Elektron kutubxona

#Ziyolilar

Bugungi ziyolilar kim? Dostoyevskiyni o‘qimasdan ziyoli bo‘lish mukinmi? Pushkinnichi? Ehtimol, "Kichkina shahzoda"ni o‘qimaganlarni yosh ziyolilar qatoriga qo‘shishmas?!

Balkim, ziyoli Abdulla Qodiriyning asarlarini to‘liq bilgan odamdir? Ehtimol, ziyoli jadidlar haqida tadqiqot qilib, doktorlik darajasini olgan odamdir? Shumi ziyoli?!

"Xix, kutubxonaga Lermontovni qidirib kirsam, turk adabiyotini olib tashlashibdi", deyish ziyolilikmi?!

Aslida, ziyoli degani nurli deganidir. Nurli odam o‘zidan nur tarqatadi, boshqalar esa o‘sha nurdan foydalanadi. Bu huddi sirotdan o‘tayotganda orqadagilar "nuringizdan bizga ham bering" deb so‘ralganidek, o‘ziga ham boshqalarga ham manfaat keltiradigan nur bo‘ladi.

Barcha fanlarning otasi, birinchi muallim unvoniga ega bo‘lgan yunon mutafakkiri Arastu ziyolimi? O‘z davri uchun ha, lekin bugun uchun yo‘q. Nimaga? Chunki uning ziyosi bugunni yoritolmaydi. Xuddi o‘ninchi asrni ham yoritolmagandek.

O‘shanda nima bo‘ldi? Oramizdan Forobiy chiqib, Arastuning fikrlarini zamonasiga moslab berdi. Uning fikrlaridagi hikmatni topib, o‘zining falsafasi bilan sayqallab, o‘z davridagi eng ilg‘or g‘oyalarni ilgari surdi. Shuning uchun ham, u Arastudan keyingi Ikkinchi muallim unvoniga sazovor bo‘ldi.

Bugun Forobiyning asarlarini ming martta o‘qigan ziyolimi? Yo‘q, bugun uning asarini o‘qigan inson xuddi Ibn Sino Arastuning asarini o‘qib tushunmaganidek, qirq marta o‘qisa ham darrov tushunmaydi. Bugungi ziyoli, xuddi Forobiy qilganidek, Ibn Sino, Beruniy, Ibn Xoldun, Ibn Rushd, Ibn Arabi, Ibn Tufayl, Kindi kabi sharq allomalarining asarlarini o‘qib, undagi hikmatni bugungi kun haqiqatlari bilan sayqallab, bugungi kun o‘quvchisining qalbiga yetkazib berolgan kishidir.

Ming kitob o‘qiganing bilan undan jamiyatga manfaat chiqarib bermasang, ilmli bo‘lasan, ziyoli emas. O‘sha ilmga amal qilsang qilding, agar qilmasang, kitob ortilgan eshak bo‘lasan, ilmli emas. Garchi u kitoblar Lermontovniki bo‘lsa ham.

- Said Komil

📚 @e_kutubxona

Inson o‘zi olgan ilk ma’lumotlar ta’siridan chiqishi qiyin.

Ilm‑fan bashariyatniki

Musulmonlar ilm‑fanga hech qanday hissa qo‘shmaganu, faqat Yunon faylasuflari va Fors majusiylarining asarlarini tarjima qilishgan, degan fikrni ilgari surish o‘sha noxolis g‘arbliklarning uslubidir.
Aslida ilm‑fan bashariyatniki, uni xalqlar davrlar osha qo‘lma‑qo‘l qilib, rivojlantirib, bir‑biriga uzatib kelgan. Masalan, oddiy yozuvni oling, dastlab qadimgi Misrda iyeroglif shaklida boshlangan bo‘lsa, keyin uni Batrodagi (Petra) nabatiylar rivojlantirgan va butun dunyoga yozuv shundan tarqagan. Biroq, u Sharqda o‘ziga xos, Gʻarbda o‘ziga xos taraqqiyot bosqichlarini bosib o‘tgan. Shu bois, yozuv ixtirosini bitta xalqqa cheklash xato, balki u Gʻarbu Sharq xalqlarining asrlar osha bir‑birlaridan olgan ilmlarini rivojlantirishi natijasida yuzaga kelgandir.
Bu xuddi mukammal qilib qurilgan muhtasham binoga o‘xshaydi. Kimdir unga chuqur kovlagan bo‘lsa, kimdir loyini qorigan. Kimdir poydevorini, yana boshqasi devor yoki tomini ko‘targan. Kimlardir uning eshik‑komini, yana kimlardir bo‘yog‘u chirog‘ini qo‘ygan. Uyning binosini bir kishiga nisbat berib bo‘lmaganidek, ilm‑fan yutuqlarini ham bir soha kishilariga yoki bir davr yoxud ma’lum mintaqa vakillariga cheklash adolatsizlik hisoblanadi.
Ilm‑fan ham umumbashariy boylik sanaladi, faqat uning rivojiga kim ko‘proq hissa qo‘shganini tahlil qilish mumkin, biroq, barcha yutuqlarni bir tarafga burishga urinish noxolislikdan boshqa narsa emas.
Ilm‑fan bir davr Yunonda rivojlangan bo‘lsa, boshqa bir davr Xitoyda, yana qaysi bir asrlarda Hindistonda taraqqiy etgan. Ba’zi ilmlar Sharqda, ba’zilari Gʻarbda yetilgan. O‘z navbatida musulmon olami ham bir necha asr mobaynida ilm‑fanning barcha sohalarida dunyoda yetakchilik qilgan va insoniyatga son‑sanoqsiz ilmiy yangiliklar, ixtiro va kashfiyotlarni taqdim etgan. Bu paytda musulmon olimlari faqat tarjimonlik qilmagan, balki ular ilmlarni o‘zlashtirib, saqlab, qayta tihrir qilib, mavjud xatolarni to‘g‘rilab, rivojlantirishgan, tartiblashgan va keyingi avlodlarga uzatishgan. Buni insofi bor har qanday olim e’tirof etishi aniq. Biroq, noxolis fikrlar ta’siriga tushib qolgan, o‘z ajdodini tanimaydigan go‘rso‘xtalar bu haqiqatni anglay olmaydilar.
Forobiy bejizga «Ikkinchi muallim» deb atalmagan. U o‘z asarlarida aqliy qoidalar bilan Yunon falsafasini tahlil qilgan va Yaratuvchining biru borligini falsafiy asosda tushuntirgan. Bu bilan u Islom aqiydalarini ham himoya qilgan.
Abu Aliy ibn Sinoning tib ilmida yozgan asarlari bir olam bo‘lsa, falsafa va mantiqdagi asarlari yana bir dunyo. U o‘z asarlarida o‘rni kelganda Aflotunning fikrlarini tanqid qilib, o‘z takliflarini ilgari suradi. Muhammad Xorzamiyning hisob ilmiga oid tahlillari, Ahmad Farg‘oniyning ixtirolari, Abulqosim Zahroviyning hanuzgacha ishlatilayotgan jarrohlik qurollari, Ibn Nafisning tib ilmidagi kashfiyot va ixtirolari ‒ bu ro‘yxatni istagancha davom ettirish mumkin ‒ bularning barchasi ilm‑fan rivojidagi tarixiy yutuqlar bo‘lgan.
Xo‘sh, nega ularning bu xizmatlarini inkor qilish kerak? Nega ularni faqat ko‘chirmachidek tavsiflash kerak? Boshqalarning musulmon ixtirochilarining yangiliklarini o‘zlashtirib olgani kammi?
Avtomobillar tarixini o‘rgansangiz, bir yoqda olmonlar, bir yoqda ruslar, yana bir tarafda amerikaliklar, boshqa tarafda yaponlar o‘zlarini avtomobilning birinchi ixtirochisi deb iddao qilishga urinadi. Aslida ularning barchasi bu ishda mushtarak, bir‑birlarining tajribasiga suyangan, ilmidan foydalangan. Xuddi shu kabi musulmonlar ham o‘zlaridan oldingi millatlarning ilmiy yutuqlaridan foydalangan va o‘zlari ham bu bemisl yangiliklar taqdim qilgan. Bu ko‘chrimachilik yoki tarjimonlik emas. Biroq, ko‘proq Gʻarb manbalariga cheklangan kishilar bu haqiqatni qabul qila olmaydigan bo‘lib qolishadi. Zotan, inson o‘zi olgan ilk ma’lumotlar ta’siridan chiqishi qiyin.

- Hasanxon Yahyo Abdulmajid

📚 @e_kutubxona

#Kitobdan

   "Navoiyni tushinish uchun, Navoiy bilgan va foydalangan bilimlarni, ya'ni Qur'on, Sunnat, shari'at, tariqat, tasavvuf va boshqa ilmlarni bilish, o'rganish kerak bo'ladi. O'rganganda ham, asl manbalardan o'rganish darkor. Buning uchun, albatta, o'sha davr Islom olamida, ilmiy muomalada bo'lgan tillarni yaxshi o'zlashtirib, manbaalarni begonalarning tarjima yoki tavsiflari asosida emas, asl holatida o'rganish talab qilinadi. Binobarin, navoiyshunos bo'lishni istagan kishi avvalo islom olimi, tasavvuf bilimdoni bo'lishi, bu ilmlarni bilibgina qolmay, ularni o'z hayotida tatbiq etib, zikr qilingan darajalarni shaxsan o'zi bosib o'tishga intilishi lozim. Shundagina u Navoiyni to'la tushuna oladi, u kishini shaxsiyatini to'g'ri anglab, so'zlarini teran his qila oladi".

- "Navoiydan chu topqaylar navoe" asaridan

📚 @e_kutubxona

#Muqaddima

Bir qiziq tarixiy davr haqida oʻylasam javobini topa olmayman. Oʻrta asrlardagi (8-15 asrlar) musulmon dunyosida juda koʻp muhim olimlar yetishib chiqqan, biz yaxshi biladigan Al-Xorazmiy, Beruniy, Ibn Sinolar kabi. Oʻsha davrdagi aksariyat olimlar tabiiy fanlar, masalan matematika, fizika, jugʻrofiya, tibbiyot bilan shugʻulanishgan. Lekin ijtimoiy fanlarda izlanish olib borgan olimlar kam boʻlgan.

Aslida, Yunoniston va keyinchalik Rum faylasuflari ham ijtimoiy fanlar, ham tabiiy fanlar bilan teng shugʻulanishgan, deylik Aristotelni ham psixolog ham fizik desa ham boʻladi. Tarixchilar musulmon olimlarini Yunoniston faylasuflari davomchilari, fandagi merosxoʻrlari boʻlishgan deyishadi, chunki Yevropada, renesansgacha fan bilan hech kim deyarli shugʻullanmangan, va deyarli barcha ilmiy izlanishlari, oʻrta sharq va shimoliy Afrikada sodir boʻlgan. Yaʼni Aristotelning ilmiy izlanishlarini davomchisi Ibn Sino boʻlgan desangiz, unchalik radikal fikr emas. Shunga qaramasdan, ijtimoiy fanlar masalan, iqtisodiyot, sotsiologiya, falsafa, psixologiya musulmon olimlari tomonidan deyarlik oʻrganilmagan desak ham boʻladi.

Lekin bu masalada bir istisno bor. Istisno boʻlganda ham qanday buyuk va katta istisno. Kutilganidek, men Ibn Xoldun haqida gapiryapman. Bu faqat mening fikrim emas, oʻrta asralardan keyin gʻarbda ijtimoiy fanlar bilan shugʻulangan deyarlik barcha olimlar Ibn Xoldunning Muqaddimasini (pdf) oʻqishgani aniq.

Undan tashqari, Xolduning gʻoyalari bugungi kundagi Oʻzbekistonga ham taalluqli. Esingizda boʻlsa, soliq tizimi haqidagi bahslarda, Laffer egri chizigʻi haqida koʻp gapirilgan edi. Laffer egri chizigʻi gʻoyasini asoschisi aslida Artur Laffer emas, Ibn Xoldun. Lafferdan taxminan 700 yil oldin yozilgan asarida Ibn Xoldun nima uchun soliqdan tushumlar, soliq foizi oshgani sari tushib ketishi haqida gapiradi. Artur Laffer ham bundan xabardor va Ibn Xoldun haqida bu yerda yozgan.

Ibn Xoldunning Muqaddimasi haqida Nobel Mukofoti sovrindori, va mening eng sevimli iqtisodiy yozuvchilarimdan biri, Pol Krugman Nyu York Timesda yozgan. Krugman, Microsoftning eski rahbari, Steve Ballmerga ham Ibn Xoldunni oʻqishni tavsiya qilgan.

Krugman Ibn Xoldun haqida juda mashhur tarixchi Konnektikut universiteti professori Pyotr Turchindan eshitgan ekan. Turchin matematik-tarixchi boʻlib tarix metodologiyasini revolyutsiya qilgan odam. Turchinning omma uchun yozilgan kitobida, Ibn Kholdun haqida bir bob ham bor. Bu yerda esa Turchin ibn Kholdun haqida blogida yozyapti. Turchinning fikriga koʻra Ibn Xoldun, Makiavelli, Hobbs, Hume va Adam Smit kabi buyuk Evropalik mutafakkirlardan juda farq qiladi.

Menimcha, Ibn Xoldunni kitobini har bir odam oʻqishi kerak. Uning muhimligi, Smit yoki Makiavelidan kam emas. Ayniqsa, ulardan 400-500 yil oldin yashaganligini inobatga olsak, bilish uchun juda arzigulik inson. Qizigʻi Ibn Xoldun shu 2000 yillarga kelib meynstrim fanda ancha mashhuroq boʻlib qoldi. Meni shaxsiy fikrim, iqtisodiyotda oddiy neoklasik modeldan chetlanishni boshlanishi, aynan Ibn Xolduning gʻoylariga yangi hayot bagʻishladi desa ham boʻladi. Iqtisodiyotda psixologik va sotsiologik fikrlash hozir modaga kirdi, bu degani Ibn Xolduning ishlari undan-da mashhuroq boʻladi.

P.S. Men Ibn Xoldunni kitobini toʻliq oʻqimaganman, bir xil joylarda qisman iqtiboslarni oʻqiganman xolos. Shuni toʻgʻrilash uchun bugun shu kitobni kutubxonadan oldim. Oʻqisam fikrim bilan boʻlishaman.

2019-yil

- Behzod Hoshimov, iqtisodchi

📚 @e_kutubxona

#Ustoz

Forobiy tafakkur va aqliy xulosalarining juda ko‘p joyida Aristotelning fikrlariga qarshi chiqadi. Biroq, shunga qaramasdan, Forobiy o‘z asarlarida Aristotelni "uztozimiz" deb ulug‘laydi.

Darhaqiqat, Aristotel fikrlarining juda ko‘p qismi bugungi kunda o‘z qiymatini yo‘qotgan. Ayrim jihatlari esa hatto xato bo‘lib chiqqan. Shunga qaramay, Aristotel dunyo ilm-fanida "Birinchi ustoz" unvoniga sazovor bo‘lgan. Nima uchun?

Chunki Aristotel o‘zidan keyingilarga aqlni ishlatish san’atini va mantiq qoidalarini o‘rgatib ketgan. Olimlar uning xulosalarini emas, aql yuritish va fikrlar san’atini o‘rganganlar. Shu jihatdan u olimlarga birinchi ustoz hisoblanadi.

Forobiy ham o‘z davrida Aristotelning mantiq san’atini, avval islom olamiga, so‘ng zulmat ichidagi Gʻarb olamiga tanishtirgani va tushuntirib bergani uchun ham Aristoteldan keyingi ikkinchi ustoz unvoniga sabab bo‘ladi.

Fiqh olamida ham, Abu Yusuf va Shayboniy ba’zi masalalarda o‘z ustozi Abu Hanifadan (rahimallohu anhum) o‘zgacha xulosalarni chiqargan bo‘lsalar-da, aynan Abu Hanifa asos solgan fiqh san’ati ularga mash’ala vazifasini o‘tagan. Shuning uchun ham ular Imomi Ag‘zam Abu Hanifa mazhablaridan boshqa mazhabni da’vo qilmaganlar.

Xulosa o‘rnida shuni aytmoqchimanki, ustozlar 2+2 ning orqasiga =4 deb yozib bergani uchun emas, balki hisoblash, aql ishlatish yoki hunarni o‘rgatganlari uchun ham ustoz bo‘ladilar. Vaqt o‘tib siz bu hunar orqali ustozingizdan o‘zib ketishingiz yoki undan o‘zgacha xulosalarga kelsangizda, sizga aynan ilmni va aql yuritishni o‘rgatgani uchun ham ustoz maqomida qolaveradilar.

Shuning uchun ham ustozlarni ustoz deb ehtirom qilish kerak.

- Said Komil

📚 @e_kutubxona

#Hikoya #Drabbl

✍ Larisa Kerklend. Tarjimai hol

Avvallari mening tekis yuzim, burma ko‘ylagim bor edi, hozir esa… aksi.

📚 @e_kutubxona

#Saboqlar

Odob qoidasi

Bir tabib aytadi:
Libosim ostida bir yaram bor edi. Har kuni ustozim:
– Yarang qalay, – deb so‘rardi, lekin hech mahal:
– Yarang qayerda, – deb so‘ramasdi. Shunda ustozim ataylab shunday savol berishdan o‘zini olib qochayotganini angladim, chunki odob qoidasida kishi vujudidagi hamma a’zoning nomi tilga olinavermaydi.

- "Sharq hikoyat va rivoyatlari" kitobidan.

📚 @e_kutubxona

Yil rejalari

Mavzu: «2025-yilda o‘qishni rejalashtirgan kitoblarim»

2025-yilda kitob mutolaasi bo‘yicha qanday rejalaringiz bor va joriy yilda o‘qishni maqsad qilgan asosiy 5 ta kitobingiz qaysilar bo‘ladi?

📚 @e_kutubxona

Yil sarhisobi:

2024-yilda o‘qigan kitoblaringiz ichidan «Eng yaxshi 3 tasi» deb qaysi kitoblarni e'tirof etasiz?

📚 @e_kutubxona