ТИЛАК ЖЎРА

«Тўғри йўлдан қочмас»лик – Маҳрибон Оллоҳ берган тўғри ва эзгу йўлдир, бу илоҳий йўлдан четга чиқмаслик мусулмонлик эътиқоди ҳамда онгидир.
Истеъдоди Ҳақ нуридан баҳраманд бўлиб, камолга етган Махтумқули ўзининг ибратли шахсияти, ижод намуналари билан «Оллоҳ»дан умид қилиш, Оллоҳдан нажот кутиш сабоғини бериб келаётган шоир.
Бизнинг Хоразм вилоятимизда туркман аҳолисининг салмоқли қисми яшайди. Деҳқон-фермер, механизатор бўлсин, олим ё ўқитувчи, шифокор ё ҳуқуқ-тартибот тизими ходими бўлсин, туркман қариндошлар Махтумқулидек инсонпарвар шоир улуғлаган мардлик, меҳнатсеварлик, тўғрилик намунаси сифатида жамиятда ўз мавқеига, ўз ўрнига эга бўлган кишилар ҳисобланадилар. Турли аҳоли қатламлари ўртасида Махтумқули ижодининг аҳамияти, асарларига, ҳикматли ибораларига эътиборнинг каттали мени жуда тўлқинтиради. Барча тоифадаги китобхонлар ихлосини қозона олган Махтум¬қулидек донишманд шоирни етказган халқ чинакам халқдир. Махтумқули ўзининг эзгу шахси, инсонпарварлик руҳи билан тўлиқ шеърлари орқали оддий меҳнат аҳиллари учун юксак умидбахшлик руҳини бағишлаб турибди:
Ғариб, сен йиғлама шердек бўларсан!
Ўйлайманки, мустақилликни мустаҳкамлашда, бозор иқтисоди тамойилларини шакллантиришда ҳазрат Махтумқулининг мероси ҳам бизга мададкорлик қилиб туради. Бу ноёб ўгитлар умид, яхшилик, адолат, эътиқод тарбиясида энг ишончли маънавий озиқлардан ҳисобланади. Улкан шоиримиз ўз ўқувчиларига ҳамиша,ҳар қандай шароитда ҳам баланд руҳ, маънавий кўтаринкилик озиғини бериб келмоқдалар.
Азиз хотира
Тилак Жўра табиатан ўта содда ва беғубор инсон, умухалқ севган истеъдодли шоир эди. Бу инсоний маҳр ва эътибор фазилатини бошига тож қилган шоир мен билан қиёматлик оға-ини бўлиб бу иймонли қалам соҳибининг тавсия қилинган “Ўзбекистон халқ шоири” фахрли унвонини ололмай бу ёруғ оламни бевақт тарк этганликлари кўплар қатори менинг ҳам қалбимда оғриқ бўлиб қолди. Меҳрибон Аллоҳдан бу эътиқодли шоир биродаримизнинг руҳларига парвардигор раҳмати ёғилсин, иоласи, яқинлари ҳаёти доимо сарбаланд бўлсин. Абдулғаффор Хон БУХОРИЙ,

Дунё туркманлари инсонпарвар
бирлашмасининг аъзоси,
Бухоро давлат университети фахрийси, адабиётшунос олим, ёзувчи ва таржимон

3
Қариндош туркман халқида ўзаро «Руҳбаланд бўлинг», «Руҳингиз доимо баланд бўлсин», «Руҳни асло туширманг» каби тилакларни ишлатиш, бир-бировнинг кўнглини кўтариш миллий-маънавий қадриятлар тизимида муҳим аҳамиятга эга. Туркман шоирлари, жумладан, Махтумқули Фироғийдек халқпарвар санъаткор ўз асарларида одамизотга умидбаҳшлик руҳини бағишлаш каби эзгу ният билан ҳам қалам тебратганлар.
Махтумқули, Ҳақдан тила борингни,
Тилар бўлсанг тила ўз иймонингни.
Т.Ж.:-Бу – Махтумқулининг инсон қалбига жо этаётган энг юксак умидбаҳшлик руҳи, энг мўътабар илоҳий мақсад-тилаги ҳисобланади. Дарҳақиқат, бизнинг асосий умидимиз, муҳим тилакларимиз энг аввало меҳрибон Парвардигордангина бўлади. Шоир «Карам истарман» шеърида ҳам «Авваламбор Қодир Оллоҳ, Сендан бир карам истарман» деб ўз илтижосини баён этган. Оллоҳ бошини сийлаган, йўлини тўғри қилган инсон ҳеч нарсадан юки бўлмайди. Шу маънода «Карам»ни – илтифот ёки раҳнамоликни, бойлик ёки мартабани, илм ёки истеъдодни яратган Оллоҳимизгина беришини билишимиз, бу умидларни ул буюк илоҳдангина қилишимиз лозим бўлади. Чунончи, валий шоиримиз юксак ишонч ва эътиқод билан уқтирганидек, «Ҳақ бандаси Ҳаққа чиқар». Бу ҳар банданинг кўнгли Оллоҳ-Ҳақнинг ёди ва эътиқоди билан нурафшон бўлиши лозимлигини англатадиган сабоқдир. Биз одатда умид ва тилакни ким-ким мансабдор ёки бадавлат каслардан қилиб, хатога йўл қўйганимизни, ғофилликдан алданиб қолганимизни сезмаймиз. «Номардларга, миннатли бандасига қолган кунингиз қурсин, болам, – дердилар раҳматли падаримиз Исоқ Пўлатов. – Ҳар не қилинг, ўзингиздан, ўз кучингиз, ўз заковатингиздан қолманг. Умид қилинг, умидни фақат Худойимдан қилинг».
Отамизнинг кўп ишлатадиган яхши кўрган бир иборалари бўларди, «Машойихлар айтибдиларки, ҳосил умиди бор экин экканга, деб...» дердидар у киши. Падаримиз тенгдошлари, чўпон ёки деҳқонлар билан ўзаро иш-ташвиш муносабатларида шу иборани қўллаб, ҳамсуҳбати қалбига ёруғ бир умид, ғайрат ва истиқболга ёруғ ишонч руҳини бағишлай олардилар. Бу ажиб ҳодисани қарангки, падаримиз ишлатадиган севимли иборалари аслида «Ҳосил умиди бор экин экканга» шаклида ҳазрат Маҳхтумқулига тегишли бир мисралик ҳикмат экан. Болалик кезларимдан эслайманки, падаримиз Махтумқули ҳақида эҳтиром билан гапирар, гап орасида асарларидан таъсирчан мисоллар келтиришни яхши кўрардилар.
А.Х.Б.:-«Ҳосил умиди бор экин экканга», деган ҳикмат барча меҳнат аҳлига, ҳунарманд ёки ижодкорга, қолаверса, Худо берган умрини яшаб, ризқини териб юрадиган бандага юксак умидбахшлик руҳини бағишлаш кучига эга бўлган фикр-даъватдир.
Йиғлабон Махтумқули, даргоҳига арз айлагил,
Не учун, кўп йиғлаган бир кун кулосидир кўнгил.
Ростки, ҳар қандай бахтсиз бахтни, мулксизлар мулкни, мавқесизлар мавқени, фарзандсизлар зурриёдни фақат Ҳақ даргоҳидан тилаб олишлари, бу борада умидни фақат Оллоҳнинг ўзидангина қилишлари мумкин. Махтумқули учун Ҳақдан ўзгасидан ҳар қандайин номарду нокасдан кутиш мумкин эмас:
Қодир Жаббор, сендан тилагим кўпдир,
Сен мени номардга муҳтож айлама.
Хазинангдан бергин менинг ризқимни,
Бандангни бандангга муҳтож айлама.
Қодир Жабборнинг хазинаси туганмас, истифоти адо бўлмасдир. Шу маънода бўлса керакки, доно авлодларимиз «Қўлдан берганга чумчуқ тўймас, ётиб еганга тоғ чидамас» каби ҳикматомуз фирк-танбеҳлар ижод қилганлар. Шоирнинг талқинича, Ҳақдан умид қилиб топилган мол-мулк ҳалолдир. Шунинг учун ҳам у бандани ҳаром топадиган эгри йўлга эмас, халол топадиган тўғри йўлга бошлашини Ҳақдан илтижо қилади:
Оздирмагин тўғри йўлдан эгрига,
Эгрини тенг қилма ҳаргиз тўғрига,
Ўзга моли насиб қилмаг ўғрига,
Ҳалолни ҳаромга муҳтож айлама.
Т.Ж.:-Оллоҳга умид-илтижо қилиб топилган мол-мулкнинг ҳалоллига – инсон умрининг безаги, обрўйи эканлигини унутмаслик, доимо ниятимизни шундай пок тутмоғимиз керак бўлади. Бундай ёруғ умидбахшлик, пок ният-илтижо намунасини Махтумқули ҳазратнинг ўзлари кўрсатиб, миллионларга намуна кўрсатаётганидек бўладилар:
Карвон бўлсам тўғри йўлдан қочмасман,
Номард кўпригидан ўлсам кечмасман,
Қўлидан бир коса шароб ичмасман,
Соғ қўлим сўл қўлга муҳтож айлама.

Мана шу бир банд шеърдаги панднома мазмунидан ҳам билса бўладики, Махтумқули кишилар ўртасидаги иллатлар ҳақида кўпроқ бонг урган. Бунинг боиси, шоир одамизот ҳаётининг мукаммаллиги, гўзаллиги учун куюнчаклигидан ҳам унинг камчиликларини тугатиш, уни нуқсонлардан ҳоли кўриш каби холис ниятда бўлган. Сатрлар мазмунига эътибор берсак, донишманд шоирнинг иймонни инсон умрининг безаги ва энг катта мавқеи сифатида билиши маълумдир. Харом ишлар – иймонга нуқсон етказади, демоқда шоир. Махтумқулининг «Яхшиликни умид этма ёмондан, бўлар бола ёш чоғидан беллидир» мисраларидаги ҳаққоний фикрлар кўламидан тарбиянинг, инсон характер-зийнатининг ҳолати Оллоҳ яратганидан Худо тақдир этганидан ўзгача бўлмаслиги каби шаҳий мазмунни англаб етиш мумкин. Дарҳақиқат, асли ёмондан, қонида бадбин ниятлар оқувчи ярамасдан яхшилик, эзгулик кутиш асло мумкин эмас. Тарбия иши ҳам бўладиган болага қаратилса, айни муддао: у ҳар нечук қилғиликлардан сақланади, характер-хусусияти тобланади, эзгулик сари юз тутади. Бу билан ёмонни тарбияламаслик, ахлоқий ўгит бермаслик керак, деган маъно ёки хулоса чиқариб бўлмайди, албатта. Махтумқули бу билан ёмоннинг ёмонлигини билиш, ҳисобга олиш лозимлигини уқтирмоқда, холос. Тағин, бундай ёмон билан тенглашмаслик, у билан беҳуда пачакилашмаслик сабоғини ҳам англаш мумкин бўлади. Махтумқули ҳатто охирзамоннинг – қиёматнинг белгиси, яқинлашиши ёмонлар, ёмонликлар билан боғлиқ эканлигини таъкидлайди:
Охирзамон яқинлашса,
Аввал бало елдан келур,
Ёмон қолса, яхши ўтса,
Бир нишона селдан келур.
А.Х.Б.:-Унутмайликки, ёмонлар ёки умуман ёмонликлар дунёни зумда қиёмат-қойимга айлантириши ҳеч гап эмас. Шу билан бирга, ёмоннинг ёмон эканлигини билмасдан, бир одамга шубҳа-гумон билан қараш, уни ёмон отлиққа чиқариш ҳам ярамайди. Шоир балки шунинг учун ҳам «Ўз-ўзингча ёмон дема, Киши кўрмай баҳо берма» деган ўгитини беради. Бундай дилдошлик фикрини Маҳтумқулидек буюк инсонпарвар шоиргина ифодалаши мумкин. Ростки, бу бевафо дунёда ёмонотлиқ бўлиб қолиш, юзга беҳуда қора тамға тушиб қолиши ҳам ҳеч гап эмас. Ёмонотлиқ бўлмаслик, бадбинларга алданиб қолмаслик учун Махтумқули чин дилдан куюниб ўгит берган. Яъни:
Қасамхўрга яқин борма,
Бадфеълнинг турқини кўрма,
Душманга сирингни берма,
Бошга бало тилдан келур.
Қасамхўрлар, бадфеъллар, душманлар кимлигини билган одам бу ёруғ оламда одамнинг одамдан ер-осмонча фарқли эканлигини англаб етади. Инсон тарбиясида буларнинг ҳаммасидан хабардорлик кутилган натижаларга эришмоқ гарови бўлиши муқаррардир.

Тўғри, йигитда ташқи кўрк, мансаб ва имкониятлар кўлами бисёр бўлиши мумкин. Аммо, унинг чинакам мард йигитлиги, инсоний ибрати қиладиган ишларида, ҳаракат-фаолиятида, эзгу ниятлари ва унинг амалида ўзини намоён этиши мумкин. Тағин, унинг қўли очиқлиги элга ёзадиган дастурхонида («ош-нони»), саховатпешалигида ҳам маълум бўладики, буни шоирнинг алоҳида таъкидлаши бежиз эмас. «Ош-нон» мазмуни албатта халққа узлуксиз зиёфатлар бериш, тўй устига тўйлар қилиб, каттадан-катта дастурхонлар тузаш деганидан эмас. «Ош-нон» саховатнинг, қўли очиқликнинг рамзий маъносига эга.
А.Х.Б.:-Махтумқули умрини, ижодини оддий, ҳимояга муҳтож кишилар учун бағишлаган сиймо эканлигини унинг ҳар бир шеъри орқали ҳам билса бўлади. «Махтумқули айтар, фақир ноласи, Оламда йўқ эрур анинг қиёси» дея, шоир дунёдаги энг азиятли энг оғир иш – бу фақир, бечора кишиларнинг нотексликданми, йўқчиликданми, зулм-зўравонликданми чеккан нолалари эканлигини уқтирмоқда. Бу – золимларни, юлғичларни, муттаҳамларни бундай зўравонлик ва шафқатсизликдан огоҳлантириш, қайтариш даъвати ҳамдир. Акс ҳолда, бундай золимларнинг қисмати энг олий жазо – қабр азоби, дўзах оловида куйиши билан боғлиқ бўлади:
Фақирни йиғлатган золим боласи
Тор лаҳатда – мозоринда беллидир.
Шундайки, инсонпарвар шоир Махтумқули ўз асарлари билан ҳамонки одам боласи учун куюниб, унинг аччиқ, аянчли қисматига дарддошлик қилиб турибди.
2
Эзгулик ғояси, эзгулик маънавияти адабиёт, санъат ва илм-фан тизимининг етакчи масалаларидан бири сифатида аҳамиятлидир.
Адабиёт ва педагогиканинг бир-бирига яқинлиги, бир-бирига суяниб иш тутиши маълум илмий-маърифий ҳақиқат. Бадиий асарлар тарбия жараёнида энг кўп асқотадиган, таъсирчан ва мароқли таянчлардан бири. Шунингдек, илм олиш, фан асосларини ўрганиш жараёнининг самарадорлиги, таъсирчанлигини ўрганиш жараёнининг самарадорлиги, таъсирчанлиги учун ҳам бадиий асарлар, образлар алоҳида аҳамият касб этиши мумкин. Буюк тарбиячи шоир Махтумқулининг:
Ер осмонмонча фарқли одам одамдан,
Кимнинг сўзи заҳар бол томмас кимдан.– мисраларидаги ғояга таяниб айтадиган бўлсак, бир-биридан еру осмонча фарқ қиладиган одамларнинг машаққати экан.
Машҳур чех педагоги Ян Амос Коменский ёзган эдики, «ўқувчиларни қийнамай, зериктирмай, дўқ-пўписа қилмай ва урмай, балки, аксинча ўйнашиб ва ҳазиллашиб, уларни фан чўққиларига бошлаб чиқиш лозим» (Я.А.Коменский. Буюк дидактика. Тошкент – 1975, 49-бет).
Т.Ж.:-Мана, шундай мақсад йўлида Махтумқулидек шоирнинг шеърий асарлари, ҳаётбахш пандномалари ҳам асқотиши, мароқли восита вазифасини бажариши мумкин. Шу маънода биз Махтумқулидан аввало шарқона ахлоқ-одоб тарбиясинигина эмас, шундай мумтоз одоб мажмуининг таълимини ҳам олишимиз мумкин бўлади.
Махтумқули, қўлинг чеккил ҳаромдан,
Иймоннингга нуқсон етар зиёндан,
Яхшиликни умид этма ёмондан,
Бўлар бола ёш чоғидан беллидир.

Махтумқули мероси -- инсоний қадриятлар хазинаси
Учинчи китоб.”Махтумқули, халқ ёдидан айрилма...”
Қодир Жаббор, Сендан тилагим кўпдир...
(Таниқли шоир, филология фанлари номзоди, доцент Тилак Жўра билан мулоқот)
Абдуғаффорхон Бухорий:- Тилак ака, биласиз, ҳар бир соғлом жамиятда инсон омили, одамзотнинг яхши кунлари, фаровон ҳаёти учун кураш тамойили етакчи, балки, бош масалалардан бири бўлиб келмоқда.
Дунёда шоирдан шоир кўп, артисдан артист кўп. Лекин булар орасида кўпчилик халқ севадигани, асарларини ихлос билан ўқийдиган, қўшиқларини миллионлаб жон қулоғи билан тинглайдиган истеъдод эгалари бармоқ билан санарликдир.
Тилак Жўра:- Тўғри айтасиз, Махтумқули деган катта-кичик тарафидан ихлосмандлар жуда ёқтирадиган шоирнинг ҳар қандай кишининг ҳам қалбини ларзага соладиган шеърлари инсониятни жудаям ҳайратлантиради. Махтумқули буюк бир дардкаш санъаткор сифатида инсон учун нақадар куюнувчи, унинг азиятларидан ўртанувчи зот эди. Бундай дардкашлик унинг деярли барча шеърлари таркибига сингиб кетган.
Дунёга одамнинг ҳеч кўзи тўймас,
Киши лоф сўзлаюр – илгари бўлмас,
Одамларнинг фазилати тенг эрмас,
Тилдан, дилдан, қилиғидан беллидир.
Бу мисраларнинг ҳар бирида инсон учун қимматли ўгит ҳам, инсон ва замон ҳақидаги фалсафий қараш ҳам, одамзот учун куюнчаклик ҳам ўз мужассамини топган. «Дунёга одамнинг ҳеч кўзи тўймас» – дейиш билан шоир мол-мулк, ҳисобсиз бойликни қанча кўп тўплагани билан барибир кишининг бундан кўзи тўймаслиги ҳақидаги асл ҳақиқатни фалсафий теранликда ифодалаган. Шу билан бир қаторда унда донишманд шоирнинг молу мулк дунёсига кўзи тўймас одамнинг аянчли, маънан паст аҳволига нақадар куюниши ҳам сезилиб турибди. Сўнгра лоф сўзлайдиган, яъни, гап-сўзлари деярли ёлғон-яшиқдан иборат кишининг «илгари бўлмас»лиги – иши ўнгланмаслиги, бирор ёруғ мақсадига эришмаслиги ҳам шоир романидан куюнчаклик билан талқин этилган. Шу билан бирга, файласуф Махтумқули Оллоҳ бандаларининг ҳаммасиям қилиқ-хосияти, фазилатини ҳаётидан тенг эмаслигини ҳам билади. Шу боисдирки, ҳаммадан ҳам яхшилик, эзгулик кутиш лозим эмас. «Беллидир» деб аталган шеърдаги «Нелар бўлмас одамзотнинг бошинда, Муносиби бўлмаса тенг-тўшинда» — мисраларида ифодаланган фикр Махтумқули ижодининг марказий масалаларидан бири сифатида характерлидир. Бу – нарса шоирнинг инсон учун дилкашлилиги, куюнчаклиги билан алоқадор туйғу. Шоирнинг одамзот учун нақадар ўртаниш билан фикр юритаётганлигини ўз теранлиги билан тушуниб етмоқ лозим бўлади. У одамни хатолар қиладиган, шунинг оқибатида бошига турли офатлар тушадиган жонзот сифатида билиб, буни аллақандай таъна қилиб айтаётгани йўқ. Асло. Бу ўринда инсонсевар санъаткорнинг хом сут эмган бандаларнинг хато қилиши, адашиб қолиши мумкинлиги ҳақидаги теран хулосаси муҳим. У шунинг учун ҳам билиб-билмай гуноҳга ботган, тасодифан хато қилиб, балойи-қазо кунларга қолган бандалар қисмати ҳақида чуқур инсоний дарддошлик билан фикр юритмоқда. Бу ўринда Махтумқулининг яна бир ўта ҳаққоний, дардли қараши мавжудлигини ҳисобга олиш керак. «Муносиби бўлмаса тенг-тўшинда» дейиш орқали шоир инсоннинг адашишига, хато ёки гуноҳ қилишига ўзга бир душман, ноқобил, алдамчи, номард кимсаларнинг сабабчи бўлишини таъкидламоқда. Шак-шубҳасизки, бу аслида жуда тўғри ҳаётий ҳодисотларнинг баёнидир. Махтумқулининг шеърларидан бирида «Нодон дўстдан доно душман афзалдир», деган ҳикматни эслаймиз. Одамизот аксари ҳолларда дўстига, яқин кишисига ишониб, доғда қолади. Чунки, ҳатто ўзига ишонмаган одам баъзида дўстига, яқин қариндошига, ҳамкасбига чин дилдан ишонади ва суянади. Халқ мақолида «Ишонмагин дўстингга – сомон тиқар пўстингга», дея бекорга уқтирилмаган. Махтумқули яхши кишиларни «Муносиби бўлмаган» тенг-тўшлардан, яъни, номард ва ғирром «дўст»лар қилғилиғидан огоҳлантирмоқда. Бундай огоҳ чинакам ахлоқий аҳамиятга эга.
Йигит фарқин маълум этар ишинда,
Тафовути ош-нонинда беллидир.

Тилак Жўра ҳақидаги маълумотларни Facebook ижтимоий тармоғида ўқинг

Актер, Агариза ўғли Бобоевнинг “Нозим Ҳикмат” (М. 1957) китобида пьесанинг Низомий ва Навойи достонлари таъсирида битилгани айтилган. “Фарход ва Ширин” билан “Бир севги афсонаси” ўртасидаги муштараклик фақат қаҳрамонларнинг танланишидагина эса Навоий Фарходнинг, шахзода бўлиб туриб, Бонийдан меъморлик, Монийдан наққошлик санъатини олий даражада тез эгаллагани унинг тошйўнарлик маҳоратини меҳр билан куйлаган. Нозим Ҳикмат Фарходи шахзода эмас-у лекин уста наққош тенги йўқ тошйўнар. Бу унинг асосий касби. Демак Нозим Ҳикмат Фарходи – меҳнаткаш халқ вакили лекин икки бу қаҳрамонни бирлаштириб турадиган бир ип бор: бу – халқпарастлик, меҳнаткашнинг раҳмини ейиш. Тўғри, Низомий Фарҳоди ҳам ҳунарманд, зўр муҳандис, мисли йўқ наққош. Лекин шоир талқинида меҳнаткашпарастлик йўналиши йўқ.
Низомийда воқеа бундай. Ширин кўнган водий шу қадар хушҳаво, шунчалар сўлим эдики, бу ерда кишини сут ичгиси келаверарди. Аммо, аксига олиб ўша водий яйловларида мол боқишнинг иложи йўқ чунки заҳарли бир ўт пайдо бўлган мол уни еса ўлади. Шунинг учун чўпонлар молларини Ширин ўрнашган водийдан анча узоқларга ҳайдаб кетганлар. У ердан сут ташиб келтириш эса жуда азоб. Низомий тили билан айтганда “дардисар”, “яъни бош оғриқ” бир иш. Шунда Ширин қани энди бир тошдан ариқ бўлсаю ундан сутни оқизиб келтирсак дейди. Ойжамолнинг бу орзусини амалга ошириш учун Шопур Фарходни топиб келади. Фарход Ширин учун сут ариғи қазийди. Шу тариқа Фарходни севиб қолади. Навоий достонига Фарход эса кўп минг кишилик халқни азоб-уқубатдан, машаққатли меҳнатдан озод этиш, учун ҳунарини ишга солади. Аслида ариқ қазишни халққа, Ширининг истагига кўра, Меҳнбону буюурган эди. лекин бундан хабарсиз “Мазлуми ситамкаш”, “алакаш” бу элга Фарходнинг раҳми келади. Чунки бечора одамлар унга бутун кўнгилларини тўкиб солган дарди хол қилган эдилар:
Эрур уч йиллик жон тортиб ҳамиша,
Ушалмай қолмади метину теша.
Машаққатдин йигитни эл қадри дер,
Ки қозилмиш икки-уч юз қарич ер.
Бу янглиғ бирла умри Нуҳ топсоҳ
Баданда тўпроқ олдни руҳ топсоқ
Чу меҳнатнинг ҳаду пойони йўқтур
Туганмаслик бу иш имкони йўқтур.
Гаҳи фарёду афғоне чекар биз,
Гоҳ иш қилмоқ учун жоне кечарбиз...
Халқнинг бу оҳу фиғонига чидаб туролмаган Фарҳод ўз мақсади Ширини излашни ҳам бир четга йиғиштириб қўйди.
Ҳунарни асрабон нетгумдир охир,
Олиб фироққаму кетгумдир охир!!
Дейдида, ишга шўнғиб кетади. Ўхшашликни қарангки, Нозим Ҳикмат Фарҳоди ифлос сувдан ўлатга учраб қирилиб кетаётган арзни шаҳри аҳолисини қутқариш ва шу йўл билан биргина севгисига эришиш учун тоғдаги булоқ сувини шаҳарга оқизишга бел боғлайди. Ўн йил бетиним тер тўкиб, ярим йўлга етади. Шунда Ширин Меҳнбонунинг мазкур шартни бекор қилгани хабарини олиб келади. Лекин Фарход севгилиси Шириндан яна ўн йил кутишини сўрайди. Чунки халқни тоза сув билан таъминлаш Фарходнинг шахсий манфаатларидан устун туради. Бу Навоий достонидаги энг зўр жиҳатидаги Нозим Ҳикмат томонидан давом эттирилгани эмасми?
Навоийда Фарҳод учун қурилган тўрт қасрни бунёд этиш воқеалари ора иш боши – корфармо образи тилга олинади.
Пая-пай корфармодин ҳаё-ҳай
Ҳаё-ҳайдин қилиб эл иш паёпай.
Нозим Ҳикматга эса устабоши (демак, корфармо) ёрқин образлардан бири сифатида гавдаланади.

Навоий ва Нозим Ҳикмат


Алишер Навоий жаҳоннинг энг улуғ шоирларидан бири эканини биз айтсак, эҳтимол овозимиз бутун дунё бўйлаб таралмас. Лекин энди бу гапни турли мамлакатлардаги машҳур адибу шоирлар айтишса-чи? Бундай ҳаққоний эътироф бизнинг юкимизни енгил қилибгина қолмай, кўнглимизда илиқ бир мамнуният ҳиссини уйғотиб, зўр фахр туйғусини қўзғайди. Машҳур Француз адиби Луи Арагон 1955 йилда чоп этилган “Совет адабиёти” китобининг “Навоий деган махсус фаслида мана бундай деб ёзилади: “Замонамизнинг машҳур шоирлари чилилик Неруда, прагалик Незвал, испаниялик Альберти, кубалик Пельен, флодельфиялик Лоу Энфелис ва туркиялик Нозим Ҳикмат бугун Навоий ижодига таъзим қиладилар.
Бироқ таъзимда ҳам таъзим бор-да. Хўш, Арагон тилга олган шоирлардан бизга қалбан ҳам, лисонан ҳам энг яқини - Нозим Ҳикмат туркий халқлар адабиётининг азалидан ҳозиригача, ким билади, дейсиз, балки абадийгача энг буюк сўз сеҳргари бўлиб турган бобокалони - Алишер Навоийга таъзимни қандай ифодалайди экан?
1948 йил Нозим Ҳикмат Туркиядаги қамоқхоналардан бирида ётибди. Аммо турмада ҳам қаламини қўлидан ташлаган эмас. Ўша йили у бир драма ёзди. Унга: “Фарход, Ширин, Меҳманабону ва Темур тоғ суви”, деб ном қўйди.
1948 йил. Алишер Навоийнинг 500 йилилиги катта тантана билан нишонланди. Пьеса қаҳрамонлари эса Фарҳод Ширин, Меҳманабону, яъни Меҳнбону... ана шу икки уйғунлик ҳали асарни ўқиб чиқмасингизданоқ сизда: “Бу Нозим Ҳикматнинг улуғ Навоий юбилейини қамоқхонада туриб қаршилади., тўйга тўёнаси эмасмикин?” – деган фикр уйғонади.
Таниқли Озарбайжон Низомийшуноси, марҳум Ғ. Алиев бу пьесани Низомий Ганжавий “Хамса”сидаги иккинчи достон - “Ҳусрав ва Ширин” таъсирида битилган, деб ҳисоблаган эди. бу сайёр сюжет асосида асар битишнинг сарчашмаси Низомий достони экани, Ҳусрав Деҳлавийнинг “Ширин ва Ҳусрав”и ҳам ўша достонга жавоби, Навоий “Фарҳод ва Ширин”и эса Низомий ва Деҳлавий достонларига назира тарзида битилганини инобатга олсак, албатта нозим Ҳикматни Низомий сюжетлари асосида аср битганлар рўйхатига киритиш керак. Бироқ Фарход образининг бош қаҳрамони қилиб олишиёқ таъсир манбаини энди Низомийдан эмас, Навоийдан қидириш тақозо этади.
Кўпчиликка маълумки, Низомий достонида Фарход образи яратилган бўса-да, асарда бу йигитнинг ширингина ишқи - эпизодик сюжет. Низомий достонининг асосий йўналиши эса Ҳусрав билан Ширин севгисини васф этиш, Навоий ўз достонига томоман янгича ғоявий-фалсафий мазмун юкланади. Бунинг учун эса аввало Фарход ва Ширин ишқини куйлашни бош мақсадига айлантиради.
Бу мавзуда Навоийдан кейин ҳам шарқ адабиётида ўнлаб достонлар битилди. Бироқ энди шоирлар фақат Низомийга эмас Навоийга ҳам жавоб айта бошладилар. Ғ.Алиевнинг “Шарқ халқлари адабиётларида Низомий мавзулари ва сюжетлари” ( М. 1985) китобида зикр этилган мавзуда ёзган муаллифлар, уларнинг асарлари хусусида қисқа-қисқа хабар берилган. Аниқлашимизча, шу сайёр сюжет бўйича Навоийдан кейин 62 асарнинг 18 тасида Ҳусрав билан Ширин севгиси эмас Фарход билан Ширин севгиси тараннум этилган. Бизнингча, ўзбек, форс-тожик, турк-азарбайжон, уйғур тилларидаги ана шу 18 асар ё Навоий достонига жавоб, ё “Фарход ва Ширин”нинг у ё бу кўринишдаги таржимаси. Албатта бу фикрни илмий исботлаш учун махсус тадқиқот керак.
Аммо Низим Ҳикмат пьесасини ўқиб, у ана шу анъанавий мавзуда битилган асарларнинг ҳаммасидан кўра Навоийнинг “ Фарход ва Ширин”ига кўпроқ мос келишига амин бўлдик.
Гап фақат асардагина эмас чунки пьеса русчага “Легенда о любви” таржима қилинганидан кейин “Бир севги афсонаси” деб атала бошлади. Аслида асар моҳиятан Навоий достонига яқин.
Адабиётшунос Э. А. Корбаткина “Нозим Ҳикматнинг афсона пьесалари” (М.1967) китобида “Бир севга афсонаси” пьесаси илдизлари “Генезиси” масаласини ўртага қўйди, муаллифни турк халқ оғзаки ижоди билан алоқаси кўпроқ қизиктиргани сабабли Навоий ва Нозим Ҳикмат асарлариаро муносабат йўл-йўлакай қайд этилади, холос.