hasan.juraev

Маданият ва санъат институтининг Ўқув театрида институтнинг рус тили 3-курс талабалари билан Николай Эрдманнинг “Самоубийца” пьесаси асосида саҳналаштирилган спектакл премьераси намойиш қилинди.

Мураббий-педагог ва режиссер Ҳамида Маҳмудова қўйган спектакл профессионал даражада, талаба-актерлар ўз ижро қилаётган ролини нафақат саҳнанинг олдинги планида ўз репликаларини гапираётган пайтда, шунингдек кўп персонажли мизансаҳналарда ҳам ўз образидан чиқиб кетмай, жисмоний ҳаракатлар орқали саҳнада умумий жонли ансамблни кўрсатиб бера олишди. Бу айниқса спектаклнинг динамикага тўла иккинчи ва учинчи қисмларида томошабин эътиборини тортди.

“Самоубийцы” пьесасида бироз гротеск маиший вазият баҳонасида кўтарилган тоталитар тузум ва оддий инсон қарама-қаршилиги мавзуси бугунги кунда ҳам долзарб. Николай Эрдман ўз пьесасида Гоголнинг сатирик анъаналарини давом эттириб, заҳарханда юмор, киноя ва истеҳзо орқали кучга тўлиб бораётган тоталитар давлат унсурларини яққол намойиш қилади, бундай тузумда инсон экзистенциал муаммолар қаршисида ёлғиз қолиши, унинг фожеаси кўрсатилган. Финалдаги видеоқаторда санаб ўтилган Сталин даврида ўз жонига қасд қилган шоирлар Сергей Есенин, Владимир Маяковский, Марина Цветаевалар тасвири орқали спектакл мавзусига кучли урғу берилган.

Талабалар билан қўйилган спектакл айрим тузатишлар билан профессионал театрларимиз репертуарига киритишга лойиқ, деб ҳисоблайман.

АҚШ, Европа, Россия театрларида спектакллар қўйиб келаётган америкалик Роберт Уилсон жаҳон театрининг энг машҳур режиссерларидан бири ҳисобланади. Унинг услубини бир қарашда таниш мумкин. Роберт Уилсоннинг режиссерлик эстетикаси тасвирий мукаммалликка, саҳнадаги мусиқий, тасвирий (аудиовизуал) образлар орқали рефлексияга интилишга асосланган. Спектакллар сценографиясида деярли бўш саҳна сатҳи, минимализм ҳукм суради. Чироқ ёрдамида ёрқин ранг бериш, баъзан соя, қоронғулик, мавҳумликка урғу бериш, актер жестларида юмшоқ пластика ва тўлиқ ҳаракатсизлик ҳолатлари алмашиши, асосан оқ гримдан фойдаланишни кўрамиз.

Режиссер услубида ҳар бир актернинг либосида фақат бир рангли матодан фойдаланиш, ранг-барангликка эса чироқ, сценография элементлари ва турли персонажларнинг турли рангдаги кийимлари орқали эришиши намоён бўлади. Ўз фаолиятини рассомликдан бошлаган Р. Уилсон спектакл яратишни аввало визуал образлардан бошлайди. Албатта бундай тасвирий мукаммаллик, Миллатлар театрининг бадиий раҳбари Евгений Мироновнинг эътирофига кўра, жуда катта ҳаражатлардан ташқари актерлардан режиссернинг саҳна ҳаракати, ижро услубига мослашишни талаб қилади.

Роберт Уилсон 1976 йилда саҳналаштирган тўрт ярим соатлик “Эйнштейн пляжда” (Филипп Гласс мусиқаси) операси мусиқали спектаклнинг пост-опера янги жанрида қўйилган, спектаклда медитативлик ҳукм суради, монотон ҳаракат қилаётган актерлар, саҳнада чироқ билан ёритилган ва бошқа декорация элементлари, уларни жуда секинлик билан саҳнага кириб келиши ва шу тариқа ғойиб бўлиши, ҳар бир кўриниш бир неча ўн минутлаб давом этиши, асосийси эса спектаклда ҳикоячилик – нарративдан воз кечилгани яққол кўзга ташланади. Ижодкорлар томошабин спектакл давомида бемалол кириб-чиқиши, ҳатто ухлаб олиши мумкин деб ҳисоблашган.

Режиссер Комеди-Франсез театрида қўйган “Лафонтен масаллари”, Берлинер Ансамбль театрида “Уч чақалик опера”, “Шекспир сонетлари”, Миллатлар театрида “Пушкин эртаклари” спектаклларида ҳам таниш эстетика, сценографияда замон ёки маконга боғланмаган абстракт шакллар, ёрқин чироқлар ёрдамида яратилган саҳна кўринишлари, актерларнинг юмшоқ, меланхолик ҳаракатлари Роберт Уилсон яратаётган постдраматик театрнинг унсурлари. Режиссер актердан психологизмни, “таклиф этилган шароит”га киришни, ролнинг мағзини излашни талаб қилмайди. Роберт Уилсон ўйин асосидаги театр тарафдори.

03.02.2017
Рус драма театрида "Лю" спектаклини томоша қилдим (режиссер Тимур Шарафуддинов). Спектакль А.П. Чеховнинг хикоялари асосида саҳналаштирилган.
Тасаввур қилинг, театрнинг кичик зали, бир тарафдан пастдан тепага қараб кетган ўриндиқларда томошабинлар жойлашган, бошқа тарафда кичик саҳнада ёш актерлар турлича алфозда ўтиришибди.
"Кетинглар! Туринглар ва кетинглар! Нима қилиб ўтирибсизлар, кетаверинглар. Ҳа-ҳа сизларга айтяпман, кетаверинглар". Дабдурустдан саҳнадаги актёр икки қадам нарида тўпланиб ўтирган томошабинларга қарата шундай деса аввалига эсанкираб қоласиз, кейин ҳазилга йўйиб, кулимсираб қўясиз. 3-4 актёр йиғилиб, Чеховнинг турли хикоялари, пьесаларида учрайдиган воқеалар асосида узуқ-юлуқ жумлалардан иборат экспромтга ўхшайди бу спектакль.
"Севаманми, севилармиканман?" деб ўз-ўзига савол бериб, жавобини тополмаётган қиз, "уйланайми, мени севасизми?" деб безовта бўлаётган йигит, "ҳеч қачон уйланма, уйланиш ташвишдан бошқа ҳеч нарса эмас" деб такрорлаётган бошловчи, сепи камчилроқ қизини бир амаллаб узатишни ўйлаётган ота-она... Бу спектакльда ҳамма нарса омонатдек, вақтинчадек, безовталик ҳукм суради.
Уйланиб, келиннинг сепида мўмайгина ақча олишини мўлжаллаган куёвтўрани ҳақиқий даромад ваъда қилинганидан анча камлигини билганидан кейин бечора қиз билан гапи оҳанги ўзгаришини кўрмайсизми - "БОР!инг", "КЕТ!инг", "ЖИМ БЎЛ!инг" ва ҳоказо. Ғижимланган қоғоз парчаларидан иборат доирада эса турмуш, улғайиш ташвишлари орасида, қафасдаги қушдек талпиниб, ўша ўз-ўзига савол бериб, жавобини тополмаётган қиз.
Севги, сев-ги, сев-ги нима у, бормикан ўзи, "Лю" спектаклининг қаҳрамонлари ҳам шуни билмоқчи холос.
Суратлар ушбу манзилдан олинди - http://timsharaf.tilda.ws/lu
Видео - https://youtu.be/OVrHtf67oXw

Чехов пьесалари асосида яратилган ҳар бир спектаклдан қандайдир янги талқин, янги ифода воситалари, янгича характерлар тўқнашувини кутади малакали томошабин. Германиялик режиссер Сьюзан Кеннеди Мюнхен Каммершпиле театрида қўйган “Уч опа сингил” спектакли 2020 йил театр фестивалларида (Theatertreffen, Holland Festival, NET Янги Европа театри фестивали) энг кўп муҳокамаларга сабаб бўлди. Режиссер Чехов пьесасини Фридрих Ницшенинг “Қувноқ фан” китобида келтирилган ҳаётнинг “доимий (абадий) қайталаниши” тезисига бўйсиндиради. Спектаклининг ғояси Вершинин айтадиган “Қани энди инсон ҳаётга икки бор келса, биринчи бор кечирган ҳаёти шунчаки ҳаёт бўлса-ю, иккинчи бор кечирган ҳаёти пок ҳаёт бўлса!” репликаси ҳамда Чебутикиннинг “Балки бизнинг бу дунёда борлигимиз ҳам бир ҳаёлдир, балки биз бу дунёда бутунлай йўқдирмиз” деган сўзларига асослангандек.

Спектаклда постапокалиптик дунё акс этган, актерлар кўрсатаётган ҳаракатлар, улар сўзлаётган репликалар, спектакл персонажлари режиссер талқинида ҳақиқий инсонга хос хусусиятлардан ҳоли қилиниб, уларга гўёки пикселга қурилган рақамли кўриниш – виртуал образ сифатлари берилади. Айрим саҳналарда улар қиёфасиз, юзларига ниқоб ёки парда тутилган, опа-сингиллар ташқи кўриниши Малевич картиналаридан олингандек таассурот уйғотади. Спектаклдаги режиссер томонидан яратилган футуристик мизансаҳналар, персонажлар сунъий интеллект ёрдамида яратилган театрдек.

Сюзан Кеннедининг “Уч опа сингиллар” спектакли персонажларининг ҳолатини Чеховнинг бошқа пьесаси – “Чайка”даги “... бутун маҳлуқлар ғамгин бир доира чизарак сўндилар. Ер юзида битта ҳам жон эгаси қолмаганига минг асрлар бўлиб кетди... Мен, чуқур бўш қудуққа ташланган асир сингари, қаердалигимни ва мени нималар кутаётганини билмайман” деган сўзлар ифодалайди, менимча. Спектаклнинг баъзи саҳналарида махлуқ ниқоби кўринади.

Спектаклда воқеалар ривожи йўқ, саҳна ортидаги бўғиқ сунъий овоз Ницшедан цитаталар ўқийди, шу овоз томонидан мизансаҳналар шартта тўхтатилиб (“cut!”), яна қайта-қайта такрорланади. Бу овоз “дунёдаги ягона жон”га тегишлими ёки “абадий модданинг отаси бўлган иблис” гами (“Чайка”) ким билсин... Персонажлар тўртбурчак экран сатҳида яшайдилар, ташқи дунё билан деворда осиғлик телефон орқали мулоқот қилишади, аниқроғи, вақти-вақти билан телефон жиринглаб, “200, 300 йилдан сўнг ер юзида ажойиб, гўзал бир ҳаёт пайдо бўлади” қабилидаги репликалар янграйди. Чеховнинг бу сўзлари спектакл башорат қилаётган келажак контекстида, умуман, бугунги ҳаётимиз мисолида аччиқ истеҳзодек эшитилади.