Shokir Tursun qarashlari

​​Koʻchirma gap va tire

Bizning imlo va punktuatsiya qoidalarimiz rus tili imlosi va punktuatsiyasi asosida ishlab chiqilgan. Baʼzi hollarda biryoʻla koʻchirib qoʻya qolamiz. Doʻppini yechib, sal oʻylab koʻrmaymiz. Bunaqa oʻrinlarda “Toʻxta, nega oʻzbekchada ham aynan shunday boʻlishi kerak, axir aynan olishim, ergashib ketaverishim shartmas-ku!” degan mulohaza juda-juda zarur.

Muallif gapi koʻchirma gapdan keyin kelgan oʻrinlarda qoʻshtirnoqdan soʻng tire qoʻyishga odatlanganmiz. Juda koʻp kitoblarda, darsliklarda shunday. Shu tire nega kerak? Oʻzi koʻchirma gapligi shundoq ham bilinib turibdi-ku. Qoʻshtirnoq qoʻyilgan-ku? Yana bitta belgini ortiqcha kiritish nima zarur?

Solishtiring:

“Sizga bir ogʻiz gapim bor edi”, – dedim. 🤔
“Sizga bir ogʻiz gapim bor edi”, dedim. ✅

Oʻzbek tilida ham bir qator nashrlar koʻchirma gap qoʻshtirnogʻidan keyin tire ishlatmaydi. Men ham tahrir va korrekturada shu usulni qoʻllayman. Biroq buni boshqa muharrir va musahhihlarga tushuntirish qiyin kechyapti. “Ona tili” darsliklarida ham oldin shunday ketgan degan istihola bilan tire qoldirilyapti. Aslida umuman kerak emas. Ilgarilari “Ona tili” darsliklarida koʻchirma gaplar uchun „ ... “ shaklidagi qoʻshtirnoq ishlatilardi. Bunaqa shakldagi qoʻshtirnoq amaliyotda uchramas, faqat darsliklarda boʻlardi. Bundan-ku qutuldik. Endi shu tire qoldi.

“Oʻzbek tili punktuatsiyasining asosiy qoidalari” qoʻllanmasida ham bunday oʻrinlarda tire qoldirilgan. Toʻgʻrirogʻi, qoʻllanma rus tili imlo va punktuatsiya qoidalarining 195–197-bandlarini mazmunan takrorlagan. Koʻchirma gaplarga oid qoidalarning 8-bandidagina tire ishlatmaslik kerakligi taʼkidlangan. Tire ishlatmaslik qoidasini bemalol boshqa bandlarga ham tatbiq etish mumkin.

👉 Eʼtibor bering: gap faqat qoʻshtirnoq ishlatilgan koʻchirma gap imlosi haqida boryapti. Dialog shaklidagi, har bir jumla alohida satrdan boshlanadigan va satr boshida tire qoʻyiladigan koʻchirma gap haqida emas.

Internetdan izlab koʻring, ingliz, fransuz, turk tillarida bunday hollarda umuman tire ishlatilmaydi. Osmon uzilib, yerga tushgani yoʻq. Qaytaga, jumla tushunarli koʻrinadi, ortiqcha belgi koʻzga botmaydi.

Xullas, muharrir va musahhihlarni, imlo va punktuatsiya bilan shugʻullanadiganlarni, darslik va qoʻllanma yozadiganlarni bunday oʻrinlarda tiredan qoʻrqmay voz kechishga chaqiraman. Bundan tilimiz faqat yutadi. Chunki tinish belgilarining koʻp ishlatilishi, ayniqsa keraksiz ishlatilishi matnning tushunarliligini pasaytiradi xolos.

Ogʻirimizni yengil qiladigan Abomuslimi sohibqironlarimiz boʻlmasa 😢 deb oʻtiravermaymiz-ku 😉

@oriftolib

"Ilg‘or tajribalarni ommalashtirish maqsadida o‘tgan yili 500 ta maktabda Prezident maktabi baholash tizimi joriy etilgan edi. Buning samarasida ulardagi o‘quvchilarning o‘zlashtirishi 53 foizdan 59 foizga oshgan. Yuqori natijaga erishgan maktablar rahbariyati va o‘qituvchilariga 40 foizgacha ustama belgilangan. Shu bois ushbu baholash tizimi yangi o‘quv yilidan yana 1 mingta maktabda qo‘llana boshlaydi. Ularga 182 ta ixtisoslashgan hamda 500 ta tajribadan o‘tgan maktab biriktiriladi", deyiladi Maktabgacha va maktab ta'limi vaziri Hilola Umarova taqdimoti natijalari bo'yicha tarqatilgan xabarda.

Keling, xabarning yuqorida keltirilgan qismini tahlil qilib ko'raylik.

Ilg‘or tajribalarni ommalashtirish maqsadida - "mezonga asoslangan" deya taqdim etilayotgan "yangi" baholash tizimining nimasi "ilg'or tajriba"? Bu tajriba qaysi davlatlarda qo'llanilgan va qanday samara bergan?

Prezident maktabi baholash tizimi - Prezident maktablarida Kembrij dasturlari asosida o'qitiladigan fanlar bunday tizim asosida baholanmaydi shekilli?

o‘quvchilarning o‘zlashtirishi 53 foizdan 59 foizga oshgan - o'quvchilarning bilimi validlik talablariga mutlaq javob bermaydigan, testologiyaning fundamental talablarini inkor qilgan holda tuzilgan testlar asosida baholanganda "o'quvchilar o'zlashtirishi oshdi" degan bunday qat'iy xulosani berish mumkinmi?

baholash tizimi yangi o‘quv yilidan yana 1 mingta maktabda qo‘llana boshlaydi - bu baholash tizimi tajriba-sinov sifatida joriy qilingan edi. Tajriba-sinov ko'lamini kengaytirish, yanada ko'proq maktablarga joriy qilishdan oldin tajriba-sinov natijalarini e'lon qilarsiz, bu natijalarni ilmiy tahlil qilib ko'rarmiz?

Hilola Umarova o'z taqdimotida yiqoridagi kabi "noqulay" savollarga ham to'xtalganmi yoki odatdagi "ura-ura, bizda hammasi zo'r, yangi tizim joriy qilyapmiz" qabilida hisobot berilganmi - xabarda yoritilmagan.