“Yaqinda Virjiniya universiteti shifoxonasida shunday hodisa sodir bo‘ldi. Qirq yoshlardagi bir maktab o‘qituvchisi to‘satdan fohishaxonalarga qatnaydigan, bolalar pornografiyasi ko‘radigan va yosh qizlarga tegajoqlik qiladigan bo‘lib qoldi. Ko‘p o‘tmay u hibsga olindi va voyaga yetmaganlarga nisbatan shilqimlik qilishda aybdor deb topildi. Hukm o‘qilishidan bir kun oldin u boshi qattiq og‘riyotgani va uy egasini (Xotini uni bir necha oy oldin uydan haydab yuborgani sababli bir ayolning uyida ijarada turar ekan) zo‘rlashga xohishi kuchayib ketgani tufayli shifoxonaning shoshilinch yordam bo‘limiga bordi. Hatto shifokor bilan suhbatlashayotgan paytda ham u yonidan o‘tib ketayotgan hamshiralarni o‘zi bilan yotishga undardi. Miya tekshiruvi shuni ko‘rsatdiki, uning peshona qismidagi ulkan o‘simta boshqa hamma narsani siqib qo‘ygan, natijada bosh miya noo‘rin xulqni tiyish va oqibatlar haqida o‘ylash vazifasini bajara olmayotgandi. (Aqli raso odam hukm o‘qilishidan bir kun oldin bunday qiliq qilarmidi?) O‘simta olib tashlangach, uning tiyiqsiz jinsiy mayli yo‘qoldi. Ammo keyingi yili o‘simta qayta paydo bo‘lganda, yana o‘sha xulq paydo bo‘ldi; o‘simta yana olib tashlangach esa, belgilar yana yo‘qoldi.” (Jonathan Haidt. The Happiness Hypothesis)

Bunga o‘xshash voqealar, tadqiqotlar haqida o‘qigach, o‘ylab qolasiz: insonda iroda erkinligi bormi? Inson xulqining qancha qismi tarbiyaga bog‘liq? Jinoyatchilarning qanchasi sog’ odam? Jazo jinoyatdan tiyadi desak, miyadagi nazorat qiluvchi qism ishlamasa, bu qanchalik samara beradi? Fan kuni kelib, xulqimizning qancha qismi ixtiyorimizdan tashqari ekanligini aniqladi ham deylik, bu bizning axloq, qoralash va oqlash, jazo va mukofot haqidagi tushunchalarimizga qanchalik ta‘sir qiladi? Eng muhim savol: insonning oliy maqomi haqidagi tushunchalarga-chi?

Yuqoridagi voqeani bir misolda dersiz, bunaqa misollar juda ko‘p.

@khurshidyuldosh