Diplomat (Sobirov)

Qatargeyt 2.0 — endi Isroilda

Soʻnggi bir necha kundan beri Isroilda navbatdagi siyosiy mojaro davom etmoqda. Mamlakat Bosh prokuraturasi hukumatning bir nechta yuqori lavozimlarini Isroilda Qatar imijini yaxshilash uchun arab davlatidan pora olish va qatarlik investorlarga qulay biznes takliflarini sotishda ayblamoqda.

Tergov ishidagi asosiy figurantlar Netanyahuning bosh maslahatchilari: Jonatan Urix va Eli Feldshteyn. Kecha ular tergov doirasida qamoqqa olindi.

Netanyahuning oʻzi esa 31-martda Tel-Avivda korrupsiya boʻyicha tergovda, tushdan keyin Quddusda Qatargeyt boʻyicha tergovda koʻrsatma berdi. Bosh vazir tergovda gumonlanuvchi emas, balki guvoh sifatida qatnashyapti.

Netanyahu va uning tarafdorlari ayblovlarni rad qilayotgan boʻlsa-da, ularning harakatlarini ayblovlarda jon borligini koʻrsatmoqda. Xususan, ular Qatargeyt ishini boshlashga buyruq bergan Bosh prokuror Gali Baharav-Miaraniga ishonchsizlik votumi eʼlon qildi va uni ishdan boʻshatisha urinishni boshladi.

Keyinroq ushbu ishni olib borayotgan Shin-bet (Isroil ichki xavfsizlik va aksilrazvedka xizmati) rahbari Ronen Bar ham, garchi mamlakat Oliy sudi buni taqiqlagan boʻlsa-da, Netanyahu tomonidan ishdan olindi. Oliy sud bosh vazir qarorini toʻxtatish haqida buyruq chiqardi.

Hozircha Netanyahu guruhi tergovni toʻxtatish uchun imkon boricha kurashyapti. Bu esa muxolifat va jamoatchilik gumonlarini yanada kuchaytirmoqda. Ushbu mojaro tenglashtirilayotgan Uotergeyt ishi (oʻshanda Respublikachilar partiyasidan boʻlgan prezident Richard Nikson hukumati Uotergeyt mehmonxonasida joylashgan Demokratlar partiyasi majlisi oʻtuvchi xonaga yashirincha eshitish moslamalarini oʻrnatgan) natijasida prezident Nikson AQSH prezidentlari orasida birinchi va oxirgi boʻlib, isteʼfo bergan va muddatidan oldin lavozimdan ketgandi. Netanyahu bilan ham shunday boʻlishi ehtimoli, aftidan past.

Qatargeyt 1.0 ishi 2022-yilda yuz bergandi. Uch yil oldin Yevropa parlamentining yuqori mansabdorlari ham Qatar, Marokash va Mavritaniya lobbichiligida ayblangan, bir qator yuqori martabali shaxslar, jumladan Yevroparlament vitse-prezidenti Eva Kayli ushbu ish doirasida hibsga olinib, lavozimidan boʻshatilgandi. Shundan soʻng Yevrokomissiya ittifoq amaldorlari kimdan, qanday sovgʻa va boshqa imtiyozlar olishi mumkinligi aniq koʻrsatilgan axloq kodeksini ishlab chiqdi.

@pan_diplomat

3-aprelda O‘zbekistonga Yevropa Komissiyasi Prezidenti Ursula fon der Lyayen va Yevropa Kengashi Prezidenti Antoniu Koshta kelarkan. Ular Samarqandda birincha marta bo‘lib o‘tuvchi Yevropa-Markaziy Osiyo sammitida qatnashadi.

Ushbu sammitda ishtirok etish uchun Yevroittifoqning eng nufuzli vakillari kelishi, shubhasiz, ajoyib. Ursula xonim hozir Yevropani birlashtirib turgan eng katta va keskin figura. Uning O‘zbekistonga kelishi Yevropa Markaziy Osiyoga jiddiy e’tibor qaratmoqchiligidan dalolat.

Ulardan oldin 27-28-mart kuni Yevropa ittifoqining Tashqi ishlar va xavfsizlik siyosati bo‘yicha oliy vakili, Yevropa komissiyasi vitse-prezidenti Kaya Kallas ham Turkmaniston, O‘zbekiston va Qozog‘istonga tur uyushtiradi.

Yevropaning eski ittifoqchisi AQSH bilan yuzaga kelayotgan qarama-qarshiligi yevropaliklarni muqobil variantlarni qidirishga undayapti. Ukrainadagi urush boshlangandan keyin ham bunday darajadagi faollik kuzatilmagandi. Mirziyoyevning Fransiyada iliq kutib olinishi ham ko‘hna qit’a har bir variantga e’tibor berayotganini tasdiqlaydi. O‘zbekiston bunday vaziyatdan foydalanib qolishi lozim.

@pan_diplomat

Turkiya uchun muhim vaqt. Ramziy ma’noda mamlakatning Imomo‘g‘li atrofida to‘plangan dunyoviy hamda Erdog‘on “yetishtirgan” radikal diniy qatlami o‘rtasida kurash boshlanyapti. Hali Erdog‘onni qo‘llovchi mitinglar ham bo‘lsa kerak.

Shubhasiz, Erdog‘on guruhi namoyishlar bo‘lishini bilgan va bunga tayyorgarlik ko‘rgan. RTE hokimiyatdagi 20 yil davomida ancha dunyoviy Turkiyada, uni har doim qo‘llovchi ajoyib elektorat — diniy mutaassib qatlam yaratdi. Bu qatlam Erdog‘onni g‘oziy deb biladi va u Turkiyani islom muhofiziga aylantirishiga ishonadi. RTE guruhi shunday kayfiyatdagidek ko‘rinadi, aslida esa ular umuman boshqa vektorlarda harakatlanadi. Oddiyroq aytganda, so‘zda g‘oziy, amalda esa yo‘q.

RTE bu davrda Turkiya dunyoviyligining tayanchi — milliy armiyani ham zararsizlantirdi. Gulen isyoni bahonasida armiya dunyoviylik tarafdori bo‘lgan zobitlardan “tozalandi”. Qismlarda diniy targ‘ibot olib borildi. Endi oldingidek harbiylarning vaziyatga aralashib, to‘ntarish qilish ehtimoli juda kam.

Turklarning, shior topish qobiliyatiga ham qoyil — “Ziplan, ziplamayan Tayyipchi” (Sakra, sakramagan Tayyipchi/Erdog‘onchi). Futbol sloganini siyosatga ko‘chirsa ham ajoyib chiqarkan. Agressiya yo‘q, siyosiy so‘z yo‘q, aksincha quvnoq va harakatchan slogan.

@pan_diplomat

Usmoniylar imperiyasi o‘z qudratining eng cho‘qqisiga chiqqan davrda, ya’ni 1566-yilda saltanat aholisi soni 15 mlnga yetgan. Shundan 10,5 mln (70 foiz) musulmonlar, 2,5 mln (17 foiz) nasroniylar, 1,5 mln (10 foiz) armanlar va yarim million (3 foiz) yahudiylar tashkil etgan.

Shubhasiz, butun musulmon olaming xalifasi hisoblanuvchi usmonli sultonlar davlatida musulmonlar ko‘p bo‘lgan va yuqori davlat lavozimlarini egallagan. Biroq Usmonli hukmdorlari o‘z davlatlari mustahkam va kuchli bo‘lishi uchun imperiyada “millet sistemi”ni joriy qilgan. Unga ko‘ra, saltanat aholisi diniy e’tiqodlariga ko‘ra, millatlarga bo‘lingan.

Bular musulmonlar (peshvosi xalifa), xristian-pravoslavlar (Konstantinopol patriarxi), armanlar (arman katalikosi), yahudiylar (xaxam-bashi) millatlari edi. Har bir millat o‘z peshvosi tomonidan boshqarilgan, sulton esa — barcha millatlarga homiylik qiluvchi, oliy hukmdor hisoblangan.

Millatlar qator masalalarda, jumladan, yuridik muxtoriyatga ega bo‘lgan. Masalan, arman millati vakili islom shariat qoidalari bo‘yicha emas, arman Apostol cherkovi qoidalari bo‘yicha sudlangan. Hokimiyat millatlarning diniy ishlariga aralashmagan, soliqlarni ham hukumat vakillari emas, millat rahbarlarining maxsus insonlari yig‘gan va g‘aznaga topshirgan.

Usmonli imperiyasida barcha millat vakillari o‘z ijtimoiy guruhi doirasida ham, hukumat darajasida ham yuqori lavozimlarni egallagan. Masalan, sulton Boyazid II va Salim I’ning bosh shifokori Jozef Hamon yahudiy, mashhur buyuk vazir Pargalik Ibrohim posho esa etnik yunon, xristian bo‘lgan. Sultonlar turli diniy va milliy guruhlarga yuksak toqatlilik ko‘rsatgan.

Aynan mana shunday tolerant siyosat Usmoniylar imperiyasi birdamligi va qudrati uzoq vaqt saqlanishga yordam bergan. Undagi musulmon bo‘lmagan guruhlar islom sivilizatsiyasi va madaniyati ichida o‘z mavjudligini saqlab qolib, saltanat taraqqiyotiga muhim hissa qo‘shgan. Usmoniylardan chiqqan olimlar, mashhur odamlarning ko‘pchiligi musulmon emas.

XIX asr ikkinchi yarmidan saltanat hududida millatchilik harakati kuchaygan. Usmoniylarga ham hamma qatori fransuzcha “millat” tushunchasi kirib kelgan. Bolqondagi xalqlarda millatchilik kuchaygan. Turklarni o‘zidayam “yosh turklar” kabi milliy guruhlar paydo bo‘lgan.

Ular boshqa dinlarga nisbatan toqatsizlik ko‘rsatgan. Oxiri “millet sistemi” vayron bo‘lib, davlat yemirilgan. Shu bilan Usmoniylar imperiyasi ham tugagan.

Shuning uchun davlatning birinchi vazifasi insonlar dini, millatidan qat’iy nazar ularning tengligini ta’minlash. Radikalashish, o‘zga fikrlarga toqatsizlik jamiyatni ham, davlatni ham yemiradi.
#birdamjamiyat

@pan_diplomat

Kecha Lukashenko Moskvaga borib, Putin bilan Ukrainadagi holat va AQSH bilan kelishuv haqida gapiribdi.

Putin tinchlik kelishuvlari haqida gapirib, Trampni maqtagan, AQSH tashabbusini qo‘llab-quvvatlayman, lekin ba’zi jihatlar bor debdi. Ya’ni, “biz hozir Kurskda Ukraina diviziyasini qurshovga oldik, ular yo o‘ladi, yo taslim bo‘ladi. Otashkesim bo‘lsa, ularning taqdiri qanday bo‘ladi? Biz ularni shunchaki qo‘yvoramizmi? Buning iloji yo‘q, ular bizning hududga bostirib kirib, begunoh tinch aholini o‘ldirdi, bu uchun ular javob bersin” degan ma’noda gapirgan.

Ajoyib, Rossiyachi? Ukrainaga bostirib kirgan, 3 yil urushib, yuz minglab odamlarni o‘ldirgan o‘ris askarlari ham qilmishlari uchun javob berishi kerakmasmi bu mantiq bo‘yicha? Ukraina Kurskda egallagan hudud bilan Rossiya Ukrainada egallagan yerni solishtirish mumkinmi?

Bir davlat rahbarining qanchalik mantiqsiz, ahmoqona fikrlashi va bunday odam katta davlatni boshqarishi mumkinligiga yorqin misol. Demak, AQSHda ham shunday odam davlat iqtidoriga kelishidan hayratlanmasa ham bo‘ladi.

@pan_diplomat

“Rashidov epoxasi” davridagi O‘zbekiston SSR’ning uch rahbari — Oliy Sovet Prezidiumi raisi Yodgor Nasriddinova, Vazirlar soveti raisi Rahmonqul Qurbonov, Kompariya MQ birinchi kotibi Sharof Rashidov tasvirlari mavjud video.

Shulardan ikkitasi: Nasriddinova va Qurbonov keyinchalik poraxo‘rlik va boshqa ayblar bilan ayblanib, partiya safidan chiqarilgan, so‘ngra yana tiklangan. To‘la sovetcha uslub.

Siyosatchilarning tili ham XX asr boshidagi (xususan, jadidlar) tiliga yaqin. Demak 1968-yilda ham o‘zbek tili qisman bo‘lsa-da, jaydarligini saqlagan (xo‘jalig‘i, yubaramiz, zaparlar tilayman kabi). Menimcha, shu mustaqillikdan keyin o‘zbek tilini rus tilidan uzoqlashtiramiz deb, uni forslashtirish kuchayib ketgan. Shashlikni ham “kabob”, “six kabob” deb qolishuvdi-ku, yaxshi hozir “shashlik”ning o‘zi turkiycha ekanligini bilishdi.

@pan_diplomat

O‘zbeklar endi Suriyada

Yaqindagina fuqarolar urushini tugatib, diktatorni qulatgan Suriyada yana isyon boshlangandi. Bashar Asadga sodiq kuchlar qurollarni tashlashdan bosh tortdi va yangi hukumat kuchlariga hujum uyushtirdi. Hozircha ular katta muvaffaqiyatga erishgani yo‘q.

Asadlar oilasi alaviy diniy oqimiga mansub. Asadlarning yarim asrlik hukmronligi davrida aynan alaviylar yuqori davlat lavozimlarini egalladi va musulmon-sunniylarga qarshi repressiyalar o‘tkazdi. Asadga qarshi kuchlar: darziylar (yana bir aralash diniy oqim), kurdlar, sunniylar (xususan ISHID ham) asosan alaviylar hukmronligidan norozi edi. Suriyaning hozirgi rahbari Ahmad ash-Shara kuchlarining asosiy qismi ham sunniylar.

Alaviylar ko‘p yashovchi hududlarda isyon boshlangach, bir necha yillik zo‘ravonliklar uchun qasos olish, shuningdek, haqiqiy yo‘ldan “adashganlar”ni yo‘q qilish uchun alaviylar yashovchi hududlarda pogromlar yuz bergan. Asad rejimiga aloqador bo‘lmagan oddiy odamlar ham tunab ketilgan, o‘ldirilgan.

Va mahalliy aholining aytishicha, zo‘ravonliklarda qatnashgan guruhlar askarlarining aksariyati xorijliklar. Ular bilan to‘qnashgan suriyalikning aytishicha, jangarilar o‘zbek yoki chechenlarga o‘xshaydi.

Suriyada o‘zbek jangari guruhlari bormi? Ha, ular Asadga qarshi sunniy kuchlar tarkibida o‘z o‘rniga ega. Aksariyati suriyalik o‘zbeklar, shuningdek, Turkiya orqali o‘tgan o‘zbekistonliklar. Ular suriyalik turkmanlar va boshqa turkiy xalqlar bilan guruhlarga birlashgan. Masalan, terrorchi “Imom al-Buxoriy jamoati (katibasi)”. Bu guruh rasman Suriya rahbari Jo‘loniyning “Tahrir ash-Shom” guruhi ittifoqchisi. Bundan tashqari “Tavjid va Jihod” kabi o‘zbeklar guruhlari ham bor.

Turli manbalarga ko‘ra, Suriyada 2 mingga yaqin o‘zbek jangarilari bor. Ular Asad va ISHID’ga qarshi janglarda qatnashgan. Kuchli radikal xarakterda. Aynan shu radikal kayfiyat sabab ular alaviy pogromlarida ishtirok etayotgan bo‘lishi mumkin.

Umuman Suriyaning yangi rahbariyati oldida katta muammo bor — Jo‘loniy uni qo‘llab kelgan, biroq hozir uning nazoratidan chiqib ketayotgan xorijiy bo‘linmalarni Suriyada chiqarib yuborishi kerak. Bu tinchlik uchun juda muhim nuqta.

@pan_diplomat

Davlat qarzi (krediti) mavzusi bo‘yicha. Xalqaro valyuta jamg‘armasining Jahon va Osiyo taraqqiyot banklaridan xavfliligi uning iqtisodiy siyosatga ta’sir o‘tkazishidir. O‘zbekiston kredit olgan 3 xalqaro moliya institutlari haqida.

Xalqaro valyuta jamg‘armasi (XVJ) — qisqa muddatli inqirozlarni bartaraf qilish uchun qulay fond. Jamg‘arma nisbatan tez fursatda kredit ajratadi. Lekin kredit sharti sifatida inqirozlarni yengish bo‘yicha tavsiyalar beradi. Masalan, soliqlarni oshirish, davlat xarajatlarini qisqartirish. XVJ bergan kredit va tavsiyalar sabab Ruandada iqtisod izdan chiqib, fuqarolar urushi yuz bergan.

Jamg‘armada AQSH ta’siri katta. Fond qaror qabul qilishida a’zolarning 85 foiz ovozi kerak. AQSHning 17 foizlik ovozga ega. Vashington kimgadir kredit berish bo‘yicha yakka qaror qabul qila olmasa ham, xohlagan jarayonni bloklay oladi. Shu boisdan ham XVJ’da AQSH lobbisi kuchli.

Jahon banki — uzoq muddatli kreditlar ajratuvchi institut. Bu bank asosan kambag‘al davlatlarga past foizli kreditlar va foizsiz zaymlar beradi. Shuningdek moliyaviy barqarorlik bo‘yicha maslahatlar ham taqdim qiladi.

Biroq bu yerda ham muammolar bor. So‘nggi yillarda Jahon banki ajratgan kreditlarning atigi 1-2 foizi haqiqiy kambag‘al davlatlarga berilgan va bu mamlakatlarda ahvol yaxshilanmagan, balki yomonlashgan. Masalan, Pokiston, Livan va Argentina. Albatta, bu yerda davlatlar hukumatining kreditlarni to‘g‘ri sarflash siyosati ham katta rol o‘ynaydi.

Bu yerda ham AQSH 16 foizlik ovozga ega va Yaponiya bilan birgalikda asosiy figura.

Osiyo taraqqiyot banki — Jahon banki kabi uzoq muddatli, uncha katta bo‘lmagan miqdorda kreditlar beruvchi bank. OTB yuqoridagi ikki institut kabi ukkan zaxiralarga ega bo‘lmagani uchun, deyarli har doim aniq loyihalar uchun qarz beradi.

Bank ko‘pincha ekologiya befarqlikda ayblanadi. Masalan, OTB kreditlagan Tailanddagi Maye Moh ko‘mir elektrostansiyasi atrof-muhitga jiddiy zarar yetkazgani aniqlangan. OTB ham davlatlarga iqtisodiy-agrar masalalarda tavsiyalar beradi, ammo kuchli emas.

Bu yerda ham Yaponiya va AQSH asosiy figuralar (ikkalasida 12,7 foiz ovoz). Lekin OTBda oxirgi paytlar Xitoy (5,4 foiz), Hindiston va Indoneziya ulushi ham ortyapti. Bu tashkilotda muvozanat bo‘lishini ta’minlaydi.

Yuqoridagi uch moliya instituti ham kreditlarni ushbu mablag‘ga rostan muhtoj, kambag‘al davlatlarga bermayotganlikda ayblanadi.

@pan_diplomat

Tramp Ukrainaga barcha yordamni to‘xtatib turish haqida buyruq beribdi. Bunga sabab esa Ukrainaga bosim o‘tkazib, uni muzokaralarga undash ekan.

Tramp 2019-yilda, Ukraina mamlakatda mulklarga ega bo‘lgan Hanter Baydenga nisbatan ish qo‘zg‘ashi uchun Zelenskiyga bosim o‘tkazgandi. Ularning telefon suhbati internetga sizdirilgandi. Tramp o‘shanda ham bosim vositasida sifatida Ukrainaga harbiy yordamni to‘xtatib qo‘ygandi.

Demak, Tramp uchun bu yangi usul emas. Biroq 2019-yilda u kelasi yilgi saylovlarda mag‘lub bo‘lishi aniq prezident edi. Va urush ham bo‘lmayotgandi. Hozir esa endigina Oq Uyga keldi, Ukrainada urush.

Ekspertlar Ukraina hozirgi qurol zaxirasi bilan yoz oxirlarigacha jang qila olishi mumkinligini aytyapti. Chunki Bayden ma’muriyati Vashingtondan ketishi aniq bo‘lgach, Kiyevga yordamni keskin ko‘paytirgan va tezlashtirgan.

AQSH qurollarisiz, Yevropa bir o‘zi Ukrainani ta’minlashi qiyin. Ular shundoq ham deyarli barcha foydalanilmayotgan qurollarini berib bo‘ldi. Ularda AQSHdagi kabi eski qurollarning katta zaxirasi yo‘q. Vaziyatni o‘nglashga yordam bera oladigan davlatlar — Janubiy Koreya va Yaponiya.

Har ikkala Uzoq Sharq davlati zamonaviy qurollarga ega. Ular hali Ukrainaga jiddiy harbiy yordam bergani yo‘q. Lekin Janub Shimol hujumidan xavfsirasa, Yaponiya Tayvan urushi ehtimolini hisobga oladi. Shu bois ular ham nimadir qilishi qiyin. Ustiga-ustak ularning eng yaqin ittifoqchisi — AQSH. Ular uchun Vashington bilan ziddiyatga borish hayot-mamot masalasi.

@pan_diplomat