Асанов формати

Шу постдан сўнг эсга келди. Тилшуносликда перформатив деган тушунча бор. Уни британиялик тил файласуфи Жон Остин истеъмолга киритган.

Остин таъкид гапларни перформатив ва констатив турларга бўлган. Унга кўра, перформатив шундай гапки, унинг ўзи ҳаракатга тенгдир.

Масалан, "табриклайман" десангиз, шу гапингизнинг ўзи ҳаракатдир. Табриклаш учун бошқа жисмоний ҳаракат қилиш шартмас. Бундай таъкидлар перформатив дейилади.

Қизиғи, интернет замонида тилларда перформативлар қўлланиши кўпайиб кетган. Негалигини эса юқоридаги пост тушунтириб беради — интернетда асосан виртуал ижтимоий ҳаракатлар амалга оширилади.

@AsanovEldar

Интернет, айниқса ижтимоий тармоқлар оммалашиб кетганидан сўнг инсониятнинг ўзаро муносабатида, мулоқотида, ҳатто ҳаракатни идрок қилишида катта ўзгаришлар рўй берди. Нима демоқчилигимни тушунтиришга уриниб кўраман.

Бир нарсага эътибор берганмисиз? Сиёсатчилар, зиёлилар, инфлюенсерлар, бизнесменлар ҳақидаги янгиликларга уларнинг Twitter ёки бошқа тармоқларда ёзган гапи асос қилиб олинади. Масалан, Трамп мана бундай деди, шундай қилди. Яъни ижтимоий тармоқда ёзишнинг ўзи ҳаракат деб қабул қилинади.

Тасаввур қилинг, Трамп уйда, ҳаммом халатида ўтирибди. Зерикиб, телефонини олди ва Twitter'да бир нарса ёзди. Сўнг дунёнинг энг катта нашрлари "Трамп шунақа баёнот берди" деб янгилик чиқарди.

Яъни баёнот бериш, муайян сиёсий ёки ижтимоий ҳаракат қилишнинг ўзи соддалашиб, осонлашиб кетди. Илгари баёнот учун одамларни бир ерга тўплаб, махсус тайёргарлик кўриб, нутқ сўзлаш, ёки бўлмаса каттакон мармар тошга турк-рун хатида мангу битик ёздириш керак бўлган бўлса, ҳозир туалетда ўтириб, интернетда бир нарса ёзворишнинг ўзи кифоя.

@AsanovEldar

Рус тилли ва ўзбек тилли қатламлар ўртасида ахборот алмашиш яхши эмас деб келардик; охирги йилларда вазият ўзгариб, бироз жипслашиш кузатилгандай бўлди, лекин ҳалигача кутилмаган узилиб қолиш ҳолатлари ишлайди.

Рус тилли ноширлар билан гаплашяпман. Асосан русча китоб чиқаришади. Ўзбекча нашр иши ҳақидаги фикрлари 2000-йилларда қолиб кетгандек: ҳалигача муаллифлик ҳуқуқини сотволмай таржима қилишади, биз эса сотволамиз; энг илғор трендлардан биз хабар топиб, биринчи жорий қиламиз; инглиз тилидан ўзбек тилига илмий матнларни таржима қилиб бўлмайди, русчага ўгириб, кейин ўзбекчалаштириш керак.

Эҳҳ, дедим.

@AsanovEldar

Голливудни танқид қилишади-ку, битта ЛГБТни, қора танлини, ногиронни қўшса, Оскар берворишади деб. Аслида бу ёлғон стереотип — Оскар олиш унчалик осон эмас. Лекин шунга ўхшаган ҳолат ҳамма давлатда бор. Ҳатто Ўзбекистонда ҳам.

Ҳар йили турли ижтимоий аҳамиятга эга мавзулардаги кинолар учун давлат буюртмаси эълон қилинади. Хусусий студиялар ўз таклифлари билан чиқиб, танловдан ўтади. Таклифларни баҳоловчи экспертлар қаторида мен ҳам борман.

Ҳар йили шундай буюртма ва танловлар эълон қилинишини билган киночилар одатда олдиндан маълум фильмлар учун синопсислар тайёрлаб қўяди. Тахминан энг долзарб мавзуларга мослашади, айтайлик, спорт, ҳарбий-ватанпарварлик, ижтимоий сиёсат каби мавзулар доимо трендда.

Айтайлик, битта зўр фильм сюжети ўйланган, синопсиси тайёрланган, танлов очилиши кутилмоқда. Лекин айнан ўша фильм мос бўлган категория йўқ. Шунда нима қилишади? Бош қаҳрамонни ёки унинг дўстини ногирон қилиб ўзгартириб қўйишади — вуаля, ижтимоий ҳимоя йўналишига таклиф тайёр! Ҳаётий драма синопсиси тайёр бўлса-ю, спортга танлов каттароқ бўлса, ҳаётий қийинчиликларга учраган қаҳрамон спортчига айлантирилади, бирорта мусобақа саҳнаси қўшиб юборилади. Хуллас, талабга қараб таклиф шаклланаверади.

Голливудда ҳам тизим худди шунақа ишлайди. Қўйилган талабга қараб сценарийлар минг марта қайта ишланади, тубдан ўзгартирилади; инклюзивлик, тенг ҳуқуқлилик ҳақида ҳатто ўйламайдиган продюсерлар пул олиш учун қаҳрамонини қора танлига, латинос аёлга, араб ЛГБТга айлантириб қўяди. Аслида шунинг учун ҳам бу йўналишдаги фильмларнинг катта қисми юзаки чиқади — тагида ғоя йўқлиги учун. Ғояси борлари ёрворади ва Оскар олади.

Голивудда, Netflix'да ёки бошқа бирор ерда масонлар фитнасини, айёр пропагандани қидиришдан олдин аслида оддийгина пул учун рақобат кетаётганини бир ўйлаб кўринг. Нима бўлгандаям, соҳадан мутлақо бехабар хайпчиларнинг эмас, соҳани ичдан биладиган одамларга қулоқ тутинг, адашмайсиз.

@AsanovEldar

Ўзбек тилида лидерлик ҳақида китоблар тиқилиб кетди. Селф-импрувмент ҳақидаги китобларнинг бир йўналиши бўлган лидерлик аслида олдиндан ҳам жуда оммабоп эди, лекин биз кўпроқ русча ўқирдик.

Хуллас, шундай китобларни ўқиш тажрибасидан келиб чиқиб, уларни ўқиш нега бефойдалигини бандма-банд тушунтириб бераман. Майли, бутунлай демай, бундай китоблар муаллифлари ичида танишлар бор. Асосан бефойда.

- умумий тавсиялар — "кучли бўл", "эринма", "қатъиятли бўл" қабилидаги умумий гапларнинг фойдасига нолга тенг; уларни ўзимиз ҳам биламиз, лекин бунга эришиш йўлларини билмаймиз, бу йўлларни лидерлик китоблари ўргатмайди;

- кучли бўлиш, қатъиятли бўлиш аслида ҳамма вазиятда ҳам ишламайди. Ҳаёт мураккаб, лидер баъзида қаттиққўл, баъзида юмшоқ, баъзида айёр, баъзида самимий бўлиши керак. Қолаверса, лидер ҳам одам, баъзан эриниши, қўрқиши, ўзига ишонмаслиги табиий ҳол. Лидерлар фақат ўзига ишонар экан деб ўйлаб қолган одамлар бир марта ишончсизликка тушиб қолса, шу билан қурган олами вайрон бўлади ва тушкунликка тушиб қолади;

- ўзи лидерлар ҳам ҳар хил бўлади, ҳар хил хислат талаб қилинади, қандайдир умумий рецепт йўқ. Конкрет соҳа ва вазиятга қараб талаблар ўзгаради, керакли кўникмалар эса тажрибадан келиб чиқиб ўзлаштирилади;

- ҳамма ҳам лидер бўлиши шарт эмас аслида. Кимдир бир чеккада ишини қилиб юришни хоҳлайди ва бундан ўзини бахтли ҳис қилади. Лидерликни универсал ва ягона ютуқли стратегия деб ўйламаслик керак;

- одам ўзини қайта ясаб, қайта тарбиялаши жуда қийин. Буни уддалаган одам аслида ич-ичидан ўзини синдириб қўйиши ва энг майда хатодан сўнг ичдан зил кетиши мумкин. Шунга одам ўзини мажбуран лидерлаштириши эмас, феъл-атворига қараб касб ва соҳа танлаши керак. Қаердадир тартибли ҳаракатчан бюрократлар, қаердадир бетартиб эринчоқ ижодкорлар керак;

- машҳур одамларнинг омад ҳикоялари негадир кимнидир лидерликка илҳомлантириши керак деб ўйлашади. Лекин ҳаммани ҳар хил одам илҳомлантириши мумкин. Айтайлик, лидерлик ҳақидаги китоблардан олимларнинг муваффақият ҳикояларини топмаганман, тижоратчиларнинг ҳикоялари эса менга мутлақо қизиқ эмас;

- қолаверса, бу ҳикоялар ҳам универсал эмас, ўта шахсий ҳолатларга асосланади. Генри Форд учун ишлаган принциплар бошқалар учун ишламаслиги мумкин. Фордни юксакка кўтарган тасодифлар сенда бўлмаслиги мумкин, сенгача ҳам минглаб одам худди унинг йўлидан юриб, омадга эришмаган бўлиши мумкин (мумкин эмас, аниқ);

- китобларнинг аксарияти юзаки ва бир-бирини такрорлайди.

Инсон табиатини чуқурроқ ўрганадиган китоблардан ўқинг. Масалан, бадиий адабиётдан. Фойдаси кўпроқ бўлади.

@AsanovEldar

Анча йиллар олдин профессор Бахтиёр Менглиев ўзбек тили корпуси ҳақида тинимсиз гапирар эди, кам эътибор қаратяпмиз деб. Ўшанда бу иш охирига етмади — кўп лойиҳалар эълон қилинганига қарамай, ўзбек тилининг тўлиқ корпуси ҳалигача ишлаб чиқилгани йўқ. Мана энди корпус лингвистикасининг реал аҳамияти кўриняпти.

Ўшанда тил корпусини тўплаб борганлар у вақти келиб катта тил моделлари (содда айтганда, ChatGPT) ишлаб чиқишнинг асосий шарти бўлишини билармиди? Балки кимдир тахмин қилгандир, лекин умуман корпусдан мақсад бошқа эди. Ҳозир эса тил корпусининг бор-йўқлиги унинг геосиёсий, маданий ва иқтисодий рақобатдаги келажагини белгилаб беради.

@AsanovEldar

Мен Шайбонийхонни кўп гапирганимга баъзилар Бобурни ёқтирмайди деб ўйларканей. Асло ундай эмас.

Аввало, тарих нуқтаи назаридан иккисигаям холис баҳо беришга ҳаракат қиламан. Шайбонийхоннинг роли Бобур фонида адолатсиз унутилганини айтаман холос.

Лекин симпатия-антипатия ҳақида гапирадиган бўлсак, менга Бобур кўпроқ ёқади. Авваламбор шоир сифатида.

Шайбонийхон ҳам, Ҳусайн Бойқаро ҳам шоҳ ва шоир бўлган. Лекин уларнинг ижоди билан танишсангиз, барибир ҳаваскорлик ҳавоси сезилади. Мушоираларда завқланиб кетиб, ғазал битиб қўйишган, мақтов эшитиб, янада илҳомланиб кетишган бўлса керак. Шеърлари яхши, ёмон эмас, аммо жуда юксак бадиий маҳорат ва ғояни акс эттирмайди.

Бобур эса қалами устида қаттиқ ишлагани билинади. Тили бошқача, услуби бошқача, ажралиб туради. Енгил, ўйноқи қилиб ёзган, жуда осон ўқилади. Шакл ва образларда ҳам оригиналлик кўп.

Иннайкейин, Шайбонийхон консервативроқ, диндорроқ бўлган, зоҳидона ҳаётга қизиққан. Бобур эса ҳаётдан лаззатланишни билган, анча очиқ ва қувноқ одам бўлган. Ўша давр учун либерал десаям бўлади — у даврда бундан ортиқ инклюзивлик ва дунёвийлик бўлмаса керак. Нима дединглар?

@AsanovEldar