Uzoq XIX asr. Bu nima degani?
Odatda, bir asr yuz yillik davrni anglatishini bilamiz. Lekin tarix fanida bu qoidaga doim ham amal qilinmaydi. Ya'ni ayrim tadqiqotchilarni davrlashtirishda faqat yillarni emas, ma'lum bir voqealarni asos qilib oladi. Xuddi shunday XIX asr ham yuz yildan ko'p davom etgan, deydigan tadqiqotchilar ham bor.
Masalan, uzoq XIX asr tushunchasi tarixchi Erik Xobsbaum tomonidan ilgari surilgan bo‘lib, u taxminan 1789-yilgi Fransiya inqilobidan 1914-yilda Birinchi jahon urushi boshlanguniga qadar bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. Bu davr dunyoda muhim siyosiy, iqtisodiy va madaniy o‘zgarishlar bilan ajralib turadi.
Uzoq XIX asr inqiloblar, imperiyalarning kengayishi va milliy davlatlarning shakllanishi bilan ajralib turadi. 1789-yildagi Fransiya inqilobi Yevropada yangi g‘oyalarning yoyilishiga sabab bo‘ldi. XIX asr davomida millatchilik harakatlari kuchaydi, bu esa Italiya va Germaniya kabi davlatlarning birlashishiga olib keldi.
Shuningdek, Buyuk Britaniya, Fransiya va Rossiya imperiyalari o‘z hududlarini kengaytirib, dunyoda kolonializmdan foydalanish orqali katta ta’sirga ega bo‘ldi. AQShda esa 1861–1865-yillarda fuqarolar urushi bo‘lib o‘tdi, natijada qullik bekor qilindi.
Bu davrda sanoat inqilobi avj oldi. Yangi texnologiyalar, zavodlar va temiryo‘llar paydo bo‘ldi. Buyuk Britaniya dunyoning yetakchi sanoat davlati bo‘lib qoldi, lekin 19-asr oxiriga kelib Germaniya va AQSh ham iqtisodiy jihatdan kuchayib bordi. Sanoat rivojlanishi natijasida yirik shaharlar vujudga keldi, urbanizatsiya jarayoni tezlashdi. Ishchilar sinfi shakllanib, ularning huquqlari uchun harakatlar paydo bo‘ldi.
Ushbu asrda ilmiy taraqqiyot sezilarli darajada jadallashdi. Charlz Darvinning evolyutsiya nazariyasi biologiyani tubdan o‘zgartirdi, Karl Marks va Fridrix Engelsning kommunistik g‘oyalari esa jamiyatga yangicha qarashni shakllantirdi. Shuningdek, elektr energiyasi, telefon, temiryo‘llar va paroxodlar rivojlanib, transport va aloqa tizimlari yaxshilandi.
Adabiyot va san’atda realizm va romantizm yo‘nalishlari rivojlandi. Viktor Gyugo, Lev Tolstoy, Fyodor Dostoyevskiy va Charlz Dikkens kabi yozuvchilar jamiyat muammolarini yorituvchi asarlar yaratdi. Falsafada Fridrix Nitsshe, Jon Styuart Mill va Karl Marks kabi mutafakkirlar o‘z qarashlari bilan dunyoga ta’sir ko‘rsatishdi.
Xulosa qilib aytganda uzoq davom etgan XIX asr insoniyat tarixidagi eng muhim burilish davrlaridan biri bo‘lib, bugungi dunyoning shakllanishida muhim rol o‘ynadi. Bu davrda inqiloblar, sanoat taraqqiyoti, milliy davlatlarning paydo bo‘lishi va ilmiy kashfiyotlar yangi asrning rivojlanish yo‘nalishlarini belgilab berdi.
@ostonovminbari
