“3 ta tilni o’rgansa miyasi aynib qolmaydimi?”, “Bolani qiynab nima keragi bor?”, “Avval o’zbekchani o’rgatsang bo’lmaydimi?”.
Yurish uyoqda tursin, hali o’tirolmaydigan, “mommy” so’zidan boshqa so’zni aytolmaydigan jiyanim ustiga turib olib so’zlarni o’qishni o’rgatayotganimizda shu kabi tanqidlarga uchradik. O’qitayotgan dasturimizga ishonganimiz sababli miyasi “aynib” qolishidan hech ham qo’rqmasdan o’rgataverdik. 3 yoshli bolaga 3 ta til o’rgatish jarayoni va natija haqida gaplashishdan avval, keling bir nechta tilda gaplashadigan insonning miyasida nimalar bo’lishi haqida o’rganamiz. Rostan ham miya bir nechta tilda gaplashishga qiynaladimi, yoki aksimi?
Bilingvizm (inglizchada bilingualism) “bi” — ikki, “lingua” — til, ya’ni ikki tillilik ma’nosini bildiradi, va dunyo aholisining qariyb yarmi ikki tilda gaplasha oladi. Ikki yoki undan ortiq til tizimlarini samarali boshqarish uchun miyada ajoyib jarayonlar sodir bo’ladi:
1. Boshqaruv: Ma’lum vaqtda qaysi tilda gapirishni miyaning prefrontal korteks deb ataluvchi qismi boshqaradi. Ushbu qism bizga qaror qabul qilishda va chalg’ituvchi narsalarga e’tibor bermaslikda yordam bergani uchun, biz qiyinchiliksiz tillarni almashtirib gapira olamiz.
2. Ikkala tilning faollashishi: Qizig’i shundaki, ikki tilda gapiradigan inson miyasida ikkala til ham bir vaqtda faollashadi, hatto biri ishlatilmayotgan bo’lsa ham. Masalan hozir ushbu postni o’zbek tilida yozyapman, lekin miyam bir vaqtning o’zida ingliz tilida ham, balki rus tilida ham to’g’ri so’zlardan va grammatik qoidalardan foydalanib gaplar tuzyapti. Qo’shimcha tillar nutqga halaqit berib qo’ymasligini boshqaradigan alohida tizim mavjud, va bir tilda boshqa tilni qo’shmasdan gapirolmaydigan insonlarda shu tizim nisbatan zaifroq bo’ladi.
3. Zichlashish: Neyroplastiklik haqida maqolamizda yozganimizdek, huddi yangi ko’nikma o’rganganimiz kabi, yangi til o’rganish orqali miyamiz tuzilishini o’zgartira olamiz. Aniqroq qilib aytganda, miyadagi eng muhim qismlardan biri bo’lgan “kulrang materiya” ning zichligini oshiradi va shu sababli kognitiv qobiliyatlarimiz kuchayadi. Tadqiqotlar: Khateeb et al. (2007); Mechelli et al. (2004).
Til o’rganishning zehnimizga foydasi haqida yozadigan bo’lsam bir postga sig’idirish qiyin. Shuning uchun qisqacha sanab o’taman:
Diqqatni yaxshiroq jamlay olish; yaxshiroq muammo-yechish qobiliyati; yangi sharoitga osonroq moslashish; yaxshiroq hotira; va eng ajoyiblaridan biri, bilingvizm miya kasalliklarini kechiktirishi yoki oldini olishi ham mumkin.
Bolalar-ku mayli, biz kattalar yangi til o'rganishda eng ko'p nimalarga e'tibor berishimiz kerak deb o'ylaysiz? Grammatikami? So'z yodlashmi? Yoki nima?
@Miyashunos_Jamshidbek
Yurish uyoqda tursin, hali o’tirolmaydigan, “mommy” so’zidan boshqa so’zni aytolmaydigan jiyanim ustiga turib olib so’zlarni o’qishni o’rgatayotganimizda shu kabi tanqidlarga uchradik. O’qitayotgan dasturimizga ishonganimiz sababli miyasi “aynib” qolishidan hech ham qo’rqmasdan o’rgataverdik. 3 yoshli bolaga 3 ta til o’rgatish jarayoni va natija haqida gaplashishdan avval, keling bir nechta tilda gaplashadigan insonning miyasida nimalar bo’lishi haqida o’rganamiz. Rostan ham miya bir nechta tilda gaplashishga qiynaladimi, yoki aksimi?
Bilingvizm va miya.
Bilingvizm (inglizchada bilingualism) “bi” — ikki, “lingua” — til, ya’ni ikki tillilik ma’nosini bildiradi, va dunyo aholisining qariyb yarmi ikki tilda gaplasha oladi. Ikki yoki undan ortiq til tizimlarini samarali boshqarish uchun miyada ajoyib jarayonlar sodir bo’ladi:
1. Boshqaruv: Ma’lum vaqtda qaysi tilda gapirishni miyaning prefrontal korteks deb ataluvchi qismi boshqaradi. Ushbu qism bizga qaror qabul qilishda va chalg’ituvchi narsalarga e’tibor bermaslikda yordam bergani uchun, biz qiyinchiliksiz tillarni almashtirib gapira olamiz.
2. Ikkala tilning faollashishi: Qizig’i shundaki, ikki tilda gapiradigan inson miyasida ikkala til ham bir vaqtda faollashadi, hatto biri ishlatilmayotgan bo’lsa ham. Masalan hozir ushbu postni o’zbek tilida yozyapman, lekin miyam bir vaqtning o’zida ingliz tilida ham, balki rus tilida ham to’g’ri so’zlardan va grammatik qoidalardan foydalanib gaplar tuzyapti. Qo’shimcha tillar nutqga halaqit berib qo’ymasligini boshqaradigan alohida tizim mavjud, va bir tilda boshqa tilni qo’shmasdan gapirolmaydigan insonlarda shu tizim nisbatan zaifroq bo’ladi.
3. Zichlashish: Neyroplastiklik haqida maqolamizda yozganimizdek, huddi yangi ko’nikma o’rganganimiz kabi, yangi til o’rganish orqali miyamiz tuzilishini o’zgartira olamiz. Aniqroq qilib aytganda, miyadagi eng muhim qismlardan biri bo’lgan “kulrang materiya” ning zichligini oshiradi va shu sababli kognitiv qobiliyatlarimiz kuchayadi. Tadqiqotlar: Khateeb et al. (2007); Mechelli et al. (2004).
Til o’rganishning zehnimizga foydasi haqida yozadigan bo’lsam bir postga sig’idirish qiyin. Shuning uchun qisqacha sanab o’taman:
Diqqatni yaxshiroq jamlay olish; yaxshiroq muammo-yechish qobiliyati; yangi sharoitga osonroq moslashish; yaxshiroq hotira; va eng ajoyiblaridan biri, bilingvizm miya kasalliklarini kechiktirishi yoki oldini olishi ham mumkin.
Bolalar-ku mayli, biz kattalar yangi til o'rganishda eng ko'p nimalarga e'tibor berishimiz kerak deb o'ylaysiz? Grammatikami? So'z yodlashmi? Yoki nima?
@Miyashunos_Jamshidbek