hasan.juraev

Вақт Любимовга қарши ишлагандек туюларди: у режиссурага кеч кириб келди. Бу вақтда театрда янгиланишлар амалга оширилаётган эди: Ефремов, Товстоногов ва Эфрос спектакллари саҳналаштирилди, улар Сталин давридаги театрнинг ўлик догмаларига қарши чиқишди; Володин, Розов, Aрбузов, бироз вақт ўтгач - Радзинский ўз асарларида янги, ҳақиқий ҳозирги ҳаётнинг ўткир муаммоларини саҳнага олиб чиқди. «Современник», Эфрос, Товстоногов театрида актёрлар ҳам бошқа саҳналардаги анъанавий қолиплардан бошқача ўйнашарди. Догмага айланган Станиславский тизими атрофида ҳам кураш бошланди. Замонавий театрни қурган режиссёрлар, актёрлар бу театрда чинакам ҳаётни тирилтириб, қонунийлаштирилган ва бузуқ нарсаларни ташлаб юборишди.
Ўша кунларнинг театр жараёнида асосий йўналишлар ҳам аниқ бўлиб қолди: матн даражасидаги цензура чекловлари, социалистик реализмнинг оғир мероси.
Шунга қарамай, Любимов ўз студентлари билан қўйган «Сезуанлик меҳрибон» диплом спектаклининг тўсатдан пайдо бўлиши ўчмас таассурот қолдирди. Шу заҳотиёқ у замоннинг жонли, ўткир импулсларини сезди. Янги даврнинг янги театри – ижтимоий, эстетик, психологик театр пайдо бўлганди.

Ғалати, ўта шахсий, публицистик, бақирувчи пафос билан эмас, балки ишонч қозонувчи, лирик интонация билан йўғрилган спектакль. Ёш, қувончли безорилик ва инсоният бутун тарихида азоб чеккан меҳр-оқибат уйғунлиги бор эди. Брехт асари жамият ҳақида ҳикоя қиларди. Лекин бу жамият фақат сиёсий тоифадан иборат эмас эди. Саҳнада ҳаёт кечираётган жуда оддий, жуда тушунарли одамларнинг тақдиридан иборат эди. Шу билан бирга, Шен Те амаки дўконида содир бўлган воқеалар ёрқин, деярли бўм-бўш саҳнада самимий театр ўйини орқали тасвирланган. Бу ерда рақс севги тушунчасини англатиши мумкин эди. Кефир идишлари (худоларнинг таоми) фанер булутидан пайдо бўлган. Қўшиқлар (зонглар) эса қаттиқ норозилик кучи билан тўлдирилиб, саҳна муҳити ва ритмларини ўзгартириб, спектаклни бўлимларга ажратарди.

Бу ерда ҳамма нарса шартли эди. Лекин бу нотаниш шартлилик эди. Бахтли, жонли, бепарволик билан у саҳнадан залга югуриб, актёрлар ва томошабинлар ўртасидаги бир лаҳзалик алоқаларнинг ҳақиқийлигига айланарди. Спектакл гўё ҳаддан ташқари жиддийликни, эстетик «мумкин ёки мумкин эмас» ни, ижтимоий таъқиқларни, психологик стереотипларни кўрсатарди, уларни масхара қиларди. Актерлар «реалистик» қиёфа ортида яширинишмаган эди, лекин улар ўйин давомида туғиладиган ниқоб ортида ҳам яширинишмаган. Тажриба ва тасаввур уларнинг санъатида актёрнинг инсоний шахсиятининг ҳақиқийлиги, ўйиннинг мақсади ва табиатини тушуниш орқали бирлаштирди. Тўртинчи девор ҳақидаги ҳар қандай ишорани истисно қиладиган зал билан бевосита мулоқотни ифодалар эди.

Бу спектакл мазмунан ва бадиий жиҳатдан бирор дақиқада сохталаштирилмаган эди, гарчи усуллар, фактуралар бўйича хавфли туюлган бўлса-да, режиссёр томонидан ифодали воситалари ортиғи билан ишлатилган эди. Aммо энг ҳайратланарлиси ва принципиал жиҳати шундаки, унда энг нозик, аниқ психологик нюанслар ва жиловсиз ўйин услуби пайдо бўлди. У театрлаштирилган, инсоний ва меҳрибон услуб эди. Ёш, қувноқ, доно ва қайғули. Бу ерда ижодий изланиш учун бошқа жой очилди, Сталин давридаги қатағон ва таъқиқлар билан тўхтатилган жараёнлар ўрнига бошқа саҳна тенденциялари пайдо бўлди. Ва 60-йилларнинг ўзига хос хусусиятларидан бири, унинг инсонпарварлик миссияси: инсонлар ўртасида кўприклар қуриш намоён бўлганди. 20-йиллардаги энг жадал санъат жараёнлари шафқатсизларча кесилди. Назарий жиҳатдан йўқ қилинган, махсус хоналарда келажакдан яширинган, унинг даҳо вакиллари тимсолида жисмонан йўқ қилинган “Буюк Шартли Театр” узоқ вақтдан сўнг яна ўз овозини берди.

Римма Кречетова
“Любимов, Боровский, Высоцкий” китобидан.

ArtHouse Hamsa ижодий устахонасида «Ота» спектаклининг премьераси намойиш қилинди. Озарбайжон адиби Исмаил Иманнинг «Қадрли ота» пьесасида психологияда "Электра комплекси" деб ном олган ҳолат, қизнинг ҳаёлан отага интилиши, онаси билан мураккаб муносабатлари акс эттирилган. Спектакл режиссери С. Мелиев талқинида зиддиятлар кучайтирилиб, финалда персонажлар ўртасидаги эҳтирослар юқори нуқтага чиқарилади.

Тақдим этилган спектакл психологик драма жанрида қўйилган, финалга бориб эса экзистенциал драмага айланади. Она ва Қиз, ҳаётда бир бирига энг яқин инсонлар бир маконда келишиб яшай олмаслиги маълум бўлади. Бир тарафда Онанинг (Илмира Раҳимжонова) ҳаддан ортиқ қиз ҳаётини назорат қилиши, ўз йўл-йўриқларига, "қолип"ига солишга зўр бериб уриниши турса, бошқа тарафда онасининг бир хил гап, жумлаларни қайта-қайта такрорлаши, ўз ҳаётига ортиқча аралашуви Қизни (Моҳичеҳра Исломова) кун ўтган сайин хавотирга сола бошлайди, ҳатто қўрқита бошлайди. Қизнинг термулиб қарашида баъзида онасининг ақлий фаолиятига путур етганмикан деган фикрни кўрсак, баъзида ўзининг аллақайси сирларини очилишидан қўрқувни кўргандек бўламиз. Эҳтимол, бу унинг ҳимоя реакциясидир.

Бу икки аёл ҳар бири ўз дунёсида яшайди, уларнинг бири эрини йўқотганидан сўнг қайта оилавий бахт изламади, у сокин турмуш, сериаллар, пазандалик ютуб роликларидан иборат кичик ҳаловатлар "қобиғ"ига чекинади, бир хил ўтаётган кунларда ўз тинчини, осойишталигини топади. Қиз эса ҳаёти давомида у ёки бу сабабдан бахтини тополмагач, ширин хотиралар оламига, бахтли болалиги, ота ва она билан бир оила бўлиб яшаган даврга талпинади, хотиралар, отасидан қолган моддий ашёлар (галстук, шляпа ва ҳоказо) оғушида яшай бошлайди. У энди улғая бошлаганида отасини йўқотади, бу ҳодиса йиллар ўтиб унинг қалбида жароҳат чандиғини қолдиради. Бу оғриқ тобора кучая бораётгандек, у яна ва яна кундалик ҳаёти, кўрган-кечирганлари, муаммолари ҳақида отасига ҳаёлан мурожаат қилади. Ҳатто эротик фантазияларида мавҳум "ёр"ига "мени ёшлигимда отам эркалагандек эркала" деб мурожаат қилади.

Илмира Раҳимжонова ижросида Она тозаликка муккасидан кетган, ҳар куни бир неча бор стол, курси юзаларини артиб, гард қолдирмасликка интилувчи, белгиланган вақтда ҳамма ишини ташлаб, навбатдаги сериал ёки пазандалик видеосини томоша қилишга одатланган. Ҳалигача турмуш қурмаган, дала ҳовлида таътилини ўтказаётган қизини она диққат билан кузатади, унинг ҳатти-ҳаракатидан қизининг бахтсизлиги сабабларини қидиради, қизи қаршилик қилса-да ўз ўгитлари билан уни йўлга солмоқчи бўлади. И. Раҳимжонова талқинидаги она ўзини қизи ҳаётига аралашишга ҳақли ҳисоблайди. Актриса ўз персонажи ҳиссиётларини, оналаримизга хос ҳаддан ортиқ ғамхўрликнинг айрим ҳолларда таъқибга айланиб кетишини ишончли кўрсата олган.

Моҳичеҳра Исломова ўз персонажини асабий, онасининг сўзлари, насиҳатларини таранглик билан қабул қилишини ифодалайди. Бундай ўта асабийликнинг сабаби савдо менеджери бўлиб ишлаётган қизнинг ўз касбий фаолияти ёки шахсий оилавий ҳаётидан қониқмаслиги туфайлими, ёки онаси билан зиддиятларнинг узоқ тарихи туфайлими тушуниш қийин. Қиз фақат отасига мурожаат қилаётган сонияларда ҳотиржам, ўйчан, ўз орзулари дунёсида яшаётгандек туюлади.

Режиссер финалда персонажлар ўртасида тобора кучайиб бораётган қарама-қаршиликнинг ечимини қизнинг онага нисбатан жисмоний зўравонлиги (она қўллари боғланиб, ортиқ гапира олмаслиги учун юзига противогаз кийдирилиши) сифатида намойиш қилади. Бу ҳолатни айнан қабул қилмай, ҳиссиётлар жунбушининг метафорик ифодаси деб, умуман спектакл ғоясини эса бугунги жамиятда кузатилаётган тарқоқлик, яккаланиш, оиладаги узвий алоқаларнинг емирилиши тимсоли деб қабул қилиш тўғри бўларди, менимча.

Режиссер Тимофей Кулябиннинг Новосибирскдаги «Красный Факел» театрида қўйган “Онегин” (2012) спектаклида Пушкин асарининг замонавий талқинини кўрамиз. Бугунги Онегин ҳеч нарсадан завқ олмайди, бир хил ўтаётган кунлар, еб-ичиш, клубларда рақс тушиш, тўшакдаги қизлар, уларнинг ясама оҳ-воҳи, ҳаммаси ўша-ўша. Ушбу спектаклда Онегин ва Ленский муносабатларига бағишланган мизансаҳналарга тўхталмоқчиман.

Сценография ечимига кўра саҳнада уч тарафдан гипсокартон девор билан хона интерьери ташкил қилинган, деворлар кулранг, саҳна юзи ҳам шу рангда, бир бурчакда Евгенийнинг иш столи, ўртада стол ва курсилар, яна бир бурчакда патефон, қарама-қаршида эса зинапоя. Режиссер Римас Туминас Вахтангов театрида саҳналаштирган “Евгений Онегин” спектаклидан (“Ўзим иқрор бўлай, одамлар кўп вақт/Бекорчиликдан дўст тутинар кўп вақт” Ойбек тарж.) фарқли равишда Кулябин ўз спектаклида Онегин ва Ленскийнинг танишуви, дўстлигига алоҳида урғу беради.

Мизансаҳналарнинг бирида қишлоқдаги уйида яшаб, ҳаётдан зериккан Евгений навқирон, шоиртабиат, томирида ҳаёт жўш ураётган Владимир Ленский билан учрашади. Патефондан янграётган Мадоннанинг “Jump!” (Сакра!) қўшиғи садолари остида йигитнинг стол ва курсилар аро “паркур” ҳаракатларини, деворга шеърий сатрлардан айрим сўзларни бўр билан ёзишини Онегин аввалига киноя билан кузатиб, кейин ўзи ҳам Ленский сўзларига ҳазил қофияларни деворда ёза бошлайди. Улар ўртасидаги илиқлик, ўзаро қизиқиш пайдо бўлади. Шундай “мушоира” жараёнида ёзувлар билан тўлиб кетган хона деворлари янги дўстликнинг рамзи сифатида намоён бўлади. Евгений ҳаётдан яна маъно топгандек бўлади.
Онегиннинг қасоскор, Ольганинг беқарор, енгилтабиат ҳатти-ҳаракати туфайли дуэль тайин бўлган. “Душманлар! Кўпданми қоннинг чанқоғи/Айирди уларни бир-бирисидан?” Дуэлдан олдинги мизансаҳнада Ленский, яна Онегин билан танишув саҳнасидек, чуқур ўй-ҳаёллардан чалғиш учун бўр билан нималарнидир ёзмоқчи бўлади, секунданти “картабоз” Зарецкий билан “паркур” ҳаракатларига уринади, лекин барчаси бефойда – бўлиб ўтган воқеалардан эсанкираган Ленский сакраётиб, ҳар сафар йиқилади, деворга ҳам бирор сатр ёзолмайди.

Дуэль якунлангач, хонага дадил қадамлар билан челак ва латта кўтарган йиғит-қизлар кириб келади, улар яна ўша “Jump!” қўшиғи ритмида хонани йиғиштириш, деворларни тозалашга киришади. Ҳозиргина дўстини отиб ўлдирган Онегин энди кўзи олдида дўсти ҳақида хотираларни ҳам “ўчирилишини” кўради. Евгений уларга қаршилик кўрсатади, уларни тўхтатишга уринади, бу уринишлар зое. Режиссер талқинида саҳна юзаси, девордаги ёзувлар – барчаси Онегин ва Ленскийнинг бирга ўтказган кунлари, суҳбатлари, муносабатларининг метафорик ифодаси. Режиссер дўстликнинг пайдо бўлишидан, фожеавий якунигача бўлган жараённи мусиқа, ҳаракатлар, шеърий роман сатрлари билан йўғрилган бадиийлик орқали, ёш, маҳоратли актерлар ижроси орқали таъсирчан ифодалайди.

Уруш бошланганидан сўнг Кулябин кўпгина бошқа режиссерлар қатори Россияни тарк этди. Бугунги кунда режиссер Европа театрларида (“Авлиддаги Ифигения” Эпидавр театри, “Учинчи империяда қўрқув ва умидсизлик” Баден театри) спектакллар қўймоқда.