hujayra.uz

​​Menga Nobel mukofotiga nomzodlarni Nobel qo‘mitasi qanday topadi, kimlar nomzod taqdim qiladi? degan savol berildi. Bu savolning javobi sizga ham qiziq deb o‘ylayman. Fiziologiya yoki tibbiyot yo‘nalishiga nomzodlar qanday tanlanishi misolida savolga javob beraman.

👉 Har yilning sentabr oyida Nobel qo‘mitasi dunyo bo‘yicha 3000 ga yaqin soha mutaxassislariga maxfiy murojaat yuborib, ularda Fiziologiya yoki tibbiyot yo‘nalishi uchun nomzodlar taklif qilishni so‘raydi.

👉 Ana shunday maxfiy xat olgan mutaxassislar kelasi yilning 31-yanvarigacha o‘zi ma'qul ko‘rgan olimning ishini Nobel qo‘mitasiga nomzod sifatida taklif qiladi. Hech kim o‘zini nomzod sifatida taqdim qila olmaydi. Nomzodni faqat qo‘mitadan taklifnoma olgan kishilargina ilgari sura oladi xolos.

👉 Nobel qo‘mitasi fevral oyi ichida kelgan takliflarni yig‘ib chiqadi.

👉 Mart-may oylarida Nobel qo‘mitasi xalqaro darajadagi mutaxassislarni jalb qilib yuqorida aytganimiz nomzod tavsiya etuvchilar tomonidan tavsiya etilgan nomzodlarning ishini saralab berishlarini so‘rashadi.

👉 Iyun-avgust oyida xalqaro darajadagi mutaxassislar nomzodlarning ishlarini ko‘rib chiqib chiqadi, baholaydi va avgustning o‘rtasida Nobel qo‘mitasiga taqdim qiladi.

👉 Nobel qo‘mitasi mutaxassislar tomonidan baholangan nomzodlarni jamlaydi. Sentabr oyida mukofotga munosib deb ajratilgan bir qancha nomzodlarni Nobel assambleyasiga taqdim etadi.

👉 Nobel assambleyasi oktabr oyining birinchi dushanbasida qo‘mita tomonidan taqdim etilgan nomzodlarni muhokama qiladi va ovoz berish yo‘li bilan g‘olibni aniqlaydi. Assambleyada ovoz berish yakunlanishi bilan oldindan tayyor turgan matbuot vakillari oldiga chiqib g‘olibni e'lon qiladi. Assambleya qarori muhokama qilinmaydi va appelyatsiyaga berilmaydi.

Fiziologiya yoki tibbiyot yo‘nalishi bo‘yicha Nobel mukofotini qo‘lga kiritgan nomzodga ovoz berish yakunlanishi bilan qo‘ng‘iroq qilib Nobel mukofoti g‘olibi bo‘lgani xabari beriladi. Qolgan nomzodlar esa 50 yil davomida sir saqlanadi, kimlar nomzod bo‘lgani matbuotga ochiqlanmaydi.

@hujayrauz

​​Sutemizuvchilar klassifikatsiyasidan bir shingil

Bir necha kunlar avval kitsimonlarning sistematik jihatdan jufttuyoqlilar turkumiga mansub deganimda bu ma'lumot juda ko'pchilik uchun hayratlanarli bo'ldi va "qanday qilib?", "kitlarning tuyog'i yo'q-ku!", "bu noto'g'ri klassifikatsiya" deganlar bo'ldi. Bugun mana shuni biroz tushuntirib o'tmoqchiman.

Juft tuyoqlilar turkumi evolutsion nuqtai nazarda parafiletik guruh bo'lib, avval boshdan kitsimonlar ushbu turkum ichida bo'lgan. Lekin an'anaviy taksonomik metodlar asosida ushbu ikki guruh ikki mustaqil turkum deya tasniflangan, ya'ni ular sun'iy holda bir-biridan ajratilgan.

Organizmlarni guruhlashda, kimning qaysi sistematik birlikka kirishini belgilashda morfologik belgi-xususiyatlaridan tashqari ularning qazilma holdagi nusxalari o'rganiladi, bugungi kunga kelib esa bu ish molekulyar-genetik tahlil asosida ham baholanadi. Mavjud qazilma holdagi namunalar (mana shu qismi haqida keyinroq alohida post qilaman) va molekulyar-genetik tahlillar kitsimonlarning jufttuyoqlilarga mansubligini, ular evolutsion jihatdan hozirgi begemotlarga yaqin turishini ko'rsatadi.

Juft tuyoqlilar turkumi ilmiy tilda Artiodactyla deb nomlananadi, kitsimonlar ularga qo'shilganidan keyin ushbu turkum nomini Cetartiodactyla deb nomlash taklif qilingan. Hozirda hech qaysi bir taksonomiya maktabi kitsimonlarning alohida turkum ekanligi haqida bahs qilmaydi, barcha xalqaro bazalar ularni juft tuyoqlilarga mansub deb hisoblaydi, ya'ni bu borada yakuniy ilmiy konsensus mavjud. Mavzuning bu qismi muhokama qilinmaydi.

Lekin turkumning nomlanishi bo'yicha taksonomiya maktablari ikki xil fikr mavjud. Birinchi guruh turkum nomini Cetartiodactyla (kit-juft tuyoqlilar) deyish kerak deb hisoblaydi, boisi Artiodactyla (juft tuyoqlilar) deyish bilan ularning tarkibida kitsimonlar borligi sezilmaydi. Ikkinchi guruh esa turkum nomi Artiodactyla ko'rinishida qolishi kerak deb hisoblaydi, boisi kitsimonlar juft tuyoqlilar ichida alohida kenja turkum (sister taxon) sifatida turgani yo'q. Ular begemotlar bilan bitta kenja turkumga kiradi va faqatgina infraturkum sifatida alohidalangan, bu esa ularni alohida qayd etishga hojat qoldirmaydi.

Har ikki tarafning ham fikrlari mantiqan ham, ilmiy jihatdan ham asosga ega. Bu endi vaqtning ishi, xalqaro teriologlar jamiyati yig'ilishlarida biror ilmiy konsensusga kelgach ikkisidan biri haqida yakuniy qaror qabul qilinadi, to ungacha Artiodactyla deb yozsangiz ham, Cetartiodactyla deb yozsangiz ham to'g'ri bo'laveradi.

Endi yana bir jihatga to'xtalib o'tsam, maktab zoologiya darsligi juft tuyoqlilar kavsh qaytaruvchi va kavsh qaytarmaydiganlar guruhiga ajratilgan. Aslida bugungi kunda juft tuyoqlilar turkumi o'z ichiga 4 ta kenja turkumni oladi (quyidagi kladogrammaga qarang):

1️⃣ qadoqoyoqlilar kenja turkumi, bu guruhga tuyalar kiradi.
2️⃣ to'ng'izsimonlar kenja turkumi, bu guruhga esa to'ng'izlar va pekarilar kiradi.
3️⃣ kavsh qaytaruvchilar kenja turkumi, bu eng katta guruh bo'lib, biz biladigan aksariyat juft tuyoqlilar mana shu kenja turkumga mansub.
4️⃣ Whippomorpha yoki Cetancodonta kenja turkumi, ushbu lotincha nomlar hozircha o'zbekchalashtirilmagan (inglizlar va ruslar ham ularni mahalliy tilda nomlashga shoshilishmayapti, shu bois men ham hozircha tarjima qilmay turishga qaror qildim), bu guruhga begemotlar oilasi va kitsimonlar infraturkumi kiradi.

Quyidagi kladogrammada hozirgi juft tuyoqlilarning holatini ifodalashga harakat qildim. Undan kitsimonlarning juft tuyoqlilar daraxtining qaysi shoxida turganini ko'rishingiz mumkin. Keyinroq kitsimonlarning juft tuyoqlilarga kiritilishiga sabab bo'lgan qazilma holdagi dalillar haqida to'xtalaman.

Mana nima uchun evolutsion, taksonomik biologiya qiziq fan deb aytaman. Chunki u har doim yangi ma'lumotlar asosida u yoki bu tomonga o'zgarib boradi. Bu sohada ishlash mazza! Evolutsiya va taksonomiyaga qiziquvchi biologlar bormuuuu 🗣

@hujayrauz