Bir qiziq tarixiy davr haqida oʻylasam javobini topa olmayman. Oʻrta asirlardagi (8-15 asrlar) musulmon dunyosida juda koʻp muhim olimlar yetishib chiqqan, biz yaxshi biladigan Al-Xorazmiy, Beruniy, Ibn Sinolar kabi. Oʻsha davrdagi aksariyat olimlar tabiiy fanlar, masalan matematika, fizika, jugʻrofiya, tibbiyot bilan shugʻulanishgan. Lekin ijtimoiy fanlarda izlanish olib borgan olimlar kam boʻlgan.
Aslida, Yunoniston va keyinchalik Rum faylasuflari ham ijtimoiy fanlar, ham tabiiy fanlar bilan teng shugʻulanishgan, deylik Aristotelni ham psixolog ham fizik desa ham boʻladi. Tarixchilar musulmon olimlarini Yunoniston faylasuflari davomchilari, fandagi merosxoʻrlari boʻlishgan deyishadi, chunki Yevropada, renesansgacha fan bilan hech kim deyarli shugʻullanmangan, va deyarli barcha ilmiy izlanishlari, oʻrta sharq va shimoliy Afrikada sodir boʻlgan. Yaʼni Aristotelning ilmiy izlanishlarini davomchisi Ibn Sino boʻlgan desangiz, unchalik radikal fikr emas. Shunga qaramasdan, ijtimoiy fanlar masalan, iqtisodiyot, sotsiologiya, falsafa, psixologiya musulmon olimlari tomonidan deyarlik oʻrganilmagan desak ham boʻladi.
Lekin bu masalada bir istisno bor. Istisno boʻlganda ham qanday buyuk va katta istisno. Kutilganidek, men
Ibn Xoldun haqida gapiryapman. Bu faqat mening fikrim emas, oʻrta asralardan keyin gʻarbda ijtimoiy fanlar bilan shugʻulangan deyarlik barcha olimlar Ibn Xoldunning
Muqaddimasini (pdf) oʻqishgani aniq.
Undan tashqari, Xolduning gʻoyalari bugungi kundagi Oʻzbekistonga ham taalluqli. Esingizda boʻlsa, soliq tizimi haqidagi bahslarda,
Laffer egri chizigʻi haqida koʻp gapirilgan edi. Laffer egri chizigʻi gʻoyasini asoschisi aslida Artur Laffer emas,
Ibn Xoldun. Lafferdan taxminan 700 yil oldin yozilgan asarida Ibn Xoldun nima uchun soliqdan tushumlar, soliq foizi oshgani sari tushib ketishi haqida gapiradi. Artur Laffer ham bundan xabardor va Ibn Xoldun haqida
bu yerda yozgan.
Ibn Xoldunning Muqaddimasi haqida Nobel Mukofoti sovrindori, va mening eng sevimli iqtisodiy yozuvchilarimdan biri, Pol Krugman Nyu York Timesda
yozgan. Krugman, Microsoftning eski rahbari, Steve Ballmerga ham Ibn Xoldunni
oʻqishni tavsiya qilgan. Krugman Ibn Xoldun haqida juda mashhur tarixchi Konnektikut universiteti professori
Pyotr Turchindan eshitgan ekan. Turchin matematik-tarixchi boʻlib
tarix metodologiyasini revolyutsiya qilgan odam. Turchinning omma uchun yozilgan kitobida,
Ibn Kholdun haqida bir bob ham bor. Bu yerda esa Turchin ibn Kholdun haqida
blogida yozyapti. Turchinning fikriga koʻra Ibn Xoldun, Makiavelli, Hobbs, Hume va Adam Smit kabi buyuk Evropalik mutafakkirlardan juda farq qiladi.
Menimcha, Ibn Xoldunni kitobini har bir odam oʻqishi kerak. Uning muhimligi, Smit yoki Makiavelidan kam emas. Ayniqsa, ulardan 400-500 yil oldin yashaganligini inobatga olsak, bilish uchun juda arzigulik inson. Qizigʻi Ibn Xoldun shu 2000 yillarga kelib meynstrim fanda ancha mashhuroq boʻlib qoldi. Meni shaxsiy fikrim, iqtisodiyotda oddiy neoklasik modeldan chetlanishni boshlanishi, aynan Ibn Xolduning gʻoylariga yangi hayot bagʻishladi desa ham boʻladi. Iqtisodiyotda psixologik va sotsiologik fikrlash hozir modaga kirdi, bu degani Ibn Xolduning ishlari undan-da mashhuroq boʻladi.
P.S. Men Ibn Xoldunni kitobini toʻliq oʻqimaganman, bir xil joylarda qisman iqtiboslarni oʻqiganman xolos. Shuni toʻgʻrilash uchun bugun shu kitobni kutubxonadan oldim. Oʻqisam fikrim bilan boʻlishaman.
