Ислом молияси | Islom moliyasi

#мулоҳаза

Турли тиллардан ўзбек тилига таржима қилинган ислом иқтисодиёти ва молияси, тадбиркорлик (бизнес) ва бошқа диний мавзулардаги китобларни кўриб, шундай китобларни тайёрлаётган олимлар, олимликка даъвогарлар, тадқиқотчилар ва бошқа ҳаваскор таржимонлар билан ўзим муҳим деб ҳисоблаган бир фикрни ўртоқлашмоқчиман (агар сизларнинг шунақа китоб тайёрлаётганлар ёки тайёрлаш/ёзиш мақсадида юрган таниш билишинглар бўлса, бу фикрни уларга етказиб қўйиш фойдадан холи бўлмайди деб ўйлайман).
Хуллас, ёзилаётган ва айниқса таржима қилинаётган баъзи китобларнинг савияси талабга жавоб бермаса, бошқалари оддий ўқувчига тушунарли эмас, чунки муаллиф бу ҳақда умуман ўйламаган бўлади. Ваҳоланки, ўша китобларнинг аксарияти мутахассислар учун эмас, балки оддий ўқувчилар учун мўлжалланган (яъни оммабоп) аслида. Бу эса оддий ўқувчиларни ўша китоб (ёки мақола)ни ўқишдан қайтаради, чунки аксарият инсонлар ўзлари тушунмаётган нарсаларни ўқишмайди. Натижада одамлар, хусусан ёшлар манфаатли билим олиш имкониятидан маҳрум бўлишади (ўзи шундоқ ҳам кўпчилигимиз “тик-ток”чи бўлиб кетяпмиз).

❗️Демак, агар сиз оммабоп китоб ёки мақола тайёрлаётган бўлсангиз, у ҳолда ўша китоб / мақолани тайёрлаб бўлганингиздан кейин:

1. ўзингиз овоз чиқариб ўқиб чиқинг. Биринчи хато/камчиликлар ва турли ғализликлар шу жараённи ўзида чиқиб келади;
2. яқинларингиздан ёзган нарсангизни овоз чиқариб ўқиб беришларини илтимос қилинг, чунки ташқаридан эшитилганда ҳам бир қанча хато ва камчиликлар аниқланади;
3. шу соҳани бироз бўлса ҳам тушунадиган шогирдлар, шу соҳада таҳсил олаётган талабалар, оддий таниш-билишларга беринг ва имкон бўлса ўзингизни олдингизда (чунки сиз кетгандан кейин улар ўз юмушлари билан чалғиб кетишлари мумкин) ўқиб фикр билдиришларини, хусусан китобнинг/мақоланинг моҳияти нима эканлигини (яъни уларнинг тушунчасини), қайси жумлалар ёки сўзлар тушунарсиз эканлигини айтишларини илтимос қилинг. Шу босқичда сиз ўзингиз кутмаган жавобларни олишингиз, кўрмасдан ўтказиб юборган хато ва камчиликларни аниқлашингиз мумкин;
4. устозларга беринг ва уларни фикрини олинг;
5. муҳаррир ва мусаҳҳиҳга (корректор)га топширинг.

Китоб ёки мақола тайёрлашдан мақсад шуҳрат/машҳурликка эришиш эмас, балки манфаатли илм ва маълумотларни одамларга уларга тушунарли шаклда етказиш ва шу орқали савобга эришиш бўлиши керак. Валлоҳу аълам.

Жаҳонгир Имамназаров
Иқтисодиёт фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD)

✅@IslomMoliyasi канали

#эслатма

Ислом молиясида шартнома турлари

Қиймат алмашинуви жиҳатдан битимлар 2 хил бўлади

1. Эвазли (яъни ҳақ/тўлов олиш мумкин бўлган).
Бундай шартномаларга муробаҳа, мусавама, ижара, салам каби битимлар мисол бўла олади;

2. Эвазсиз (яъни ҳақ/тўлов олиш мумкин бўлмаган).
Бундай шартномаларга қарз, кафолат, вақф, ҳадя/совға/ҳиба, ория/ароя (яъни бирор нимани вақтинча фойдаланиш учун бепул бериб туриш) мисол бўла олади.

Ассалому алайкум.
Халироқ ислом молиясининг баъзи мамлакатлардаги нотўғри қўлланиши ва бунинг оқибатлари ҳақида бир каттароқ мақола қўямиз.
Хозирча эса лирик танаффус:

ЎЗИМГА САВОЛ

Умринг ўтадир, сен не хаёллар сурадирсан,
Беғам юрадирсан?
Мақсад не, фароғат куйига йўл бурадирсан,
Кимга жўрадирсан?

Очилгали кўз шартми экан тошга бош урмак,
Сўнг кўзни яшурмак,
Не ўй билан нодон тошига бош урадирсан,
Не наф кўрадирсан?

Йиллар кўпи кетди, ози қолди, не қилолдинг,
Ким бўла олдинг?
Қум устига сен бўйла иморат қурадирсан,
Ҳам айш сурадирсан.

Ҳаддингни билиб чек қўй ўйин, базм, ўтириш
Кўз оч, ўтир ишга.
Кўрсатмай ул кунники, сен оҳ урадирсан,
Ҳайрон турадирсан.

...

Ўзбекистон Қаҳрамони, Ўзбекистон халқ шоири Эркин Воҳидов, 1983 йил

#мулоҳаза

Ислом банк-молия тизими қандай бўлиши керак

1. Ислом ҳуқуқи – шариатга зид бўлмаслиги!
2. Аҳоли ва тадбиркорлар учун қулай ва содда ечимлар тақдим этиш орқали уларнинг иқтисодий-молиявий эхтиёжларини қондириши ва имкон қадар уларни бойишига кўмаклашиши керак.

БОТИЛ ШАРТНОМАЛАР

Савдо битими тўғри бўлиши учун унда савдонинг 4 рукни (шарти) топилиши керак, ушбу рукнлар қуйидагилардан иборат:

1. Ийжоб ва қабул (таклиф ва розилик).
2. Сотувчи ва харидор (яъни уларнинг бор бўлиши).
3. Ўзаро келишилган нарх (араб тилида саман – ثمن).
4. Савдога қўйилаётган нарса (араб тилида мабеъ).

Мазкур рукнлардан бирортаси топилмаса ёки жиддий равишда бузилса, савдо ботил ҳисобланади.

Қуйида, шартномани ботил/бекор қилувчи мисолларни келтириб ўтамиз:
• савдо шартномаси шариатда тақиқланган маҳсулотнинг олди-сотдиси, ижараси, ишлаб чиқилиши, етиштирилишини кўзда тутиши (масалан, ароқ ёки чўчқа олди-сотдиси, қиморхона/казино қуриш ёки ижарага беришни кўзда тутувчи битимлар);
• шартнома тузувчи томонлардан бири вояга етмаган бола ёки яхши-ёмонни фарқига бормайдиган ғайриоқил одам бўлиши;
• шартнома қиймати кўрсатилмаган бўлиши ёки икки хил нарх кўрсатилиши (масалан бир пайтни ўзида долларда ва сўмда);
• савдо қилинаётган мол эгалиги сотувчига тегишли бўлмаслиги ёки у мулкни тасарруф қилиш ҳуқуқи/ваколати бўлмаслиги;
• бир шартномада икки мақсад кўзда тутилиши (масалан, олди-сотди ва вакиллик (ёки кафиллик ёки гаров) битимини биттага бирлаштириш);
• битта шартномада бир молни икки шахсга сотиш кўзда тутилиши (масалан, ушбу дастгоҳ фалончининг буюртмаси асосида ишлаб чиқилади ва агар у тайёр дастгоҳни 30 кун ичида сотиб олмаса фалончи (2-шахс) сотиб олади, деган маънодаги битим тузиш);
• рибовий маҳсулотларни ножоиз шартлар асосида олди-сотди қилишни кўзда тутилиши (масалан, долларни хозир бериш, унга айирбошланаётган сўмни эса 3 кундан кейин тўлаш шартини ёки насияга тилла буюм сотишни кўзда тутувчи битимлар).

Бундай шартларни кўзда тутувчи битимлар ботил ҳисобланади ва уларни имзолаш/амалга ошириш мумкин бўлмайди.

ЯНА БИР БОР ЗАНЖИРЛИ ЯЪНИ ТАРМОҚЛИ МАРКЕТИНГ ҲАҚИДА

CАВОЛ: Айрим фирмалар уларнинг маҳсулотини сотиб олганингиз учун сизга бошқа харидор олиб келиш ҳуқуқини тақдим этади. Улар қўйган шартларга кўра ва улар айтган миқдорда харидор олиб келсангиз сизга маълум миқдорда маблағ ёки биронта қимматбаҳо буюм берадилар. Бу иш жоизми?

ЖАВОБ: Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳим.
Бугунги кунда бу иш турли кўринишларда ва турли шартларга кўра амалга оширилмоқда. Лекин уларнинг барчасида топиладиган ҳолат яъни уларни жамлаб турувчи нарса маҳсулот сотиб олган шахс занжир қаторига қўшилади ва бошқа харидорлар излашга киришади. Гоҳида муваффақиятга эришиб маълум маблағларга эга бўлиши мумкин.

Бу ишларнинг шаръий ҳукми келишув шартлари ва ҳолатларига қараб ўзгариб боради:

1. Агар маҳсулотни сотиб олишда савдо занжирига қўшилиш яъни бошқа харидор олиб келиш шарт қилинса бу бай фосид ҳисобланади. Масалан, бир пачка дорини 100 долларга бошқа харидор олиб келиш шартига кўра сотилса жоиз эмас.

2. Агар маҳсулотни сотиб олишда савдо занжирига қўшилиш шарт қилинмаса ва сотиб олувчи унга қўшилмаса бу бошқа оддий байлар каби жоиз ҳисобланади.

3. Агар маҳсулотни сотиб олишда савдо занжирига қўшилиш шарт қилинмаса, лекин маҳсулот ўзинининг бозордаги ҳақиқий қийматидан юқори нархга сотилса савдо занжирига қўшилиш учун уни сотиб олиш жоиз эмас. Масалан, баъзи фирмалар 200 долларлик дорини 500 долларга сотади ва сотиб олувчига "Хоҳласангиз занжирга қўшилинг ва даромад олинг, хоҳласангиз йўқ, шарт эмас" деб айтади. Сотиб олувчининг асл мақсади дори эмас, балки ана шу занжирга қўшилиб олиш бўлса бай жоиз эмас.

4. Агар маҳсулот ўз нархида сотилаётган бўлса ва уни сотишда занжирга қўшилиш шарт қилинмаса, лекин уни сотиб олувчи занжирга қўшилиб даромад топиш учун сотиб олса ва унга қўшилса бу олдинги байдан алоҳида иш ҳисобланади. Фиқҳий қоидаларга кўра у воситачи ёки даллол ҳисобланади. Бунда воситачига ҳақ бериш масаласи асосида ҳукм чиқарилади. Одатда бу шаклда юритиладиган келишувларда воситачи бир нечта, масалан иккита харидор топсагина бериладиган маблағга ҳақли бўлади. Бу тариқа келишув ҳам жоиз эмас.

Бундан ташқари у ўзи топган харидорлар орқали топилган одамлар ҳисобидан ҳам маблағ олиш ҳуқуқига эга бўлади. Бу хусусда Муҳаммад Тақий Усмоний ҳафизаҳуллоҳ қуйидагиларни айтади: "Тажриба шуни кўрсатдики, ушбу ҳолатларда сотилаётган маҳсулот қимматбаҳо, гоҳида бозорлардан топилмайдиган нарса бўлади. Одамлар уни савдо занжирига қўшилиш учунгина сотиб оладилар. Бундан олдинроқ фирмалар маҳсулотни сотмасдан ҳам бу ишни амалга оширганлар. Улар одамлардан яхшигина пул олиб уларнинг қўлига биргина карточка берганлар. Карточкани олган одам занжирга қўшилган ва бошқа одамларни унга қўшиб маълум миқдорга етганда маълум маблағларни қўлга киритган. Бу айни қиморнинг ўзгинаси ҳисобланади. Бу "Пирамида.." деб аталади. Кўп давлатлар бу шаклдаги савдо амалиётини қонун билан таъқиқлаб қўйдилар. Шундан кейин улар карточка ўрнига баъзи маҳсулотларни нархидан баландроқ нарх эвазига сота бошладилар. Лекин, мазмун ва мақсад пирамида системасининг айни ўзи. Буни кўп давлатлар ҳали таъқиқламади. Лекин шариат ҳукмига кўра бу жоиз эмас. Валлоҳу аълам.

Ўзбекистон мусулмонлари идораси Фатво ҳайъати

ИСЛОМДА БОТИЛ (ХАРОМ, ТАҚИҚЛАНГАН, НОЖОИЗ) ЙЎЛЛАР БИЛАН ПУЛ ТОПИШ ТАҚИҚЛАНГАН

Ҳаром йўл билан пул топиш ва бировнинг молини рози қилмасдан олиш/ейиш мусулмонларнинг бир-бирларини ака-укадек кўришлари лозимлиги ҳақидаги тушунча билан боғлиқ бўлиб, унга ҳудди ўз молига қарагандай муносабатда бўлиш тақозо этилади (“Албатта, мўминлар биродардирлар” (Ҳужурот сураси, 10 оят). Бунда бир мусулмон бошқа бир мусулмоннинг молини ҳимоя қилиши, исроф қилмаслиги ва албатта ботил йўл билан емоқликдан сақланиши лозим бўлади. Ботил йўл билан мол топиш, бировнинг ҳаққини ейиш масаласи жамиятдаги энг катта муаммолардан биридир.

🔴 Ботил йўл билан мол топишнинг баъзи замонавий кўринишлари

1️⃣ Пора олиш ёки бериш (хусусан, пора берувчининг ўзи рози бўлиб беряпти деган баҳона билан).
2️⃣ Пора бериш ёки олишда ўртада туриб ёрдам бериш (бу ҳатто бепул/холис “ёрдам” бўлса ҳам).
3️⃣ Кам таъминланган аҳоли ёки муайян қатламларга (ногиронлар, қариялар, уруш иштирокчилари каби) махсус давлат дастурлари доирасида имтиёзли нархларда сотилиши керак бўлган маҳсулот ёки дори дармонларни, давлат томонидан тасдиқланган нархларда сотмасдан, балки “устига қўйиб” (ҳатто озгина бўлса ҳам) сотиш;
4️⃣ Давлат мулки ёки хизматлари устидан пул ишлаш (турли аукционларни ҳақ/пора эвазига соҳталаштириш, аҳоли ёки тадбиркорларга навбат билан берилиши керак бўлган турли хизмат ёки имтиёзларни ҳақ/пора эвазига таниш-билишларга навбатдан ташқари “тўғрилаб” бериш;
5️⃣ Мансабидан фойдаланиб турли “совға-саломлар” олиш ва улардан фойдаланиш;
6️⃣ Давлат мулкини устига ўз шахсий устамасини қўйиб сотишни ташкиллаштириш ва/ёки бу жараёнда иштирок этиш;
7️⃣ Коммунал ёки бошқа турдаги мужбурий тўловлар бўйича ёпилмаган қарзларни аҳолига ёки тадбиркорларга “сочиб” юбориш, яъни бошқаларни “емаган сомсасига пул тўлатиш” жараёнини ташкил қилиш ёки унда иштирок этиш.

Бундай ботил йўллар билан пул топишнинг аянчли оқибати қуйидаги ҳадисда аниқ қилиб айтилган:
Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи ва саллам “Ҳаром еб ўсган вужуд жаннатга кирмайди”, деганлар (Имом Ибн Ҳиббон ривояти).

✅ @IslomMoliyasi канали

#савол_жавоб

ИЖАРАЧИ УЙДАН ОЙНИНГ ЎРТАСИДА ЧИҚИБ КЕТИШИ

❓CАВОЛ: Мен ижарада тураман. Ойлик тўлов пулини келишганман. Яқинда янги уйим таъмири тугаб чиқиб кетадиган бўлдим. Янги ойдан 10 кун ўтиб қолди. Мен ижарани ўн кунга тўлайманми ёки бир ойгами?

💬 ЖАВОБ: Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳим. Аслида ижара битимида фойдаланиш муддати аниқ қилиб олиниши керак. Масалан, бир уйни ижара олишда ундан фойдаланиш муддати ва унга бериладиган ижара ҳақини аниқ белгилаб олиш лозим. Ижара ҳақини бир бутун қилиб ёки ҳар ойда бўлиб бериш мумкин. Аммо бир уйни яшаш учун ижарага олинганда қанча туриш айтилмаса, лекин ҳар ойига шунчадан ижара ҳақи тўлайман деса, ижара биринчи ой учун тузилган бўлади. Агар ой тугаганда чиқиб кетмай, кейинги ойнинг аввалида ҳам уйда тураверса шу ойга ҳам ижара битими тузилган бўлади. Бу хусусда “Мухтасарул виқоя” китобида:

إجَارَةُ دَارٍ كُلَّ شَهرٍ بِكَذَا بِلَا بَيَانِ المُدَّةِ في وَاحِدٍ فَقَط، وفِي كُلِّ شَهرٍ يَسكُنُ فِي أَوَّلِهِ،

“Уйни ижара муддати айтилмасдан ҳар ой учун шунча ҳақ эвазига ижарага бериш аввалги бир ой учун, шунингдек, аввалги кунларида турилган кейинги ҳар бир ой учун ҳам ижара дуруст бўлади”.

Сизнинг ҳолатингизда бир ой тугагандан кейин, кейинги ойнинг аввалида туриб қўйган ой учун ҳам ижара битими тузган ҳисобланасиз ва бир ойлик ижара ҳақи тўлайсиз. Бироқ, уй эгаси ўзи рози бўлиб турмаган кунларингиз учун ижара ҳақидан кечса ва сиз турган кунингиз учун ҳақ тўласангиз жоиз бўлади. Валлоҳу аълам.

📖Манба: Ўзбекистон мусулмонлари идораси Фатво маркази.

✅ @IslomMoliyasi канали