin. Bu usulda benzin va boshqa yengil yoqilg‘i mahsulotlari olinadi:


C_{10}H_{22} \rightarrow C_5H_{12} + C_3H_6 + C_2H_4

2. Alkanlarning Ishlatilishi

Alkanlar ko‘plab sanoat va kundalik hayotda keng qo‘llaniladi:

Yonilg‘i sifatida: Metan, propan va butan kabi alkanlar tabiiy gaz, suyultirilgan gaz va avtomobil yonilg‘isi sifatida qo‘llanadi. Ushbu gazlar yuqori energetik qiymatga ega va kam chiqindi hosil qiladi.

Kimyo sanoatida: Alkanlar kimyoviy xom ashyo sifatida turli xil mahsulotlar, masalan, plastmassa, erituvchilar, sintetik kauchuk, spirllar va boshqa kimyoviy birikmalar tayyorlashda ishlatiladi.

Issiqlik va elektr energiyasini ishlab chiqarishda: Katta miqdorda energiya ajralishi sababli, alkanlar elektr stansiyalarida issiqlik energiyasi hosil qilish uchun ishlatiladi.

Sanoat moylari va vositalar: Katta zanjirli alkanlar (masalan, C15 va undan kattalari) moy va surkovchi vositalar sifatida ishlatiladi.


Alkanlarning keng qo‘llanilishi va barqarorligi ularni muhim yoqilg‘i va xom ashyo manbaiga aylantirgan.


Mendeleyev-Klapeyron tenglamasi ideal gazlarning holat tenglamasi bo‘lib, u gazning bosimi, hajmi va harorati o‘rtasidagi bog‘lanishni ifodalaydi. Ushbu tenglama quyidagicha yoziladi:

PV = nRT

bu yerda:

— gaz bosimi (Pa),
— gaz hajmi (m³),
— moddiy miqdor (mol),
— universal gaz doimiysi, ,
— mutlaq harorat (Kelvin, K).
Ushbu tenglama ideal gazning xulq-atvorini tushunishda keng qo‘llaniladi.


9-sinflar uchun tezis

Uglerod (C) tabiatda keng tarqalgan elementlardan biri bo'lib, u ko'mir, neft, tabiiy gaz, ohaktosh, va tirik organizmlarda mavjud. Uglerod atomlari hayotning asosiy kimyoviy tuzilishini shakllantirishda ishtirok etadi, shuningdek, tuproq va atmosferaning tarkibiy qismi hisoblanadi.

Uglerodning tarqalishi

Uglerod tabiatda uch xil shaklda tarqalgan:

1. Organik shakllar – Bu tirik organizmlardagi uglerod va ular o'lganda qoldiradigan qoldiqlar, masalan, o'simlik va hayvon qoldiqlari.


2. Noorganik shakllar – Uglerod karbonatlari (masalan, ohaktoshdagi kalsiy karbonat) va atmosfera karbon dioksidi (CO₂) shaklida uchraydi.


3. Fosil yoqilg'i shakllari – Ko'mir, neft, va tabiiy gaz kabi qazilma yoqilg'ilar tarkibida saqlanadi.



Fizik xossalari

Uglerod o'zining ikki asosiy alotrop shakllari bilan mashhur: grafit va olmos.

Grafit – Yassi va yupqa tuzilishli, elektr tokini o'tkazadi va yumshoqligi sababli lubrikant sifatida ishlatiladi.

Olmos – Juda qattiq, shaffof va yaxshi yorug'lik sindirish xususiyatiga ega. Olmos tabiiy minerallar orasida eng qattiqlardan biri hisoblanadi.


Shuningdek, uglerodning boshqa alotrop shakllari ham bor, masalan, fulleren va uglerod nanotubalar, ular materialshunoslikda innovatsiyalar kiritishda qo'llaniladi.

Adsorbsiya

Uglerod adsorbsiyaga yuqori qobiliyatga ega. Masalan, faol uglerod (aktiv ko'mir) bu qobiliyatidan keng foydalaniladi. Adsorbsiya jarayonida uglerodning yuzasi boshqa moddalarni o'ziga tortib ushlab qoladi. Bu xususiyat suvni tozalash, havoni filtrlash, va tibbiyotda organizmdagi zararli moddalarni olib tashlashda qo'llaniladi.




10- sinflar uchun tezis

Alkanlarning olinishi

Alkanlar (to‘yingan uglevodorodlar) tabiatda keng tarqalgan bo‘lib, asosan, neft va tabiiy gazda uchraydi. Ularning olinishi quyidagi usullar bilan amalga oshiriladi:

1. Tabiiy manbalardan ajratib olish: Alkanlar neft va tabiiy gaz tarkibidan ajratib olinadi. Tabiiy gaz asosan metandan iborat, shuningdek, propan va butan ham bo‘lishi mumkin.


2. Grinyar reaktivlaridan foydalanish: Halogenlangan alkanlarni metall (Mg yoki Zn) bilan reaksiyaga kiritish orqali yuqori molekulyar massali alkanlar olish mumkin.


3. Vodordan to‘yinish: Ko‘p hollarda alken yoki alkindi katalitik gidrogenlash orqali alkanlar olinadi.


4. Kolbe elektroliz usuli: Karbonat kislota tuzlarining elektrolizi yordamida yuqori molekulyar massali alkanlarni olish mumkin.


5. Laboratoriyada: Organik moddalardan turli xil kimyoviy usullar yordamida kichik miqdorda alkanlar sintez qilish mumkin, masalan, alkenlarni vodorod bilan qayta ishlash yoki boshqa organik birikmalarni gidroliz qilish orqali.




---

Alkanlarning fizik xossalari

Alkanlar kimyoviy xossalari bilan birga o‘ziga xos fizik xossalarga ham ega:

1. Agregat holati: Past molekulyar massali alkanlar (C1–C4) gaz holatida, o‘rta molekulyar massali alkanlar (C5–C17) suyuq holatda, yuqori molekulyar massali alkanlar esa qattiq holatda uchraydi.


2. Erish va qaynash temperaturasi: Molekula massasining ortishi bilan alkanlarning erish va qaynash temperaturasi ham ortadi. Kichik alkanlar (metan, etan) past haroratlarda qaynaydi, yuqori molekulali alkanlar esa baland temperaturada eriydi yoki qaynaydi.


3. Suvda eruvchanligi: Alkanlar suvda erimaydi, lekin organik erituvchilarda, masalan, benzol va efirda yaxshi eriydi. Ular suvdan yengilroq bo‘lgani uchun suv ustida suzadi.


4. Rangi va hidi: Past molekulali alkanlar rangsiz va hidsiz gaz holatida bo‘ladi, o‘rta va yuqori molekulali alkanlar esa biroz o‘ziga xos hidga ega bo‘lishi mumkin.


5. Kimyoviy barqarorlik: Alkanlar kimyoviy jihatdan inert (passiv) hisoblanadi va yuqori temperaturada yoki kuchli katalizator ishtirokida kimyoviy reaksiyaga kirishadi.



Bu xususiyatlar alkanlarning fizik va kimyoviy reaksiyalarda keng qo‘llanilishiga olib keladi, masalan, yonilg‘i sifatida foydalaniladi.

@liderkimyogarlar


Кимда икки хислат бўлса уни Аллоҳ яхши кўради:
- тақво;
- гўзал хулқ.

️ Кимда икки хислат бўлса уни одамлар яхши кўради:
- сахийлик;
- ҳаммага яхшилик қилиш.

️ Кимда икки хислат бўлса уни қўшнилари яхши кўради:
- очиқ юзли бўлиш;
- муомалада сахий бўлиш.

️ Кимда икки хислат бўлса уни дўстлари яхши кўради:
- кўрган яхшилигини эслаб туриш;
- кўрган ёмонликларини эсдан чиқариб юбориш.

️ Кимда икки хислат бўлса уни шогирдлари яхши кўради:
- тушунтиришда бор кучини сарфлаш;
- уларга мулойимлик қилиш.

️ Кимда икки хислат бўлса уни устозлари яхши кўради:
- гапни тез тушуниш;
- эҳтиромини ўрнига қўйиш.

️ Кимда икки хислат бўлса уни аёли яхши кўради:
- муомалада лутфли бўлиш;
- аёлининг муаммоларини айтмаса ҳам тушуниш.

️ Кимда икки хислат бўлса уни бошлиғи яхши кўради:
- чиройли итоатда бўлиш;
- буюрилган ишларни кўнгилдагидек бажариш.

️ Кимда икки хислат бўлса уни Аллоҳ ва барча инсонлар яхши кўради:
- барчага доим яхшиликни илиниш;
- озор беришдан сақланиш.




Organik birikmalar tarkibida vodorod, uglerod va xlor elementlarini aniqlash uchun bir necha kimyoviy usullar qo'llaniladi. Quyida bunday usullardan bir nechtasini ko'rib chiqamiz:

1. Vodorodni aniqlash:

Vodorodni organik birikmada aniqlash uchun Kuprin metodi qo'llaniladi. Organik modda mis oksidi bilan qizdirilganda, undagi vodorod suv bug'iga aylanadi. Hosil bo'lgan suvni CaCl₂ kabi suvni yutuvchi moddalar yordamida aniqlash mumkin. Tajriba quyidagicha amalga oshiriladi:

Organik modda mis oksidi bilan maxsus o'chokli naychada qizdiriladi.

Hosil bo'lgan suv bug'i CaCl₂ bilan to'ldirilgan trubkaga o'tkaziladi.

CaCl₂ massasi ortishi hosil bo'lgan suv miqdorini ko'rsatadi.


2. Uglerodni aniqlash:

Uglerodni aniqlashda Kuprin metodi qo'llaniladi. Organik modda mis oksidi bilan qizdirilganda, undagi uglerod CO₂ gazi shaklida ajralib chiqadi. CO₂ gazi maxsus yutuvchi modda (masalan, NaOH eritmasi) yordamida aniqlanadi.

Organik modda mis oksidi bilan qizdiriladi.

Ajralib chiqqan CO₂ yutuvchi modda yordamida aniqlanadi. NaOH eritmasi CO₂ gazini o'ziga yutadi va hosil bo'lgan cho'kma yoki eritma konsentratsiyasining o'zgarishi orqali uglerod borligini isbotlaydi.


3. Xlorni aniqlash:

Xlorni aniqlash uchun Ko'k kumush metodi ishlatiladi. Organik modda kaliy gidroksidi bilan qizdirilganda, undagi xlor xlorid ionlari (Cl⁻) shaklida ajralib chiqadi. Keyinchalik AgNO₃ eritmasi bilan reaksiyaga kirishganda AgCl shaklidagi oq cho'kma hosil bo'ladi.

Organik modda NaOH yoki KOH bilan qizdiriladi.

Ajralib chiqqan xlorid ionlari AgNO₃ eritmasi bilan reaksiyaga kirishib, oq AgCl cho'kmasini hosil qiladi, bu xlor borligini tasdiqlaydi.


Bu tajribalarni bajarish orqali organik birikmalar tarkibida vodorod, uglerod va xlor borligini aniqlash mumkin.


Atom tuzilishi haqidagi bilimlarning rivojlanish tarixi uzoq vaqt davomida shakllangan bo‘lib, bir qancha olimlarning kashfiyotlariga asoslanadi. Bu jarayonni bosqichma-bosqich tahlil qilish mumkin:

1. Qadimgi davrlar

Atomning mavjudligi haqida dastlabki g'oyalar eramizdan avvalgi VI asrga to‘g‘ri keladi. Yunon faylasufi Demokrit atomning eng kichik, bo‘linmas zarracha ekanligini taklif qilgan. Unga ko‘ra, barcha moddalar bu mayda zarrachalardan tashkil topgan. Bu g‘oya ilmiy dalillarga asoslanmagan bo‘lsa-da, keyinchalik ilmiy tadqiqotlar uchun muhim zamin yaratdi.

2. John Daltonning atom nazariyasi (1803)

Ingliz kimyogari John Dalton o‘zining atom nazariyasini taklif qilib, atomlarning mavjudligini ilmiy asoslab berdi. U quyidagi asosiy fikrlarni ilgari surdi:

Moddalar juda kichik zarrachalar - atomlardan tashkil topgan.

Har bir elementning atomlari bir xil bo‘ladi.

Kimyoviy reaksiyalar atomlarning kombinatsiyasi orqali yuzaga keladi.


3. J.J. Thomsonning elektronni kashf qilishi (1897)

J.J. Thomson atomning bo‘linmas zarracha emasligini ko‘rsatdi. U o‘zining katod nurlari bo‘yicha tajribalari orqali elektronni, ya’ni manfiy zaryadlangan zarrachani kashf qildi. Bu atom tuzilishi haqidagi tasavvurni tubdan o‘zgartirdi. Thomsonning modeli "pudinga o‘xshash model" deb atalib, unda atom musbat zaryadlangan massadan iborat bo‘lib, elektronlar u yerda joylashgan deb tasvirlangan.

4. Ernest Rutherforning atom modeli (1911)

Thomson modelini rad etgan holda, Ernest Rutherford atomning yangi modelini taklif qildi. U oltin folga tajribasida musbat zaryadli alfa zarralarining aksariyati folgadan to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘tishini, ba’zilari esa qaytarilishini kuzatdi. Bu tajriba natijasida u atomning asosiy qismi bo‘shliq ekanini, atomning musbat zaryadli yadrosi markazda joylashganini va elektronlar yadroni orbitasida aylanib yurishini taklif qildi.

5. Niels Borning kvant modeli (1913)

Rutherford modelini yanada takomillashtirib, Niels Bor elektronlarning atom yadrosi atrofida ma’lum kvant orbitallarda harakatlanishini taklif qildi. Unga ko‘ra, elektronlar faqat ma’lum energiya sathlariga ega bo‘lishi mumkin va ular bu orbitallar orasida sakrayotganda foton (yorug‘lik kvanti) chiqaradi yoki yutadi.

6. Kvantomexanik model (XX asrning 20-30-yillari)

Erwin Schrödinger va Werner Heisenberg kabi olimlar atom tuzilishi haqida kvantomexanik modelni ishlab chiqishdi. Bu modelda elektronlar to‘lqin xususiyatlariga ega bo‘lib, ular atom atrofida ma’lum ehtimolliklar bilan joylashgan bo‘ladi. Schrödingerning tenglamasi elektronlarning joylashuvi va energiyasini aniqlash uchun ishlatiladi. Heisenbergning noaniqlik printsipi esa elektronlarning aniq pozitsiyasi va tezligini bir vaqtda aniqlab bo‘lmasligini bildiradi.

7. Zamonaviy atom modeli

Bugungi kunda atom modeli kvantomexanik prinsiplar va yadrofizika tadqiqotlariga asoslanadi. Yadro proton va neytronlardan tashkil topgan bo‘lib, proton musbat zaryadga, neytron esa neytral zaryadga ega. Elektronlar esa yadro atrofida to‘lqin-funktsiyalar orqali tasvirlangan kvant orbitallarida joylashadi.

Atom tuzilishi haqidagi bu bilimlar bizga moddalar va kimyoviy reaksiyalar haqida chuqurroq tushuncha beradi, texnologiya va fan taraqqiyotida muhim rol o‘ynaydi.


Kanal rivoji uchun premium obunasi borlar ovoz bering!




⚡️Dunyoda bitta kasb bor, bu-o‘qituvchilik. Qolgan kasblar esa uning mahsulidir!

1-Oktyabr – “Ustoz va murabbiylar” kuni

Avvalombor barcha ustoz va murabbiylarn
i, zahmatkash va mehribon ustozlarimizni “Ustoz va murabbiylar” bayrami bilan chin qalbimizdan muborakbod etamiz. Dillarimizdagi eng yaxshi tilaklarimiz sizga bo'lsin. Ta'lim-tarbiya yo'llarida hormang-tolmang. Ushbu savobli ishlaringizda Alloh taolo doimo madadkor bo'lsin.


#Бугун_байрам
🎉💥💐1 октябрь – Ўқитувчи ва мураббийлар куни!

Ушбу кун муносабати билан юртимиздаги барча ўқитувчи ва мураббийларни чин дилдан самимий муборакбод этамиз!

Aзиз Устозлар, илм йўлидаги шижоатингиз, метин иродангиз, тоғдек сабрингиз, билим уммонидаги сабоғингиз доимо сарбаланд бўлсин! Сиҳат-саломатлик, оилавий хотиржамлик, тинчлик ва фаровон ҳаёт ҳамиша ҳамроҳингиз бўлсин!

Касб байрамингиз муборак бўлсин, ҳурматли устозлар! 👩🏻‍🏫👨‍🏫


#Тезкор #Хушхабар

⚡️ Ўқитувчининг маоши 12 миллионга чиқади - Президент

Келгуси ўқув йилидан халқаро стандартлар асосида малака сертификатини бериш йўлга қўйилади.

Синовларда 86 ва ундан юқори балл олган педагоглар қўшимча 70 фоиз устама олади.

Мисол учун, олий тоифали биология ўқитувчиси ўз фани бўйича халқаро сертификати бўлса – 50 фоиз, директор жамғармасидан 40 фоизгача ва янги талабга жавоб берса, яна 70 фоиз устама олади.

Шу тариқа унинг умумий ойлик маоши 4 миллион 500 минг сўмдан 12 миллион сўмга етади.




9-sinf uchun kimyo tezis. Elementlar Davriy Sistemasi va Davriy Qonun
Davriy qonun kimyoning fundamental qonunlaridan biri boʻlib, u quyidagicha taʼriflanadi:
* Elementlarning xossalari ularning atom massalariga bogʻliq holda davriy ravishda oʻzgarib boradi.
Bu qonunni 1869-yilda rus kimyogari Dmitriy Mendeleyev kashf etgan. U elementlarni ularning atom massalariga koʻra tartiblayotganda, ularning xossalarining davriy ravishda takrorlanishini kuzatgan.
Davriy sistema bu qonun asosida tuzilgan elementlarning jadvali boʻlib, elementlarni ularning atom raqamiga koʻra tartiblaydi. Davriy sistemada elementlar gorizontal satrlarga (davrlar) va vertikal ustunlarga (guruhlar) joylashtiriladi.
Davriy Sistemaning Asosiy Xususiyatlari
* Davrlar: Bir davrdagi elementlarning atomlari bir xil sonli elektron qatlamlariga ega.
* Guruhlar: Bir guruhdagi elementlarning atomlari tashqi elektron qatlamlarida bir xil sonli elektronlarga ega.
* Bloklar: Davriy sistema toʻrt blokka boʻlinadi: s-bloki, p-bloki, d-bloki va f-bloki.
Davriy Qonun va Davriy Sistemaning Ahamiyati
* Elementlarning xossalarini bashorat qilish: Davriy qonun va davriy sistema yordamida elementlarning xossalarini bashorat qilish mumkin.
* Kimyoviy reaksiyalarni tushunish: Davriy qonun va davriy sistema kimyoviy reaksiyalarni tushunishda yordam beradi.
* Elementlarning tartibini tushunish: Davriy sistema elementlarning tartibini tushunishga yordam beradi.
Davriy qonun va davriy sistema kimyoning eng muhim tushunchalaridan biri boʻlib, elementlarning xossalarini tushunish va bashorat qilishda katta ahamiyatga ega.


8-sinf kimyo tezis

Dastlabki Kimyoviy Tushuncha va Qonunlar
Kimyo - bu moddalarni, ularning tarkibini, tuzilishini, xossalarini va o'zgarishini o'rganadigan fandir.
Dastlabki kimyoviy tushuncha va qonunlar tarixiy rivojlanish jarayonida paydo bo'lgan. Ular kimyo fanining asoslarini tashkil etadi.
Muhim Kimyoviy Tushunchalar
* Modda: Kimyoviy o'zgarishga uchraydigan hamma narsa.
* Element: Moddaning eng oddiy shakli, kimyoviy usullar bilan boshqa elementlarga ajratib bo'linmaydi.
* Birikma: Ikki yoki undan ortiq elementlarning kimyoviy bog'lanish natijasida hosil bo'lgan modda.
* Atom: Elementning eng kichik zarrasi.
* Molekula: Ikki yoki undan ortiq atomlarning kimyoviy bog'lanish natijasida hosil bo'lgan zarra.
Muhim Kimyoviy Qonunlar
* Massaning saqlanish qonuni: Biror kimyoviy reaksiya davomida moddaning umumiy massasi o'zgarmaydi.
* Nisbiy atomlar massasi qonuni: Bir elementning atomlarining nisbiy massasi, boshqa bir elementning atomlarining nisbiy massasiga nisbatan doimiydir.
* Kimyoviy birikmalar tarkibi qonuni: Biror kimyoviy birikmadagi elementlarning massalari nisbati har doim bir xil bo'ladi.
* Ko'p nisbatlar qonuni: Agar ikkita element bir necha birikma hosil qilsa, bu birikmalardagi bir elementning massasi ikkinchi elementning massasiga nisbatlari oddiy sonlar nisbati bo'ladi.
Bu dastlabki kimyoviy tushuncha va qonunlar kimyoning rivojlanishiga katta ta'sir ko'rsatgan va hozirgi zamon kimyosining asoslarini tashkil etadi.

18 last posts shown.