Китоб – илм манбаи

Косаси оқармоқ ибораси қандай пайдо бўлган?

«Маънолар махзани» китобида «Арвоҳ урган – ўнғалмас» мақолига бағишланган мақоласида бу борада қуйидаги фикрлар келтирилган:

...«косаси оқармас» ибораси ҳақида шуни айтиш керакки, ўтмишда аксари чорвадорларнинг хонадонида ёғоч коса ишлатилган. «Заранг коса» ёхуд «оёқ» деб аталмиш бундай коса сирланмагани учун қорароқ тусда бўлган. Сут-қатиқни эса «оқлиқ» деб атаганлар. Ана шу оқлиқ қора косани оқартирарди. Бирор кишининг сигири туғса: «оғзи оқарибди», «косаси оқарибди» (яъни, кўчма маънода: «хонадонига қут-барака кирибди»), деганлар.

Оёқ сўзи омоним бўлиб, иккинчи маъноси коса, идиш, қадаҳ (жом)дир (биринчи маъносини ҳамма яхши билади).

Косангиз ҳар доим оқариб юрсин.

Шокир Турсун саҳифасидан

#Иборалар

@Kitaabun

​​ЁСУМАН

Ҳозирда кўпгина ўзбек оилаларида янгича арабча ёки бошқа тиллардаги исмларни қўйиш удум бўлган. Кўпинча ота-оналар бундай исмларнинг маъноси ёки қайси тилдан эканлигига эътибор қилишмайди, муҳими, яхши жарангласа, қулоққа яхши эшитилса, улар учун бу буюк топилма.
Шундай отлардан бири – Ясмина, Ясмин ёки Жасмин, “www.ismlar.com” деган бир сайтда бу исмни – “жаннат гули” деб изоҳлашибди, билмадим, бу гапни қаердан олишган. Мазкур сайтда ёзишларича, ҳозирда бу исмнинг Ўзбекистонда: “Ясмина, Ясминахон, Ясминабону, Ясминаой, Жасмин” каби шакллари бор экан ёки сайт эгалари ўзбекларга шундай исмларни қўйишни тавсия этишяпти. Афсуски, ўзбек исмлари билан шуғулланишдай масъулиятли ишни зиммаларига олган бу шахслар ясмин “жаннат гули” эмас, минтақамизнинг ҳамма жойида ўсадиган ёсуман гули эканлиги ҳақида ўйлаб ҳам кўришмаган. Ҳеч бўлмаса, Фурқатнинг “Фасли навбаҳор ўлди” ғазалини, майли, ўқишни қўйинг, қўшиғини диққат билан тинглашганларида, балки ўзбек тилида бу гулнинг номи “ясмин” ёки “жасмин” эмас, “ёсуман” бўлишини англашган бўлармиди:
“Настаран ювиб юзни, ёсуман тузиб ўзни,
Наргиз очибон кўзни интизори ёронлар”.
Ёки луғатга мурожаат этишлари ҳам мумкин эди, “Ўзбек тилининг изоҳли луғати”да: “ёсуман (ф-т) – хушбўй, оқ тўп гулли декоратив бута”, деб изоҳланган. Бу гул номини Бобур ҳам “Бобурнома”да тилга олади: “Яна ёсуман бўладур оқ, муни чампа дейдурлар. Бизнинг ер ёсуманларидин улуғроқ ва иди тундроқ бўладур” (Б.Шарқ.2002.207), яъни, Бобурнинг далолат беришича, ёсуман гули Ҳинд ерларида ҳам ўсар экан, ҳиндлар уни чампа деб аташаркан, лекин биздаги ёсуманлардан баландроқ, ҳиди ўткирроқ экан. Навоий асарларида ҳам бу гулнинг номи “ёсуман” ва “ёсмин” шаклларида учрайди ва Навоий луғатида: “хуш исли оқ ва сариғ тусли гул” деб изоҳланган. Аммо адабиётда ҳийлагар, маккор аёл маъносида Ёсуман кампир образи ҳам бор.
“Ёсуман”нинг асли форсча (ياسمن) бўлиб, кейинчалик араб тилига “ясмин” (یاسمین) шаклида ўзлашган, араб тилидан эса оврўпо тилларига “жасмин” (“jasmin”) бўлиб ўтган.

© Абдувоҳид Ҳайит

#Исм

@kitaabun