Ilyos Safarov

O‘zbek tiliga ingliz tilidan kirgan va nutqda tez-tez qo‘llanadigan “standart” degan so‘z bor. Izohiga qarasangiz, bu so‘z umum e’tirof etilgan, tarixan o‘rnatilgan qoidalar to‘plami, shablon degan ma’nolarni bildiradi.

Endi ana shu so‘zni kengroq miqyosda, masalan, davlat va jamiyat boshqaruviga nisbatan qo‘llab ko‘rilsa, har qanday jamiyat boshqaruvida umumamal qilinadigan, ishlaydigan standartlar, qoidalar bo‘lishi juda muhimligi ko‘rinadi.

Ammo, jamiyatda ana shu umumstandartlar buzilsa-chi, qonun-qoidalar, ular uchun belgilab qo‘yilgan jazo, ijtimoiy adolat me’zonlari turli kishilarga turlicha ishlab boshlasa nima bo‘ladi? Buning davlat va jamiyat barqarorligi uchun xavfi, oqibatlari qanday?

Sotsiologlarga ko‘ra, jamiyatlarda ikki standartlilikning orta borishi bilan fuqarolarning qonunlarga, davlatga, amaldorlarga nisbatan ishonchsizligi, alami, noroziligi ham o‘sib boradi. O‘z navbatida davlatning huquqni qo‘llovchi sohalari, masalan, ichki ishlar, sud, prokuraturaning o‘rnini asta-sekin "samosudlar', “ko‘cha” egallay boshlaydi. Natijada davlatchilik asoslarining yemirilishi boshlanadi.

Chilonzor tuman sudining bloger Qobil Do‘sovga nisbatan chiqargan bugungi hukmidan hayron qolmadim. Xolislik uchun aytay, uning ijtimoiy tarmoqlar orqali turli shaxslar va ayniqsa, maorif vazirligi rahbarlari shaxsiyatini haqorat qilish orqali yozgan postlarini umuman yoqlamasdim. Bu kabi yozish uslubi na jurnalistika va na blogerlik faoliyatining biron-bir qolipiga to‘g‘ri kelmasligini bugun ham e’tirof etaman. Bu ma’noda sudning hukmiga qo‘shilmay iloj yo‘q. Ammo…

Postni bejiz ikki standartlilik va uning oqibatlaridan boshlamadim. Keling, bir eslab ko‘raylik, shu paytgacha O‘zbekistonda odamlarni ommaviy haqorat qilgani uchun qaysi bir rahbar jiddiy jazolanganini eslay olasiz? Farg‘ona viloyati sobiq hokimi Shuhrat G‘aniyev Aqto‘be fojiasida 16 nafar farzandidan ayrilgan toshloqliklarni “haromilar” va “padaringga la’nat” deya haqoratlaganda jazolangan edimi? Bobolov, Abdurahmonov, Qosimov jazolanganmidi? Kasbi tuman hokimi yillardan beri fermer va hokimlik vakillarini haqorat qilib, so‘kib, urib keladi, hatto ro‘zadorlar og‘zini ochdirib, odamlarning diniy qadriyatlarini kamsitganda jazolandimi? Yig‘ilish, selektorlarini so‘kish, turtish, haqoratsiz o‘tkazolmaydigan biron-bir hokim, prokuror shu paytgacha hech bo‘lmasa, ma’muriy ish doirasida jarima to‘lagani faktini bilasizmi? Bosh soliqchimizning yig‘ilishlari qanday haqoratlar ustiga qurilishini ochib bergan material tarqalgandi, xo‘sh, u qayerdadir shu so‘zlari uchun javob berganmi?

Bu davlat qonunlari ijrosiga mas’ullar, qaror, tayinlov qiluvchilar unutmasligi kerakki, bugun jamiyatda ozgina kuzatuvchi bo‘lgan har bir insonda meniki kabi solishtiruvlar bor va ular esdan chiqarilmaydi. Kishilar xotirasidagi har bir shunday solishtiruv o‘z navbatida kengayadi va jamiyat ong ostida yig‘iladi. Ong ostidagi bu solishtiruvlar bir kun norozilik shaklida yuqorida yozganim xunuk oqibatlarga ko‘chmasligi uchun ham ular qonun ijrosini barchaga barobar qilish orqali tozalanishi kerak. Yangilari paydo bo'lishiga yo'l qo'yilmasligi kerak. Bugun haqorati uchun bir blogerini jazolagan davlat shunday jinoyati uchun hokimini-da jazolay olishi kerak. Qonunlar faqat davlatga yoqmaganlarni jazolovchi mexanizmga aylanmasligi kerak.
...
Shularni yozaman-u, bularning barchasi, qonunlar barobarligiga birdan-bir yo'l – haqqoniylik asosida o‘tadigan saylovlar yo'li orqali o'tilishini eslab to'xtayman. Uzooq uh tortaman. Yo'q, baribir saylovsiz bo'lmaydi, saylovsiz erisholmaymiz, saylovsiz yetolmaymiz.

Lekin ishonaman, biz qachondir bu yo'ldan ham o'tamiz. Haq yo‘li, albatta, bir o‘tilg‘usi... Hammasi bularni qachon ommaviy tushuna olishimizda...

@haqiqatdaIlyos

"Mening Yurtim" (MY5) nomli telekanal ochilayotgani haqida tv va gazetalarda berilgan ilk e'lonlarni qiziqish bilan ko'rganim kechagidek esimda. Qarang, shu kunlarga ham hash-pash deguncha 10 yil o'tibdi.

O'tgan vaqt davomida kanal va uning asosan yoshlardan iborat ijodiy jamoasi zamonaviy jurnalistika uchun ko'p narsa berdi. Hech shubhasiz. Yangicha yo'nalishdagi xalqona dasturlari, yoshlar uchun mo'ljallangan loyihalari odamlar orasida katta e'tibor qozondi. Bugun masalan, O'zbekistonning qayeridan so'ramang, "Markaziy studiya", "Diydor shirin", "E'tibor markazida",
"Hudud", "Markazda", "Omon-omon" kabi dasturlarni yaxshi bilishadi, eslashadi. Millionlab muxlislari bor. Shu kabi dasturlarda ko'tarilgan masalalar hukumatdagilarning e'tiborini tortib, necha-necha muammo ijobiy yechim topganini ham bugun ko'zi ochiq kishi borki, albatta e'tirof etadi.

Shuningdek, kanal jamoasining tomoshabinlar uchun xorij kinolarini saralashdagi didi ham alohida maqtagulik. Bugun masalan, "Hukmdor Usmon" tarixiy serialini bilmaydigan, ko'rmaydigan kino tomoshabini kam. (O'z vaqtida shu serial Diniy Qo'mita tomonidan "diniy elementlari uchun" degan mantiqsiz mantiq sabab efirdan olib tashlanganda Kun.uz'da seriyali materiallar yozganim alohida tarix.)

O'zbekistonda barcha telekanal va nashrlardagi umumiy vaziyatni, ularni qiynaydigan muammolarni, jumladan, "to'q qizil" darajadagi senzura muammosini bilgan kishi sifatida va shunday sharoitda ham pozitivlikni saqlab qolib ishlayotgan "Mening yurtim" telekanali jamoasiga bundan keyin ham omad tilayman.

Yengilmang, oldinga borishdan to'xtamang va sizni siz qilgan tomoshabinni hamda soha oldidagi qarzingizni bir daqiqaga ham yoddan chiqarmang.

@haqiqatdaIlyos

Shu o‘rinda Iqtisodiyot va moliya vazirligi tayyorlagan byudjetnomadagi yana ba’zi raqamlarga qarasak. Unga ko‘ra, 2024-yilda bir o‘quvchi uchun bitta darslik va ish daftarlarining o‘rtacha narxi 450−500 ming so‘mni (shundan mashq daftarlari — 100−150 ming so‘mni) tashkil etgan. Bugunga kelib bir to‘plam uchun 80 ming so‘m (tannarxning 16-18 foizi) miqdorida to‘lovni qayta tiklash taklif etilmoqda. Ushbu to‘lovlar hisobiga shakllangan 376,6 mlrd so‘m mablag‘ har yili o‘quvchilarni mashq daftarlari bilan ta’minlash xarajatlarining bir qismini qoplashga yo‘naltirilishi ta’kidlangan.

Endi shu raqamlarga qarab o‘n mingdan ortiq maktabda o‘qiyotgan 580 mingdan ortiq o‘quvchi uchun chiqariladigan darsliklar va bunga xalq puli – davlat byudjetidan ajratiladigan mablag‘ hamda undan nashriyot ko‘radigan foyda miqdorini tasavvur qilavering. Eng qo‘pol hisob-kitobning o‘ziyoq o‘shanda sohada kutilmagan muallif qanday, nima maqsadda paydo bo‘lib qolganini tushuntirayotgandek. Ijara to‘lovi yo‘qotiladi, ammo evaziga byudjet ajratmasi oshiriladi…

Fin tajribasiga asoslab ishlangan oxirgi darsliklar haqida hozir yozmayman, unga bahoni mutaxasislar allaqachon berib bo‘ldi va bu darsliklar bugun takror qayta ishlanish jarayonida. O‘qituvchi, o‘quvchi, ta’lim tizimi uni qabul qilmadi shekilli-da.

Xulosa

Sal cho‘zvordim, aytmoqchimanki, bizning hukumat ishlarida hech narsa uzoqni, hech qursa ikki yilni ko‘zlab, strategiya bilan qilinmaydigandek. Buni boshqa o‘nlab misollar qatorida yuzlab mutaxassislarning yillab tayyorlagan darsliklari bir kishining manfaati, aralashuvi va media kuchi bilan paydo qilgan buzuq muhit orqali to‘xtatib qo‘yilganida yana bir bor ko‘rdik. Mana endi o‘sha odam tizimdan chetlatilganda na bepul ijara, na ta’limda fin tizimi va na avvalgi darsliklar qolmoqda. Xo‘sh, qani sifatli darslik, qani ta’limda fin tizimi, qani bepul ijara? Nahotki, shunchalik ojiz, rejasiz bizning hukumat?!

Men hali avtohalokatlar sabab qilinib, haydovchilik guvohnomasini olish tizimi monopollashtirilgani, buning uchun OAV va blogerlardan qanday foydalanilgani, bozorga halol tadbirkorlik orqali kirmoqchi bo‘lganlar yo‘li qanday usullarda to‘silgani masalasiga kirmayapman. Avtohalokatlar ko'paygandan ko'paymoqda.

P/S: Aytib qo‘yay, post buyurtma asosida va bo‘lib ham shu kunlarda darslikchiga qarshi davom etayotgan ommaviy hujumlar doirasida yozilayotgani yo‘q. Men bunday kir ishlarga aralashmayman. Men shuningdek, butun boshli mamlakatda insonga qilingan har qanday suiqasdni qoralayman hamda tergov jamoatchilikka ochiq bo‘lishi, uning tashkilotchisi kim bo‘lishidan qat’i nazar jazolanishi tarafdoriman. Shunchaki, bu o‘yinlardan jabr chekadigan o‘quvchi-yu, zahmatkash o‘qituvchilarga achinasan kishi. Shu xayollarimni bildirib qo‘ymoqchi edim. Xayrli tun.

@haqiqatdaIlyos

Iqtisodiyot va moliya vazirligi e’lon qilgan 2025—2027 yillarga mo‘ljallangan Budjetnoma loyihasida maktab darsliklari uchun ijara pullarini qayta tiklash taklif etilmoqda. Ikki kundan beri tarmoqlarda ayni masala keng muhokamada va albatta, unda norozi tomon mutlaq ko‘pchilikni tashkil qilyapti.

Hozir yozadiganlarim orqali darsliklar ijarasi pulli bo‘lishi kerakmi yoki bepul mavzusiga aralashmoqchi emasman. Shunchaki bugungi muhokamalar va odamlarning hukumatdan noroziligini keltirib chiqarayotgan ayrim omillar bo‘yicha fikrlarimni qisqacha bildirib qo‘ygim keldi.

Hammasi qanday boshlandi?

Esingizda bo‘lsa, 2022-yilda Respublika Ta’lim markazi qator xalqaro tashkilotlar bilan qilgan bir necha yillik izlanishlari natijasida o‘sha davr uchun butunlay yangilik hisoblangan maktab darsliklari yaratish ishini yakunlaganini e’lon qildi. Qiziqqanlar izlab ko‘rishi mumkin, o‘sha paytda yangi darsliklar chindan, mazmuni, rang-barangligi va qulayligi jihatidan avvalo aprobatsiya uchun tanlab olingan o‘qituvchilar va bir qancha xalqaro tashkilotlar e’tirofiga sazovor bo‘lgan edi. Tabiiyki, yangi avlod darsliklarini chop qilish va maktablarga yetkazish xarajatlarining ma’lum qismini qoplash maqsadida o‘shanda amaldagi ijara to‘lovi narxini oshirish ham ko‘zda tutilgan. (O‘shanda bir dona darslik uchun yagona ijara to‘lovi 5 ming 707 so‘mni tashkil etgan va buni avvalgi o‘quv yilidagi miqdor (2 ming 740 so‘m)ga nisbatan 2 ming 967 so‘mga oshirish rejalashtirilgan edi.) Umuman, eslash o‘rinliki, bu tizim O‘zbekiston maktablarida 2023-yilga kelibgina joriy qilingan yangilik emasdi. Darsliklar uchun aylanma jadval (DAJ) asosida pul to‘lash mamlakat maktablarida o‘n yillardan beri mavjud amaliyot.

Xo‘p, jarayon shu bosqichga yetganda darslik maydonida endi kutilmaganda, ta’lim ishlaridan mutlaqo bexabar “qahramon” (keling, post davomida uni shartli shunday ataylik) paydo bo‘ldi. U tezda darsliklar ijarasi to‘lovi oshirilishidan xavotir bildirib chiqdi va bunga o‘ziga yaqin jurnalist hamda blogerlar tomonidan sun’iy yaratilgan norozilik kayfiyatini asos sifatida ko‘rsatdi. Esingizda bo‘lsa, o‘sha paytlarda chindan, bir guruh jurnalist va blogerlar yoppasiga darslikshunosga aylangan va bo‘lgan, bo‘lmagan kamchiliklarni bo‘rttirib ko‘rsatish orqali yangi avlod darsliklarini qoraga chiqarish kampaniyasida qatnashib bergan edi. Mediada go‘yo darsliklardan norozilik kayfiyati paydo qilinarkan, biroz o‘tib qahramon o‘z lavozimidan foydalanib uni yuqoriga yetkazgani va yuqorining bundan norozi bo‘lgani xabari bilan chiqish qildi. Shu bilan darsliklarga qilinadigan ijara to‘lovi butunlay to‘xtatildi. Go‘yo hamma xursand, xabarni yuqoriga yetkazgan esa xalq himoyachisi sifatida ikki karra qahramon.

Ammo ishlar shu bilan to‘xtamadi. Ko‘p o‘tmay bir necha yillik mehnat natijasi bo‘lgan yangi avlod darsliklarini chop qilish ilk nishonalar hali maktablarga yetib bormasdanoq to‘xtatilgani va fin tajribasiga asoslangan yanada yangi darsliklarni endilikda qahramonning kuratorligi hamda unga yaqin nashriyotlar “ko‘magida” chop qilinishidan xabar topdik. O‘shanda yangi avlod darsliklari mualliflari Shahidlar maydonida turib qilgan murojaati esingizdadir. “Bu katta mehnat bilan qilingan darsliklar. Keling, ishimizni qandaydir shubhali, biznes manfaati bor kishilar emas, mutaxassislar baholasin. Ular qandaydir kamchilik topishsa, buni tan olish va tog‘rilashga tayyormiz”, - degandi ular. Afsuski, mualliflarning chiqishlari telegram kanallardan nariga o‘tmadi, eshitilmadi.


Ba’zi hisob-kitoblar

Asliddin Kamol aloqaga chiqdi, u bilan hammasi joyida. Tez orada o’zi o’tgan voqealar haqida batafsil ma’lumot beradi.

@haqiqatdaIlyos

Bizga xolis jurnalistika kerak

Kecha YXHTning Varshavada o‘tayotgan anjumani doirasida Nyu-Yorkdagi Jurnalistlarni himoya qilish tashkiloti vakilasi bilan so‘zlashdik. Tabiiyki, suhbat so‘z erkinligi va hamkasblarimiz himoyasi borasida kechdi.

Xalqaro tashkilot vakilasiga ko‘ra, ko‘pchilik hamkasblarimizning professional faoliyatidagi nuqsonlar, ya’ni tarafkashlik, muayyan buyurtma va shartnomalar asosida ishlashi nafaqat bizga, balki xalqaro tashkilotlarga ham ma’lum. So‘nggi yillarda javobgarlikka tortilgan bir necha bloger, jurnalist do‘stlarimiz faoliyati va ularni himoya qilish masalasida biroz tilimiz qisiqdek.

Birniki mingga, degan naql ishlaydi bu yerda. Hukumatlar ham bunday vaziyatlardan samarali foydalanadi. Shu boisdan ham halol va obyektiv media maydonni yaratish, u yerga tasodifiy va tirraqilarni kiritmaslik o‘zimizning zimmamizdagi ma'suliyatdir.

Bizga manfaatlardan uzoq xolis jurnalistika kerak. Bu maydonni yarata olsak, so‘z erkinligi prinsiplarini xalqaro maydonda ham himoya qila olamiz. YXHTning anjumani doirasidagi bugungi majlisda shunga amin bo‘ldim.

Abdurahmon Tashanov, Inson huquqlari “Ezgulik” jamiyati raisi.

@haqiqatdaIlyos