Abdulla Avloniy yodgorlik muzeyi

#eksponatlar

📜 QURBONALI XOLIDNING "TAVORIXI XAMSA" (TAVORIXI XAMSAI SHARQI) ASARI📜

🔹 “Xitoy tavorixidan tarjima olingan axbor agarchi ixtisor o‘zra yozilmishdir... Lekin bizim ahli islom orasinda Chin ahvolindin bahs edan bo‘yla bir majmua bu...”

Bu so‘zlar taniqli tatar tarixchisi Qurbonali Xolid qalamiga mansub "Tavorixi xamsai sharqi" asaridan o‘rin olgan bo‘lib, ushbu tarixiy majmua XX asr boshlarida yozilgan. Kitob dastlab chig‘atoy tilida qog‘ozga tushirilgan va keyinchalik qozoq hamda turk tillariga tarjima qilingan.

📖 1910-yilda Qozonda "Orenburg" bosmaxonasida chop etilgan ushbu bebaho tarixiy yodgorlik 10 bobdan iborat bo‘lib, jami 798 betni tashkil etadi. Kitobning 520–700-betlari to‘liq qayta ko‘chirilgan bo‘lib, bu qismlar muallif tomonidan qo‘lda yozilgan deb taxmin qilinadi.

🔍 Muallifning shaxsiy guvohliklari va tarixiy dalillar
Kitobda muallif o‘zi shohid bo‘lgan tarixiy voqealarni aniq hujjatlar asosida bayon etadi. U hatto otasining tarixiy voqealarga aloqador ayrim qimmatli hujjatlarini saqlab qolganini ham ta’kidlaydi.

🔎 Asarning asosiy manbalari
Qurbonali Xolid "Tavorixi xamsa"ni yozishda nafaqat shaxsiy kuzatuvlari, balki oldin yozilgan mashhur tarixiy asarlardan ham foydalanadi. U o‘z kitobida quyidagi tarixiy manbalarga murojaat qilgan:

📜 Islom va Sharq tarixining buyuk manbalari:
✅ at-Tabariy (IX asr)
✅ Yusuf Balasag‘uniy (XI asr)
✅ Ibn Xaldun (XIV asr)
✅ Abulg‘ozi Bahodirxon (XVII asr)

📚 O‘rta Osiyo va Sibir tarixiga oid o‘zbek olimlarining asarlari
📖 Rossiyalik va g‘arb olimlarining tadqiqotlari (A. Vamberi, N. Katanaev va boshqalar)

Muallif ayrim g‘arb olimlariga tanqidiy yondashgan bo‘lsa-da, ularning Sharq tarixi bo‘yicha fikrlarini tahlil qilgan.

🏰 "Farg‘ona xonlari haqida" bo‘limi
Asarning "Farg‘ona xonlari haqida" bo‘limida Farg‘ona vodiysining siyosiy tarixi yoritiladi. Jumladan, 1783–1833 yillar oralig‘ida O‘rta Osiyoda hukmronlik qilgan Qo‘qon xonlari haqida ma’lumotlar berilgan. Qashg‘ar va Jangiboz (Qashg‘ariya) hududlari bilan bog‘liq tarixiy voqealar batafsil yoritilib, Farg‘ona xonlarining siyosati va boshqa hududlarga ta’siri haqida fikr yuritilgan.
Qurbonali Xolidning "Tavorixi xamsai sharqi" asari turkiy xalqlarning o‘z tarixi, madaniyati va siyosiy rivojlanishi haqida muhim ma’lumot beruvchi manba hisoblanadi. Bu nodir asar turkiy xalqlarning buyuk o‘tmishi, shon-shuhrati va murakkab tarixiy yo‘li haqida bebaho ma’lumotlarni o‘z ichiga olgan.

📜 Tarixni bilgan inson – kelajagini anglagan insondir! 📜

📖 💬  Bizni kuzatib boring

🔺Abdulla Avloniy muzeyi

#eksponatlar

Muzeyda saqlanayotgan eksponatlardan biri Abdurahmon Muhammadning "Nasab qurbonlari" musiqali pyesasidir. Quyida Abdulhamid Cho'lpon tomonidan ushbu asar asosida sahnalashtirilgan spektakl xususida yozilgan kichik bir taqrizni taqdim etamiz.

“Nasab qurbonlari” (1924)

14-oktabr “Kolizey” binosida Eski shahar siyosiy maorif qaramog‘ida bo‘lg‘an buxg‘alterlar kursi foydasig‘a o‘qig‘uchilari tomonidan sof o‘zbeklar turmushidan oling‘an 4 pardalik “Nasab qurbonlari” (muzikalniy drama) sahnaga qo‘yildi.

Asar bizning xotin-qizlarimizning og‘ir turmushini ko‘rgan jabr-zulmlarini ko‘rsatadir. Asarda bo‘lg‘an kamchiliklarga to‘xtalmasdan o‘ynag‘uchilarg‘a kelsak, Zinnat ro‘lini o‘ynag‘an Tutash kerak harakat va kerak ohangda o‘zbek xotinini ko‘rsata olmadi.

Nurmat ro‘lini o‘ynag‘an o‘rtoq ham shundan xoli emas. Bizda hali kiyim va grimlarda ko‘p kamchiliklar ko‘rishga to‘g‘ri keladir. Afishada ko‘rsatilgan bo‘lsa ham sahna oralarida muzika ko‘rilmadi. Umuman, teatr xalqqa ta’sir bera olmadi. Asar fojialik bo‘lg‘ani holda o‘ynashda kulgi bo‘lib chiqdi. Lekin buning faqat qursantlar tomonidang‘ina qo‘yg‘anlig‘ini e’tiborg‘a olsaq, ortiq tanqid mumkin emasdir.

Xalqqa yaxshi ko‘ringan bir narsa bo‘lsa, ul ham bir necha o‘zbek qizlarining ko‘rilishidir.

Q. (Abdulhamid Choʻlpon)

"Turkiston” gazetasi, 1924-yil 16-oktabr.

📖 💬  Bizni kuzatib boring

🔺Abdulla Avloniy muzeyi

​​#eksponatlar

Abdulla Avloniyning 4 juzli “Adabiyot yoxud milliy she’rlar” to‘plami 1909-yilda ilk bor Toshkentda Ilin tipo-litografiyasida bosilgan. 1912-yilda – ikkinchi, 1914-yilda – uchinchi, 1916-yilda – toʻrtinchi nashri amalga oshirilgan. Toʻplam antologiya xarakterida boʻlib, unda boshqa shoirlarning ham sheʼrlari mavjud. Birinchi nashrida har bir sheʼrning vazni koʻrsatilgan.
“Adabiyot yoxud milliy she’rlar” xrestomatiyasining boshida “Ifodayi maxsusa” nomli kirish qismi mavjud. Unda muallif xrestomatiyalar bayozlar oʻrniga paydo boʻlayotgan manba ekanini taʼkidlab oʻtadi: “Bozorlarda, do‘konlarda “Bayoz” o‘qub o‘turguvchi adabiyot oshiqlari-da, “Qoshingdan okang, ko‘zingdan okang”, kabi maʼnosiz soʻzlar ila to‘b-to‘la o‘lan “Bayoz”lar oʻrnig‘a adabiyoti milliyamizdan iborat o‘lan bu majmuani o‘qusalar, daho foydaliroq o‘lur edi.”
Birinchi she’r “Hamd” nomi ostida berilib, qolganlari millat, maktab va boshqa mavzular haqida davom etadi. 1-juz 9 ta she’rdan; 2-juz 29 ta she’r (tarje'band ham mavjud) va 4 ta qit’a; 3-juz 30 ta she’r (1-juzda faqat hamd, na't yo‘q; 2-3-4-juzlarda na’t ham bor); 4-juz 20 ta sheʼrdan iborat. She’rlar Hijron taxallusi bilan Avloniyning oʻzi tomonidan yozilgan. Shuningdek, xrestomatiyada Hofizdan tarjimalar ham mavjud.
Matnlarni oʻrganish jarayonida 1917-yilda Orifjonov litografiyasida bosilgan “Adabiyot yoxud milliy she’rlar” majmuasining 6-juzi ham mavjudligi ayon boʻldi. Ushbu juz 4 ta sheʼrdan iborat.
5-juz esa “Maktab gulistoni” nomi ostida birinchi marta Toshkentda Yakovlev litografiyasida nashr etilgan. Ushbu xrestomatiya 31 ta sheʼrdan iborat va parchalar orasida Krilovdan tarjimalar ham mavjud. Avloniy xrestomatiyalari faqat sheʼrlardan tuzilgan boʻlib, koʻp mualliflar asarlarini qamrab olmagan.


📖 💬  Bizni kuzatib boring

🔺Abdulla Avloniy muzeyi

​​Abdulla AVLONIY

HIFZI LISON

Hifzi lison deb har bir millat o‘z ona til va adabiyotini saqlamagini aytilur. Har bir millatning dunyoda borlig‘in ko‘rsatadurgan oyinai hayoti til va adabiyotidur. Milliy tilni yo‘qotmak millatning ruhini yo‘qotmakdur. Hayhot! Biz turkistonlilar milliy tilni saqlamak bir tarafda tursun kundan-kun unutmak va yo‘qotmaqdadurmiz. Tilimizning yarmiga arabiy, forsiy ulangani kamlik qilub, bir chetiga rus tilini ham yopishdurmakdadurmiz. Durust, bizlarga hukumatimiz bo‘lg‘on rus lisonini bilmak hayot va saodatimiz uchun osh va non kabi keraklik narsadur. Lekin o‘z yerinda ishlatmak va so‘zlamak lozimdur. Zig‘ir yog‘i solub moshkichiri kabi qilub, aralash-quralash qilmak tilning ruhini buzadur.

«Yohu! Bizga na bo‘ldi? Bobolarimiz yo‘lidan chiqub ketduk. Yaxshi qo‘shningdan olguncha yomon uyingni qidir», – demishlar. Bobolarimizga yetushg‘on va yaragan muqaddas til va adabiyot bizga hech kamlik qilmas. O‘z uyimizni qidirsak va axtarsak yo‘qolganlarini ham toparmiz. «Yo‘qolsa yo‘qolsun, o‘zi boshimga tor edi», – deb Yovrupo qalpog‘ini kiyub, kulgi bo‘lmak zo‘r ayb va uyatdur. Payg‘ambarimiz: «Erlarda jamol lison va tildur», – demishlar.

Umumiy milliy tilni saqlamak ila barobar xususiy og‘iz orasidagi tilni ham saqlamak lozimdur. Chunki so‘z insonning daraja va kamolini, ilm va fazlini o‘lchab ko‘rsatadurgan tarozusidur. Aql sohiblari kishining dilidagi fikr va niyatini, ilm va quvvatini, qadr va qiymatini so‘zlagan so‘zidan bilurlar. «Quruq so‘z quloqg‘a yoqmas» – demishlar.

Agar so‘z aql va hikmatga muvofiq bo‘lub, o‘ziga yoki eshituvchiga bir foyda chiqadurgan bo‘lmasa, asalarilari orasida g‘ung‘ullab yurgan qovoqari kabi quruq g‘o‘ng‘ullamoq faqat bosh og‘rig‘idan boshqa bir narsa emasdur . Boshimizga keladurgan qattig‘ kulfatlarning ko‘pi yumshoq tilimizdan keladur. Shuning uchun: «Ko‘p o‘yla, oz so‘yla», – demishlar.

Tillarning eng yaxshisi so‘zga usta til, so‘zlarning eng yaxshisi bilub, oxirini o‘ylab so‘ylangan so‘zdur.

📙"Turkiy guliston yohud axloq" asaridan.

📖 💬  Bizni kuzatib boring

🔺Abdulla Avloniy muzeyi

​​#eksponatlar

🌟 Salih Zeki Bey va uning "Hikmati tabiiyya" asari🌟

📜 Tarixi va hayoti haqida qisqacha
Salih Zeki Bey 1864-yilda Istanbul shahrida dunyoga kelgan. U yoshligidanoq ilmga bo‘lgan qiziqishi bilan ajralib turgan va bu qiziqish uni ilm-fan olamida ulkan marralarni zabt etishga olib keldi. 1873-yilda Darüşşafaka maktabida ta’lim olishni boshlagan va sakkiz yil davomida barcha fanlarni a’lo baholar bilan tamomlagan. O‘rta ta’limni tugatgach, pochta va telegraf idorasida faoliyat boshladi. Ushbu tashkilotning ko‘magi bilan oliy ta’lim olish uchun Parijga yuborilgan.

🎓 Ilmiy va kasbiy faoliyati
Parijdagi ta’limdan so‘ng, Salih Zeki Bey vataniga qaytib, turli yuksak lavozimlarda faoliyat yuritdi:

posta va telegraf idorasi: Muhandis sifatida ish boshladi.
1910-yil – Galatasaray litseyiga direktor etib tayinlandi.
1913-yil – Darülfünun (hozirgi Istanbul universiteti) rektori bo‘ldi va Fan fakultetida matematika bo‘yicha dars berdi.
U 1905-yildan boshlab fizika fanini talabalar uchun tushunarli tarzda o‘qitish uchun yangi uslubiy darsliklarni yaratdi.
Ammo 1919-yilda ruhiy tushkunlikka tushib, fransuz kasalxonasiga yotqizilgan va ikki yil o‘tib, 1921-yilda hayotdan ko‘z yumgan.

📖 “Hikmet-i Tabî‘iyye-i Umûmiyye” asari
Salih Zeki Beyning eng yirik ilmiy asarlaridan biri – "Hikmet-i Tabî‘iyye-i Umûmiyye" deb nomlangan fizika kitoblari seriyasidir. Ushbu seriya 10 ta jilddan iborat bo‘lishi rejalashtirilgan edi, ammo u faqat 5 jildni nashr qilishga ulgurdi. Ushbu asarlar fizika va umuman tabiiy fanlarni o‘rganishda muhim manba sifatida qaraladi.

1911-yilda ushbu kitob seriyasi doirasida i – "Mebhas-ı Câzibe-i Umûmiyye" chop etildi.
Kitob hajmi: 178 sahifa.
Tarkibi: Kirish qismi, beshta asosiy bo‘lim va natija qismidan iborat.

Salih Zeki Bey kitobida "Mülahaza" (Fikr-mulohaza) deb ataluvchi maxsus bo‘limni kiritgan bo‘lib, unda u ilm-fan va hayot haqidagi falsafiy xulosalarini bayon qilgan. Ushbu bo‘lim nafaqat fizikaviy tushunchalar, balki insonning tabiatni tushunishga bo‘lgan intilishi haqida ham ma’lumot beradi. Bu qism fan tarixchilari va faylasuflar uchun qimmatli material hisoblanadi.

📖 💬  Bizni kuzatib boring

🔺Abdulla Avloniy muzeyi

​​#eksponatlar

🇺🇿 Shokir Sulaymon: Turkistonning yosh adibi

Shokir Sulaymon (1900-1942) – Qo‘qon shahridan yetishib chiqqan yirik jadid olim va adib. U o‘zining ilmiy va madaniy faoliyati bilan Turkiston maorifi va madaniyatining rivojlanishiga katta hissa qo‘shgan.

🔸 Ilmiy ta'lim: Shokir Sulaymon, otasi Sobirxo‘ja va o‘qimishli onasidan ilhom olib, dastlab Qo‘qonning “Irfon” maktabida ta'lim olgan. Keyinchalik Orenburgdagi Husayniya madrasasida davom etgan. Madrasada o‘zining siyosiy va ijtimoiy g‘oyalarini shakllantirdi.

🔸 1921-yilda Qo‘qonga qaytib, u yerda yangi usulda maktablar ochib, yoshlarni ilmga chorladi. Shokir Sulaymon, shuningdek, 1922-yilda “Ko‘mak” uyushmasining faol ishtirokchisi bo‘lib, turli maqolalari va she'rlarida milliy qadriyatlarni himoya qildi.

🔸 Shokir Sulaymon “Farg‘ona” va “Turkiston” gazetalari kabi nashrlarda milliy adabiyot va folklorni targ‘ib qilib, ko‘plab maqolalar va she'rlar yozdi. U “Milliy kuy va ashulalarimiz” maqolasida xalq musiqasining ahamiyatini ta'kidlab, yoshlarni o‘z milliy madaniyatiga hurmat bilan qarashga chaqirdi.

🔸 1941-yilda Shokir Sulaymon qamoqqa olinib, 1942-yilda otib tashlandi. U o‘zining oxirgi so‘zida: "Men xoin emasman!" deb yozgan.

🌟 Shokir Sulaymon nafaqat adabiyot, balki xalqning madaniyati, folklori va taraqqiyoti uchun ham muhim iz qoldirdi. Ularning merosi bugun ham hayotimizda davom etmoqda.

Abdulla Avloniy Yodgorlik muzeyida Shokir Sulaymonning 30-yillarda nashr etilgan "Yangi Saroy", "Gudok" "Qahramonlar hikoyasi" kabi to'plamlari saqlanmoqda.


📖 💬  Bizni kuzatib boring

🔺Abdulla Avloniy muzeyi

​​"Layli va Majnun" spektakli

1913-14-yillardan Toshkentda Abdulla Avloniy rahbarligida ish boshlagan "Turon" teatr truppasi qisqa muddat ichida shakllanib, xorijiy teatr truppalari bilan hamkorlikda bir qancha mashhur asarlarni ham sahnalashtirib borgan.

1916-yil 30-dekabr "Kolizey" teatri (Toshkent) da Ozarbayjonning mashhur teatr aktyor va rejissyori Sidqiy Ruhillo (Ruhillo Fatali o‘g‘li) boshchiligidagi musiqali teatr truppasi bilan hamkorlikda "Layli va Majnun" (Fuzuliy dostoni asosida) musiqiy drama (opera)si namoyish etiladi. Asar librettosini ozarbayjonchadan o‘zbekchaga Avloniy tabdil qilgan bo‘lib, rejissyori S.Ruhillo edi. Asosiy rollarni Sidqiy Ruhillo (Majnun), Durriyaxonim (Layli), Abdulla Avloniy (Malu’), A.Muharramov (Navfal), Nizomiddin Xo‘jayev, Farid Tohiriy, Yusuf Aliyevlar ijro etgan. "O‘zbek teatri tarixi uchun materiallar" (Miyon Buzruk Solihov, 1935) asarida keltirilishicha, ushbu spektaklda ilk o‘zbek aktrisasi Mas’uma Qoriyeva ham qatnashgan.

🎯 Ajdodlarimiz merosini birga o‘rganamiz!
Abdulla Avloniy muzeyini kuzatib boring va jadidlar ta’lim tizimidagi yangiliklarni chuqurroq bilib oling!

🔺 Abdulla Avloniy muzeyi

P/S: Suratda "Layli va Majnun" spektakli qatnashchilari.