Hasankhoja Muhammad Sodiq

Ixtilof

O’zbekistonga qisqa tashrif bilan kelgan bir akamiz bilan SHOM dan keyin ko’rishishga kelishdik.

Namozni o’qib yo’lga chiqdim. Orada Shom vaqti kirganidan 40-50 daqiqa vaqt o’tib belgilangan joyga yetib keldim.

Ammo do’stimiz SHOM vaqti kirishi bilan u yerga borgan ekanlar.

Kelishgan ishimiz amalga ish may qoldi. Bu vaziyat ularni biroz jahllarını chiqarganini tuzlarından sezdim, ham ochiq o’zlari ham takidladilar.

Assalomu alaykum va rahmatullohi va barokatuh

Aka ming bor uzr so’rayman. Xato ish bo’ldi. O’zimni oqlamayman.
Shomdan keyin degan gapni Shom o’qib yo’lga chiqaman deb tushungan ekanman. Men ham shomni o’qib yo’lga chiqqan edim. Aniqlashtirib olmaganim xato bo’ldi. Ming bor uzr one more time…

Shu SMS ni shaxsiylariga yozib yubordim. O’sha vaziyatda ham shu jumlalarni ham ishlatdim. Xato ishligini tan olib uzr so’radim. Ketdilar.

Bu vaziyatni biroz tafakkur qildim va ba’zi xulosalarni ukashaman:

1. Vaqtni yanada anqilashtirish kerak. Raqamlarda gaplashish to’g’riroq.

2. Uchrashuv joyiga yetib borilsa, uni ikkinchi tarafga xabar qilib qo’yish to’g’riroq ekan.

3. Aytilgan jumlalar zamon va makon urfida qanday qabul qilinishiga e’tibor qilinosji kerak ekan. Yuoqoridagi holatda 3-4 ta do’stlarimdan SHOM dan keyin jumlasini qanday tushunishi haqida so’rab ko’rdim. Urfda SHOM namozi o’qilgandan keyingi holatni tushunishini aytishdi.

Bu holat shu yer urfiga xosligini, uzoq muddat bu yerda yashamagan inson tabiiyki, unday tushunmasligi mumkinligini fahmlashim va e’tibor qilisjim kerakligini tushundim.

4. Har qanday shunday holatda fikrimgozni bildirib, uzr so’rab qo’yish to’g’ri ekan.

5. Agar inson shu kabi tafakkurni odat qilsa, komilikka qarab yurar ekan.

6. “Beehtiyor xatolar” ham aslida nemat ekan, agarki tafakkur qilinsa.

7. “Beehtiyor xatolar” ham aslida balo va sinov ekan, agarki xulosa qilinmasa.

8. Mazhablar orasidagi ihtiloflar sababini ham tushungay bo’lyapman. Oddiygina “SHOM dan keyin” gapida shunday ikki xil bir-biriga yaqin ma’no chiqsa, o’ta balog’at va fasag’ot ilmidagi gaplarda farqlar va xulosalar farqli bo’lishi tabiiy ekanligiga ishonchim komil bo’ldi.

Suhbat

Maktab o’quvchisi so’rab qoldi:
“Kitob o’qilgach, undagi ko’p ma’lumotlar essan chiqib qoladi, buni nimasi yaxshi?”

- Eng kamida sen qaysi savolga, qaysi kitobda javob borligini, kimga qaysi kitobni tavsiya qilishni bilasan.

Ilmni qayerdaligini bilish ham aslida katta ilm.

Skeptik bo‘lish kerak(mi)?

Skeptik odam — har bir gapga ishonib ketmaydigan, har narsaga “nega?”, “rostmi?”, “qayerdan bilasiz?” deb savol beradigan inson.
U har qanday axborotni darrov qabul qilmaydi — avval dalil, manba, mantiqiy asos izlaydi.

Bu salbiy narsa emas. Bu — fikrlovchi, mas’uliyatli odamning sifati.

Skeptik bo‘lish – inkor qilish emas.

Skeptik odam:
“Men ishonmayman” demaydi,
“Men tekshirib ko‘raman” deydi.
Shubhalanish — haqiqatga yetishish yo‘lidir.

Hayotdan 5 ta real misol – Skeptik qanday fikr yuritadi?

1. Vitamin reklamasi
Reklama: “Bu dori energiya beradi!”
Skeptik: “U sinovdan o‘tganmi? Tibbiy maqola bormi?”

2. Ko‘pchilik ishlatmoqda
Aytishadi: “Hamma shuni olgan!”
Skeptik: “Ko‘pchilik ishlatgani emas, qanday natija berayotgani muhim.”

3. TikTok trendlari
Aytishadi: “Trend bo‘lyapti – demak to‘g‘ri!”
Skeptik: “Trend haqiqat o‘rnini bosa olmaydi.”

4. Telegram postlari
Odamlar: “Telegramda chiqqan, rost bo‘lsa kerak.”
Skeptik: “Bu qayerdan chiqqan? Rasmiy manba bormi?”

5. Yer tekismi?”
YouTube aytadi: “Yer aslida tekis.”
Skeptik: “Ilmiy asos bormi? Qanday tajriba orqali bu isbotlangan?”

Skeptik odam qanday savollar beradi?
• Manbasi qayerda?
• Kim aytdi, qachon?
• Nima asosga tayangan?
• Dalili bormi?
• Bu rostmi yoki shunchaki fikrmi?

Skeptik bo‘lmaslik kerak bo‘lgan holatlar:

1. Qur’on va Hadis kabi muqaddas manbalarda

Misol:
Ustozingiz aytadi: “Payg‘ambarimiz (s.a.v.) ‘halollik rizqni ziyoda qiladi’ deganlar.”
Yondashuv:
Bu yerda “Isbot bormi?”, “Qani statistikasi?” deb so‘ramaymiz.
Izoh:
Muqaddas manbalar tafakkur bilan o‘rganiladi, ammo shubha bilan emas.
E’tiqodga dalil emas, is’temol, ya’ni iymon orqali yondashamiz.

2. Ota-onaning hayotiy nasihatlarida

Misol:
Onangiz deydi: “O‘g‘lim, hech qachon birovni haqqini yema.”
Yondashuv:
Bu yerda skeptik bo‘lib: “Nima uchun? Qanday oqibat bo‘ladi?” deyish o‘rinsiz.
Izoh:
Bunday nasihatlar – hayotiy tajriba, ko‘p narsa ko‘rgan qalbdan chiqadi.
Ular ustida shubhalanmaslik, balki qabul qilish va amal qilish kerak.

3. Ustozning ogohlantiruvchi maslahatlarida

Misol:
Ustoz aytadi: “Bu yo‘lga kirmang, bu sizni chalg‘itadi.”
Yondashuv:
“Qayerdan bilasiz? Statistikani ko‘rsatib bering,” deyish — bu adab doirasidan chiqish bo‘ladi.
Izoh:
Ustozning so‘zi — ilm va tajribaning yig‘indisi. Unda ko‘rinmaydigan, ammo chuqur asoslar bor.

4. Do‘stlik, sadoqat, va sabrga oid maslahatlarda

Misol:
Do‘stingiz aytadi: “Ishonch — munosabatning eng muhim tamal toshi.”
Yondashuv:
“Qani dalili? Qachon? Qachonlardir ishonch haqiqatan foyda berganmi?” deb skeptik bo‘lish munosabatni yemiradi.
Izoh:
Bunday fazilatlar – his qilish, his qilishga ishonish orqali yashaydi. Ularga faqat mantiq bilan emas, qalb bilan yondashish kerak.

5. Jamoat maslahatlari va umummillat qadriyatlarida

Misol:
Imom deydi: “Jamoat bilan namoz o‘qish savobi 27 barobar ortiq.”
Yondashuv:
“Qani, bu 27 barobarni qayerdan bilamiz?” deyish – imonga zid shubha keltiradi.
Izoh:
Bunday gaplar hadislarda keltirilgan, ularni isbotlash emas, anglash va amal qilish muhim. Bu ruhiy va ijtimoiy birlikni mustahkamlaydi.


Xulosa:

Skeptik bo‘lish — bu tafakkur belgisi.
Ammo har joyda emas.
Ba’zi joylarda e’tiqod, hurmat va sadoqat ustun bo‘ladi:
• Shubha emas — iymon kerak.
• Dalil emas — qalb qulog‘i bilan eshitish kerak.
• So‘roq emas — qabul qilish.


Mini test: Skeptik kim?

Qaysi biri skeptik?
1. “Reklamada aytgan, demak rost.”
2. “Hamma ishlatyapti, men ham.”
3. “Ilmiy maqola o‘qib ko‘rmoqchiman.” ← To‘g‘ri javob!
4. “Trend bo‘lyapti, demak haqiqat.”

Nega skeptik bo‘lish muhim?

Chunki haqiqat — savoldan boshlanadi.

Chunki yolg‘on — ishonuvchanlikdan kuch oladi.

Chunki skeptik — ongli qarorlar qiladi.

Chunki skeptik — aldanmaydi.

Xulosa:

Har eshitgan gapga ishonmang.
Har ko‘rgan videoni haqiqat deb qabul qilmang.
Savol bering. Tekshirib ko‘ring. Fikrlang.

Skeptik bo‘lish — bu tanqid qilish emas.
Bu haqiqatni izlashning eng muhim qadami.

Farzandni boshqalar bilan solishtirib gapirish – bu qanday ta’sir qiladi?

1. Bolaning ongi va ruhiy holatiga qanday ta’sir qiladi?
Solishtirish bolaning o‘ziga bo‘lgan ishonchini pasaytiradi
– “Qarang, qo‘shning bola darsini 5 ga oldi, sen-chi?” kabi gaplar bolaning o‘zini past baholashiga olib keladi.

Shaxs sifatida qadrsizlantirilganini his qiladi
– Bola o‘zini ota-onasining nazarida yaroqsizdek his qila boshlaydi: “Men qanday bo‘lsam ham, ular uchun yetarli emasman”.

Sog‘lom raqobat o‘rniga hasad, nafrat shakllanadi
– Boshqani yengish istagi emas, balki uni yoqtirmaslik hissi paydo bo‘ladi.

Ichki motivatsiya o‘rniga tashqi bosim paydo bo‘ladi
– Bola yaxshi bo‘lishni emas, tanbeh eshitmaslik uchun harakat qiladi. Bu esa yuzaki rivojlanish demakdir.

2. Solishtirish o‘rniga qanday yondashuv foydali?
✅ O‘tmishdagi o‘ziga solishtiring:
– “Avval bu masalada qiynalarding, hozir ancha yaxshilanding, barakalla!”

✅ Jarayonga e’tibor qarating, natijaga emas:
– “Topshiriqqa qancha vaqt sarflading? Qanday yo‘l bilan o‘rganganing menga qiziq.”

✅ Shaxsiy salohiyatiga ishon bering:
– “Sen o‘zing ham bunga qodirsan. Xohlasang, biz birga o‘rganamiz.”

✅ Qiziqishlari asosida yondashing:
– Har bir bola o‘z yo‘nalishida porlaydi. Kimdir rasmga, kimdir matematika yoki sportga qiziqadi.

Xulosa:
Farzandni boshqalar bilan solishtirish – bu uning ruhiy holatiga zararli “psixologik bosim”dir. U o‘zini kimnidir nusxasi sifatida emas, yagona va betakror shaxs sifatida his qilishi kerak.

Xotira

O’zbek izohli lug’atida “Hazrat” so’zi tug’ilganiga 73 yil, bu so’z yetim qolganiga 10 yil bo’libi

Chet el maktablari bilan bizdagi maktablar o‘rtasidagi 10 ta konkret farq

1.Ta’lim usuli:

Chet elda: Darslar interaktiv, muhokamaga boy, savol-javoblar asosida o‘tadi.
Bizda: Asosan ma’ruza va yodlashga asoslangan.

2. Baholash tizimi:

Chet elda: Baholash – o‘quvchini o‘stirish vositasi (formatif assessment).
Bizda: Baholar – ko‘proq nazorat va jazolash vositasi sifatida qabul qilinadi.

3. Ijodkorlik va mustaqillik:

Chet elda: O‘quvchidan mustaqil fikr, muammo yechish, kreativlik talab qilinadi.
Bizda: Ko‘p hollarda "to‘g‘ri javob"ni yodlash va takrorlashga undaladi.

4. O‘quvchi markaziy o‘rinda:

Chet elda: Dars o‘quvchiga moslashtiriladi (differensial yondashuv).
Bizda: Dars rejasi markazida o‘qituvchi turadi, hamma uchun bir xil usul.

5. Loyihaviy ishlash (Project-Based Learning):

Chet elda: Har semestrda katta loyiha ishlanadi, real hayotga bog‘lanadi.
Bizda: Loyiha ishlari ko‘p hollarda formal, amaliy natijasi yo‘q.

6. Ota-ona ishtiroki:

Chet elda: Ota-onalar ta’lim jarayonining faol ishtirokchisi.
Bizda: Ota-onalar asosan nazorat yoki shikoyat bilan shug‘ullanadi.

7. O‘quvchilarni hayotga tayyorlash:

Chet elda: Maktabdan chiqadigan o‘quvchi mustaqil yashashga tayyor.
Bizda: O‘quvchi test yechishda zo‘r, lekin hayotiy ko‘nikmalari zaif.

8. Texnologiyadan foydalanish:

Chet elda: Har bir o‘quvchi kompyuter/tablet bilan ishlaydi, darslar raqamlashtirilgan.
Bizda: Raqamli texnologiyalardan foydalanish cheklangan, ko‘proq doska va daftar.

9. O‘qituvchi roli:

Chet elda: O‘qituvchi – mentor va yo‘l ko‘rsatuvchi.
Bizda: O‘qituvchi – axborot manbai va intizomni nazorat qiluvchi shaxs.

10. Tanqidiy fikrlash:

Chet elda: Har bir fikrga "nima uchun?" degan savol berishga undaladi.
Bizda: "Shu shunday bo‘lgan", "Kitobda yozilgan" kabi fikrlar yetarli deb hisoblanadi.

Kitob o’qisa uyqu kelmaslik uchun ba’zi “life hack”lar

1. Passiv harakat
Kitob o‘qish — jismoniy harakatsiz, ko‘z va miya orqali kiradigan passiv mashg‘ulot. Bu holat tanaga "dam olish vaqti keldi" degan signal beradi.

Ayniqsa, yotib o‘qilsa - tana uyqu rejimiga o‘tadi.

2. Ko‘zning charchashi (eye fatigue).
Uzoq vaqt matnga qarash, ayniqsa yoritilishi yomon bo‘lgan joyda — ko‘z mushaklari charchaydi, bu esa miyaga "uyqu vaqti keldi" degan signal yuboradi.

3. Miyaning alfa-to‘lqinlarga o‘tishi
O‘qish paytida, ayniqsa sekin va sokin muhitda, miya alfa holatga o‘tadi — bu esa uyqudan oldingi holatdir.
EEG tadqiqotlari ko‘rsatadiki, sokin o‘qish miya to‘lqinlarini sekinlashtiradi.

4. Qon aylanishning sustlashuvi
Yotib yoki egilgan holatda o‘qish, harakatsizlik — miyada kislorod kamayishiga olib keladi, bu esa uyqu keltiradi.

✅ Buni yo‘qotish uchun nima qilish kerak?
1. O‘tirib, to‘g‘ri holatda o‘qish
Stol oldida, bel tik holda o‘tirib o‘qish. Yotgan holda yoki yostiqqa suyangan holda o‘qishdan saqlaning.

2. Yorug‘likni to‘g‘ri tanlash
Yorug‘ joyda o‘qish (tabiiy yorug‘lik yoki oq rangli lampa) — ko‘z charchashini kamaytiradi.

3. Aktiv kitob o‘qish texnikasi
Eslatma yozing, muhim joylarni chizing, savol-javob qiling. Bu miyani aktiv holatda ushlab turadi.

4. Pomodoro usulini qo‘llang
25 daqiqa o‘qish + 5 daqiqa tanaffus. Uzoq vaqt uzluksiz o‘qish — miyani charchatadi.

5. Eng qiziqarli yoki tanish bo‘lmagan mavzulardan boshlang
O‘qiyotgan mavzuga qiziqish bo‘lsa, miya uyg‘oq bo‘ladi. Zorli yoki tushunarsiz mavzular tez charchatadi.

Qadriyatimizda ham foydali uslublar bor:
Ibn Qayyim rahimahulloh:
“Ilm talab qilish — bu qalbning hayoti, dangasalik esa ruhiy o‘limdir.”

Agar o‘qish paytida uyqu kelsa, niyatni eslang: men ilm orqali Allohga yaqinlashmoqchiman — bu ruhiy quvvatni kuchaytiradi.

Aqlli bo‘lish — faqat genetik meros emas, balki rivojlantiriladigan ko‘nikmadir. Zamonaviy ilm-fan va tajribalar shuni ko‘rsatadiki, intellektni oshirish, fikrlashni o‘stirish va “aqllilik”ni shakllantirish mumkin.

Quyida ilmiy asoslangan va hayotiy tarzda ishlaydigan 4 ta usul keltiraman:

✅ 1. Neuroplasticity (Miyaning moslashuvchanligi)
Ilmiy asos:
Miya yangi bilim va tajriba bilan doimiy ravishda o‘zgarib boradi. Bu jarayon neuroplasticity deb ataladi.

Demak: Siz muntazam o‘qisangiz, muammolar ustida ishlasangiz, yangi tillar yoki fanlarni o‘rgansangiz — miyangiz kuchayadi va “aqllilik” oshadi.

Dr. Carol Dweck: “Aqlli bo‘lish — bu jarayon, tug‘ma emas.” (Growth Mindset nazariyasi)

✅ 2. Murakkab muammolarni hal qilish bilan shug‘ullanish
Matematika, mantiqiy o‘yinlar, kod yozish yoki strategik o‘yinlar (shaxmat, sudoku) — miyaning prefrontal korteksini faollashtiradi.

Tadqiqot:
London University College tadqiqiga ko‘ra, intellektual muammolar bilan muntazam shug‘ullanganlarda IQ ko‘rsatkichi 7-10% oshgan (12 haftalik tajriba davomida).

✅ 3. O‘qish va yozish odatini shakllantirish
Har kuni o‘qilgan bir necha sahifa, yozilgan fikrlar — fikrlashning chuqurlashuvi, so‘z boyligining kengayishi va tahliliy yondashuvni rivojlantiradi.

Imam G‘azzoliy: “Ilm o‘qilmasa so‘nadi, yozilmasa unutiladi.”

✅ 4. Sog‘lom tana — sog‘lom aql
Yurish, sport bilan shug‘ullanish — miyada qon aylanishni yaxshilaydi, kislorod yetkazadi va eslab qolish qobiliyatini oshiradi.

Harvard tadqiqoti (2018):
Jismoniy mashqlar bilan shug‘ullangan talabalar kognitiv testlarda 20% yuqori natija ko‘rsatgan.

Islomiy manbada nima deyilgan?
Nabiy sollallohu alayhi vasallam duolari:

“Robbim, ilmimni ziyoda qil!” (Toha surasi, 114-oyat)
Bu oyat orqali Islom aqllilik, ilm va tafakkurni oshirishga undaydi — va bu narsa harakat orqali keladi, tug‘ma emas.

Xulosa:
Aqlli bo‘lish — bu tug‘ma emas, har kuni mehnat bilan quriladigan “ko‘nikma”dir.

Dangasalik — bu harakat qilish istagining yo‘qligi, kechiktirish, loqaydlik va passivlik bilan ifodalanadigan psixologik holatdir. U ko‘pincha vaqtinchalik bo‘ladi, lekin odatga aylansa, hayot sifatiga jiddiy zarar yetkazadi. Bunga sabab miya energiyani tejashga intilishi bilan bog‘liq.
Dangasalikni yengish yo‘llari:
Maqsadni aniqlashtirish: Harakat ortida ma’no bo‘lsa, dangasalik kamayadi.
Ishni bo‘lish (Pomodoro usuli): 25 daqiqa ish + 5 daqiqa tanaffus — bu usul diqqatni jamlaydi. Ilmiy asos: Fokus va mahsuldorlikni 60% gacha oshiradi (Francesco Cirillo tomonidan ishlab chiqilgan, 1980-yillar)

"Hech bo‘lmasa 5 daqiqa shu ishni qilib ko‘raman" deb o‘zingizni majburlaysiz.
Nima uchun ishlaydi:
Bu miyani “katta vazifa” deb qo‘rqitmaydi. Ishni boshlagach, odatda davom ettirasiz.
Ilmiy asos: Bu usul prokrastinatsiyani kamaytirishga yordam beradi — (Dr. Timothy Pychyl, Carleton University)

Kitoblar ro'yxati (aniq foydali, ilmiy)

The Power of Habit Charles Duhigg Odatlar qanday shakllanadi va o‘zgaradi
Atomic Habits James Clear Kichik o‘zgarishlar orqali katta natijalarga erishish
Deep Work Cal Newport Diqqatni jamlash va dangasalikni yo‘q qilish bo‘yicha texnikalar
Eat That Frog! Brian Tracy Ishni kechiktirmaslik va prokrastinatsiyani yengish yo‘llari
Can’t Hurt Me David Goggins O‘zini tuta bilish, dangasalikdan qutulishdagi ekstremal motivatsiya

Hadis:

"Alloh taolo mening ummatim uchun tong vaqtida baraka bergan."

Dangasalikdan Allohdan panoh so‘rash
Nabiy sollallohu alayhi vasallam duolari:

“Allohumma inni a’uzu bika minal hammi val hazan, val ‘ajzi val kasal...”
“Ey Alloh, men Senga g‘am, qayg‘u, ojizlik va dangasalikdan panoh so‘rayman...”
— Buxoriy va Muslim rivoyati

Amaliy tavsiya:
Har kuni ertalab va kechqurun ushbu duoni qilish ruhiy tayanch bo‘ladi va dangasalikka qarshi qalbni mustahkamlaydi.

Amaliy tavsiya:
Tongda erta turish, Fajr namozidan keyin yotmaslik — dangasalikni sindiradi va kuningizga baraka kiradi.
Tibbiy jihatdan ham: erta uyg‘onish serotonin va kortizol (faollik gormoni)ni ko‘paytiradi.