Davlat/hokimiyat xalqaro sport musobaqalarida g’olib bo’lgan sportchilarga mukofot berish “biznesidan” chiqib ketishi kerak deb o'ylayman.
Bu uchta narsaga yetaklaydi: 1) soliq tolo’vchilarning pullarini iqtisod qiladi, 2) to’g’ri rag’batlar bilan ishlaydigan bozor yaratilishiga yo’l ochadi va 3) tadbirkorlikni amalda qo’llab-quvvatlaydi.
Davlat asosiy o’yinchi bo’lsa bozor bo’lmaydi, xususiy tadbirkorlar kirmaydi, raqobat bo’lmaydi, narx talab-taklif asosida shakllanmaydi va tovar/xizmat sifati yuqori bo’lmaydi - buni bilamiz. Shu jumladan sportchilarning bozorida. Professional sportchilarning muvaffaqiyati, harakatlariga qaytim, mukofotlar ham bozor orqali adolatliroq belgilanadi. Shunda mahalliy hokimlar “bu sportchi bizda tug’ilgan, bizda katta bo’lgan, bizda mashg’ulot qiladi” deb o’zaro kim ko’p sovg’a berish o’rniga xususiy korxonalar daromadlarini sportchilar imidjini ishlatish orqali ko’paytirish uchun o’zaro raqobat qilar edilar.
Jahon chempionati, olimpiada musobaqalarida g’olib bo’lgan sportchilar defakto dunyoning eng kuchli sportchilaridir va ularga bozorda talab o’ta katta. Korxonalar bunday sportchilar bilan hamkorlik qilgisi keladi, ularning logotipi tushgan kiyimni kiydirishadi, sportchilar imidjidan daromad uchun ijtimoiy tarmoqlarda foydalanishadi. Masalan, zamonamizning suzish bo’yicha eng kuchli sportchilardan biri bu fransiyalik Leon Marshan. Uning
homiylari Omega va Lui Vitton. Marshan nafaqat Fransiya hukumati, balki boshqa xususiy korxonalar bera olmaydigan summani oladi.
Hozir ham, ba’zi g’oliblarimizga mukofotni hokimiyat emas asosan
xususiy tadbirkorlar beradi. Lekin, o’rtada baribir hokimiyat. Agar hokimiyat bunday mukofot berish biznesidan chiqib ketsa, xususiy korxonalar o’zaro poyga qilishar edi, kim tezroq oltin medal olgan sportchi bilan kontrakt tuzishga. Kim ko’proq mukofot berishga, shartlarini ham o’zlari kelishar edi. O'zbekistonda kam emas katta xususiy korxonalar, tadbirkorlar. Ular masalan vaynerlar orqali emas, balki dunyoda birinchi o'rinda turadigan o'zbek dzyudochisi, bokschisi imidjini ishlatib reklama qilishni hohlashar. Aks holda, hozir hokimiyat bergan mukofotlarning shunday xususiy kapitalni bozorga kirishiga halaqit qiladi, salbiy signal beradi.
Qarabsizki, sportchilarda ham tanlov imkoniyati bo’ladi. Sportchilar karyerasi qisqa. Ular yaxshiroq shartlarda mukofot olishni hohlashadi, o’z ustida yanada ko’proq ishlab professional sportchilar uchun tabiiy bo’lgan promouterlar, sport menejment firmalarini ishlatib yaxshiroq hamkorlarni topishni hohlashadi. Agar davlat sportchilarga mukofotni tayin qilib qo’ysa sportchilarda o’z ustida ko’proq ishlash, professional olamga yanada kirib ketish uchun rag’batlar kamayadi. Uning o'rniga hokimiyat bergan mukofotga qo'shilgan tadbirlar, tekin reklamalar berishga majbur bo'ladilar.
Bu g’oya nafaqat sportchilarga taaluqli, balki boshqa musobaqalarga ham. Masalan, matematika olimpiadasida (IMO) medalistlariga mukofotning eng zo’ri “bozorda”. Ular dunyodagi eng top universitetlarga imtixonsiz qabul qilinadilar, hedj fondlarga ishga olinadilar, yiliga millionlab dollarlik maoshgacha olishadi. Hukumatning hech qanday sovrini bunga teng kela olmaydi. Shuning uchun ham, matematik talant va sport talantiga eng yaxshi mukofotni bozor va erkin raqobat bera oladi. Davlat emas.
Albatta, davlat/hokimiyat bu amaliyotga faqat yaxshi va xolis niyatlar bilan kirgan. Masalan, yoshlarga ko'proq motivatsiya bo'lsin deb. Lekin davlat/hokimiyat mamlakatda barcha aholiga imkoniyat yaratish, shu jumladan bolalarga oddiy jismoniy tarbiya bilan shug'ullanishiga imkoniyat, maktabda sport xonasi, anjomlari, issiq xonasini, kaloriyali ovqati, sifatli tibbiyotni ta'minlashga urg'u berishi muhimroq menimcha. Masalan, bilasizmi, O'zbekistonda 87% maktablarda
tualet yo'q. O'zbekistondan ko'proq chempion Diyora, Sitora va Bahodirlar chiqishi uchun Pastdarg'omda, Bulung'urda va Sariosiyoda avvalambor maktablarida tualet bo'lishi kerak, keyin sport xonasi, yaxshi maosh oladigan o'qituvchi, murabbiy vhkz.
@uzbekonomics
