UFQ

G'arbshunoslikning ahamiyati

Ko‘pchilik mo‘min birodarlar

“G‘arb olimlarini o‘rganishdan nima naf? Qur’on va Sunnat biz uchun kifoya emasmi?”

qabilidagi e’tirozlarni bildirishadi. Bunday qarash ham tabiiy — agar hali tanqidiy qarash shakllanmagan bo'lsa, turli qarashlardan tiyilish mantiqiydir. Ammo chetlanish va “yopiqlik” bizni zaiflashtirsa-chi?

Qadimgi xitoylik harbiy strateg Sun Zi ta’kidlaganidek,

“Urushda g‘alaba qozonish uchun avval o‘zing kimligingni, so‘ngra dushmaning kimligini bilishing kerak.”

G‘arbning Yaqin Sharq va Osiyo ustidan nazorat o‘rnatish strategiyasi faqat harbiy qudrat bilan cheklanmagan, balki u Sharq tafakkurini o‘rganish orqali ham mustahkamlangan edi. Orientalizm — ya’ni sharqshunoslik sohasi joriy qilinib, hinduiylik, buddaviylik, islom kabi ko'plab ta’limotlar chuqur tahlil qilingan. Faqat geosiyosiy hukmronlik emas, balki raqibning fikriy asoslarini tushunish ham maqsad qilingan. Natijada Yevropa hinduiylashib yoki buddaviylashib ketmadi, aksincha, o‘z pozitsiyasini yanada mustahkamladi, qarshisidagi dushmanni ichkaridan tanib oldi.

G‘arbiy bilimlarni o‘rganish bizni ham zaiflashtirmaydi, balki o‘zimizni yanada aniqroq anglashga yordam beradi. Qur’on va Sunnatni qanday qo‘llash, islomiy tafakkur qanday shakllanishi kerakligi borasida aniq strategiyaga ega bo‘lish uchun biz ham G‘arbshunoslikni, mutafakkir Haydar Jamol ta'rifi bilan aytganda, “Kufrologiya” ni joriy qilishimiz lozim. Kufrologiya — g‘ayridin dunyoqarashni, uning epistemologik va ontologik asoslarini anglash fani. Jamolning fikricha, zamonaviy musulmon uchta g‘arbiy tafakkur an’analarini mukammal bilishi kerak: Platon-Aristotel falsafasi, Immanuil Kantning aqliy tanqidiy metodologiyasi va Gegelning dialektikasi. Ushbu maktablarning mohiyatini tushunish esa musulmon tafakkurini rivojlantirish va Vahiy asosida muqobil dunyoqarashni shakllantirish uchun muhimdir.

Bu yondashuv tarixda o‘z samarasini bergan. Imom G‘azzoliy falsafiy ta’limotni chuqur o‘rganib, avval “Maqosid al-Falasifa” (Faylasuflarning maqsadlari) kitobini yozgan, keyin esa unga javoban “Tahofut al-Falasifa” (Faylasuflarning xatolari) asarida ularning qarashlarini bandma-band rad etgan. Ibn Taymiya esa “Naqd al-Mantiq”, “Ar-Radd ’ala al-Mantiqiyyin” kabi asarlarida g‘arbona mantiq tizimining islomiy tafakkurga zid jihatlarini fosh qilgan. Ular g‘arbiy falsafani o‘rganish orqali unga tanqidiy javob qaytara olgan.

Biroq, bu an’ana keyingi asrlarda davom ettirilmadi. Bugungi kunda biz nafaqat musulmon tafakkur an’analarini chuqur o‘rganishimiz, balki G‘arb ilmiy va falsafiy yondashuvlarini ham tahlil qilishimiz zarur. Faqat shu yo‘l bilangina o‘zimizni anglab, mustaqil ilmiy, falsafiy va siyosiy strategiyalarni ishlab chiqa olamiz.

G‘arb ilmini o‘rganish bizni ularning dunyoqarashini qabul qilishga majburlamaydi. Aksincha, bu bizga ularning fikrini tushunish va unga muqobil, mustahkam javob berish imkoniyatini yaratadi. Shu sababli, musulmon jamiyatlari mustahkam tafakkurga ega bo‘lishi uchun g‘arbshunoslik bilan jiddiy shug‘ullanishi lozim.

@ufq_horizon

Diniy siyosatning kamchiliklari

Dunyoviy hukumatlarning diniy (islomiy) siyosatdagi harakatlarining samarasizligining bosh sababi, bu muammoni aniq tan olmaslik va xayoliy muammoga qarshi kurashishdadir. Hukumatlar odatlar, bid'atlar bilan zararlangan "an'anaviy", "mo'tadil" islomni "sof islom" deb, bu odatlarga qarshi kurashuvchi, dinamik islomni esa "radikal islom" deb tasniflaydilar va bu "radikal islom"ni mustaqil doktrina sifatida tan olish o'rniga, uni total rad etadilar.
Bu holda har qancha propaganda vositalari ishga solinmasin, islomning tabiatiga xos bo'lgan "sof fitratga" tortish kuchiga qarshi yetarli kuch bo'la olmaydi. "Mo'tadil islom" vakillarining chiqishlari esa xalq ko'zida sof islomga chaqiruvchi da'vat emas, leviafan bilan kelishuvga kirishgan klerik-ruhoniyni namoyon etadi.
Bunday holda sekulyar hukumatni xavfga solgan "radikalizm" muammosini hal qilish imkonsizdir. Kelishuv nuqtalarini topish uchun dunyoqarashlardagi ontologik farqlarni aniqlash, metodologik yechimlarni topish ustida ishlash lozim.
Buning uchun quyidagi omillarni inobatga olish kerak:

1. Islomni o'z tabiatiga ko'ra "radikal" deb qabul qilish lozim. Buni tan olmaslik va "yumshatish"ga urinish samarasiz.
2. Repressiv siyosat aks ta'sir ko'rsatadi, elitaga nisbatan antipatiya uyg'otadi va radikalizmning keskinlashuviga olib keladi.
3. "Radikal islom"ning metodologik asoslarini anglamasdan turib, u bilan ishlash mumkin emas.
4. Yechim yo'llari total inkor, takfir, "nolegitimga chiqarish" uslublari bilan topilmaydi.

@ufq_horizon

HUMOYUN MIRZONING MATEMATIKAGA DOIR ASARI

Zahiriddin Muhammad Boburning (1483-1530) katta oʻgʻli Nosiruddin Humoyun Mirzo (1506-1556) ham shoh va harbiy sarkarda boʻlishdan tashqari yetuk olim sanaladi. Uning bizgacha yetib kelgan yagona asari “Muxtasari dar bayoni davoiri izom” (“Katta aylanalarni tushuntirish toʻgʻrisida qisqacha kitob”) matematikaga oiddir. Biz bilamizki, Zahiriddin Muhammad Bobur oʻzining astronomiya va matematikaga doir “Tuhfat al-amir” (“Amirga sovgʻa”) asarini oʻgʻli Nosiruddin Xumoyunga atagan. Humoyun Mirzoning oʻzi ham otasi Bobur Mirzoga munosib oʻgʻil boʻlib, uning izidan borib, aniq fanlarga doir maxsus asar yozgan. Bu asarni Humoyun Mirzo oʻz oʻgʻli Jaloliddin Akbar Mirzoga (1556-1605) atab fors tilida yozgan. Asarning yagona qoʻlyozmasi bugungi kunda Kobulda (Ittiloot 217) saqlanadi.

https://t.me/ufq_horizon

МУҲАММАД ХОРАЗМИЙ ВА ТИББИЁТ

Мусулмон уйғонишининг буюк намояндаси, улуғ ўзбек қомусий олими Муҳаммад Хоразмий (783 — 850) ўзининг тиббий қарашларини араб тилида илгари сурган туркистонлик илк мутафаккир саналади. Хусусан, Хоразмий инсоннинг ташқи кўриниши, яъни териси, сочи, кўзининг ранги, танасининг бақувват ёки кучсизлиги, соғлиғи яшайдигин муҳитга (ер, сув, ҳаво, озуқалар) боғлиқлигини таъкидлайди. Агap юрт тоғда жойлашган бўлиб, бу ерда шамол кучли эсиб турса, унинг аҳолиси унчалик баҳайбат бўлмайди, баданлари ингичка ва юмшоқ, терилари буғдойранг бўлади, ҳатто ундаги дарахтлар ҳам ингичка ва кичикроқ бўлади. Текисликда яшовчиларнинг таналари тоғликларга қараганда катта, гўштдор ва ҳўлроқ бўлади. Денгиз соҳилларида яшовчиларнинг кўриниши уларнинг озиқ-овқатлари, ернинг табиати, ҳавоси, суви, ҳароратига мувофиқ бўлади. Яьни улар қанчалик совуқ ва ёруғлик камроқ ерда яшасалар, терилари шунчалик оқроқ, жониворларнинг гўштларини кўпроқ есалар, баданлари шунчалик бақувват, тоза сувни қанчалик кўпроқ ичсалар, таналари шунчалик хўпроқ бўлади.
Хоразмий юқоридаги фикрлардан келиб чиқиб экватордан қутбларга томон чўзилган етти иқлимдаги инсонларнинг кўриниши (физиологияси), уларнинг қайсиси яшаш учун қулайлиги хусусида ҳам фикр юритади. Масалан, Хоразмий иқлимларнинг энг иссиғи сифатида иккинчи иқлимни кўрсатади, биринчи ва иккинчи иқлимлар аҳолиси иссиқ ҳаво, шамолларнинг кўплиги, Қуёшнинг кучли ёруғлик сочиши, тафти сабабли териси қора, сочи жингалак бўлади. Яъни Хоразмий атроф-муҳитнинг инсон танасига таьсирини амалиётдаги аниқ далиллар билан исботламокда.
Учинчи иқлимда эса оқ танлилар ҳам, қора танлилар ҳам аралаш учрайди, чунки Қуёшнинг тафти илгариги иқлимлардагидек кучли эмас, ёруғлик ҳам қияроқ тушади. лекин иккинчи иқлимга яқинлик ҳисобига инсонларнинг сочлари жингалак, таналари кичик ва кучсизроқ, буғдойранг бўлади.
Хоразмий инсон учун энг қулай иқлим сифатида тўртинчи иқлимни кўради. Чунки бу иқлим жойлашув бўйича ҳам, ҳарорат буйича ҳам мўтадил ҳисобланади: жуда иссиқ ҳам, шиддатли совуқ ҳам эмас, тўрт фасл ўз ўрнида келади. Ўсимлик, мева-чева, деҳқончилик яхши бўлганлигидан инсонлар яшаши учун зўр шароит мавжуд булиб, маданият, илм-фан асосан бу ерларда юксак тараққий этади. Муҳитнинг мўтадиллиги туфайли турли иқлимлардан шу ерга келганларнинг аҳволлари яхшиланади. Бу иқлим аҳолисининг териси оқ ва қора оралиғида, асосан буғдойранг, чучук сув ҳам кўп бўлади. Хуллас, Хоразмий бу ерда ҳам яхши шароит: мўтадил об-ҳаво, чучук ва тоза сув, сифатли озуқалар сабаб инсоннинг хаёт фаолияти яхши бўлиши, бу орқали илм-фан, маданият юксалишини яна бир бор кўрсатиб бермокда.
Бундан шимолдаги иқлимларда ҳаво совуқ, Қуёш тафти камлиги туфайли инсонларнинг териси оқ, кўзлари кўк, сочлари силлиқ ва текис, таналари юмшоқ бўлади. Яшаш қийинлиги, оғир шароит сабаб шимолий минтақаларда инсонлар анча бақувват ва чидамли, бироқ намлик ва чучук сувнинг етарлилиги туфайли таналари хўлроқ ва мулойимроқ бўлади.
Хоразмийнинг бу қарашларидан инсон еб-ичадичан нарсалар сабаб ҳам тана тузилиши ўзгариши бундан 1200 йил олдин ўз исботини топиб турибди. Яъни ўсимлик, мева-чева яхши ўсадиган жанубий минтақаларда гўштни камроқ еб, қолган эхтиёжларни ўсимлик маҳсулотлари билан қондирадиган инсонларнинг танаси ингичка ва кичикроқ, юқори ҳарорат ва иссиқ шамоллар туфайли шимолдагиларга нисбатан қуруқроқ, лекин чайир бўлиши аниқлашмоқда. Совуқ шимол томонларда ўсимлик кам ўсганлиги сабаб гўшт кўп ейилиб, инсон танаси баҳайбат ва бақувват, сув ва намликнинг мўллиги туфайли эса ҳўлроқ ва мулойимроқ бўлиши ҳам исботланмоқда.
Буларга асосланиб Муҳаммад Хоразмий инсоннинг физиологияси, яъни ҳаёти, ўсиши, ташқи кўриниши, тана тузилиши у яшаётган муҳит, у ейдиган-ичадиган нарсаларга боғликлигини илк бор исботлаб берган туркистонлик олим эканлигини айтишимиз мумкин.

Манба: Муҳаммад Хоразмийнинг "Мажистийнинг қисқартмаси китоби" асари

@ufq_horizon