Didro effekti
Jeyms Klirning “Atom odatlar” ida insonlarning tobora fikrlovchidan iste’molchiga aylanib borayotganligi haqida keys berilgan.
Fransuz faylasufi Deni Didro deyarli butun umrini qashshoqlikda o’tkazgan. Ammo 1765-yil uning hayoti butunlay o’zgarib ketadi.
O’sha paytda Didro qizini turmushga beratotgandi, ammo to’y xarajatlari uchun yetarlicha puli yo’q edi. Qashshoqligiga qaramasdan u o’z davrining mukammal bilimlar jamlanmasi – “Ensiklopediya” ning asoschilaridan biri sifatida nom qozongandi. Rossiya imperatoritsiyasi Yekatrina II Didroning og’ir moliyaviy ahvoli haqida eshitganidan so’ng unga rahmi keladi va uning shaxsiy kutubxonasini sotib olishni taklif etadi. Yekatrinananing o’zi ham kitobsevar bo’lib, “Ensiklopediya” unga juda ham manzur bo’lan edi. U Didroning kutubxonasi uchun ming funt sterling berishni aytgan. Bu hozirgi kunda 150 ming dollarga to’g’ri keladi. Didro rozi bo’ladi va birdan uning qo’liga ham pul tegadi. U nafaqat qizining to’yini o’tkazadi, balki qizil barqutdan tikilgan shohona yopinchiq sotib oladi.
Yangi yopinchiq juda chiroyli bo’lib, Didroning boshqa buyumlari orasida yaqqol ajralib turardi. Didro o’zining nafis yopinchig’ini boshqa narsalari bilan solishtirar ekan, ular orasida “ hech qanday bog’liqlik, o’xshashlik yoki uyg’unlik yo’q”,- deb aytgan.
Didroda qolgan narsalarini ham o’zgartirish talabi paydo bo’ldi. Eski gilamini damashqdan olib kelingan yangisi bilan almashtirdi. Uyini qimmatbaho haykallar bilan bezatdi. Yangi ko’zgu sotib olib, kamin tepasiga o’rnatdi. Oshxona jihozlarini ham yangiladi. Somondan to’qilgan kursisini tashlab yuborib, yangi, charm bilan qoplangan kursi xarid qildi. Xuddi domino donalariga o’xshab har biri boshqasiga sabab bo’ldi.
Didroning xulq-atvori noodatiy hole mas. Bir xarid boshqasiga sabab bo’lish jarayoni hozirda “Didro effekti” deb ataladi. Unga ko’ra, yangi narsani sotib olish o’z ortidan qo’shimcha xaridlar to’lqinini hosil qiladi.
Ushbu effektni har qadamda uchratish mumkin. Yangi libos sotib olingandan keyin unga mos keladigan oyoq kiyim va taqinchoq ham xarid qilinadi. Yangi divan sotib olganingizdan keyin xonadagi boshqa jihozlar shundayligicha qolaverishi mumkinligiga shubha paydo bo’ladi. Farzandingizga o’yinchoq olib bergandan keyin uning qolgan akssesuarlarini ham olishga to’g’ri keladi. Bu xaridlarning zanjirli reksiyasidir.
Bu ehtiyoj ortiqcha sarf-xarajatlarga hamda kerakidan ortiq molk-mulkning to’planishiga olib keladi.
Bu atama 1986-yilda antropolog va iste’mol modellari bo’yicha olim Grant MakKraken tomonidan kiritilgan va fransuz faylasufi Deni Didro sharafiga nomlagan.
Sotsiolog va iqtisodchi Juliet Shor o’zining 1992-yilda chop etilgan “O’ta xarajatlangan amerikalik: Nima uchun biz nimani xohlaymiz” kitobida qoniqishsizlik tufayli yuzaga kelgan raqobatbardosh iste’mol jarayonlarini tasvirlaydi.
Bugungi hayotimiz to’laligicha Didro effekti bilan to’yingan desak mubolag’a bo’lmaydi.
“Kundalik hayotda uning ta’sirini kamaytirish uchun nima qilish kerak?” Jeyms Klir vebsaytida bu borada ayrim tavsiyalar berib o’tadi:
1. Tijoriy kanallarga obunani bekor qiling. Do’stlar bilan savdo markazlarida emas, parkda ko’rishing.
2. Yangi kiyim sotib olayotganda, hozirgi garderobingizga mos keladigan narsalarni qidiring.
3. Bittasini sotib oling, bittasini bering. Har safar yangi xarid qilganingizda biror narsa bering.
Eng maqbul yechim hayotni eng kam miqdordagi narsalarga qisqartirish emas, balki uni optimal miqdordagi narsalar bilan to’ldirishdir.
Didro ta’kidlaydiki, “Mening misolim sizga saboq bo’lsin. Qashshoqlikning erkinliklari, boyliklikning bir qadar to’siqlari bor”
@Mehrinoz_xon
