Oʻzining davomchi ekanligini koʻkrak kerib ta'kidlaydigan bu beklar Koʻktoʻnlining asl maqsadini unutib qoʻyishgandek. Birlik boʻlmagan joyda talovchilar koʻp boʻladi. Yurtning ozodligi qolib, oʻz hukmronligini oʻrnatish niyati oldinga chiqib ketganini sezmay qolgan beklar va qoʻrboshilar yovni yenga olishmaydi. Yozuvchi ham ayni shuni uqtirmoqchi boʻladi. Qizillar Markaziy Osiyo hududiga bostirib kirayotganida xonlar, amirlar bir-biri bilan urush kayfiyatida, tarqoq holatda edi. Hech bir xon milliy ozodlik yoʻlida birlashmadi, hammasi oʻz hukmronligini oʻyladi. Xonidan tortib, qoʻrboshisiga qadar hokimiyatni oʻylagan xalq yovga yengildi, yurtni qoʻldan boy berdi. Shu qatorda zarvaraqliklar ham. Bunga asar soʻngida Shomirzabekning oʻzi shunday iqror boʻladi: " Biz oʻzimizdan kecholmadik, Asqarali. Hech qachon bola otaga oʻxshamas ekan. Biz Tugʻliqning yoʻlini tutolmadik, yovning kiyimini kiyib qurbon berolmadik, elning nafratini qoʻzgʻayolmadik. Aksincha, ular bizning kiyimlarimizni kiyib, odamlarimizni qirib, elimizga oʻzimizni yomon koʻrsatishdi..."
Ruhiy boʻshliq, adolatsizlik bor joyda Jaloliddin, Mansur kabi sotqinlar yetishib chiqadi. Xalq ham asl farzandini ana shu sotqin qoʻllar orqali dushmanga topshiradi.
Ahvoli tang, turish-turmushi ogʻir, qizlari ota koʻzi oldida zoʻrlangan, bunga qarshilik qilgan aka yoki ota osib oʻldirilishidan, tinimsiz urish-janjallardan toʻygan Zarvaraq xalqi sovetlar tomonga oʻtib ketadi va oʻz qoʻrboshilarini dushman qoʻliga tutib berish darajasiga yetadi. Johillikni oddiy qabul qilgan, oʻz vaqtida adolat qila olmagan qoʻrboshilar oʻz xalqi tomonidan rad etiladi.
"Kampir atrofga olazarak qarab oʻziga ilinj qidirdi. U hovlidagilarga bir daqiqa tikilib, koʻngliga oʻtiradigan hech narsa topolmadi, shekilli, eshikni taraqlatib yopib, tamballadi.
Shomirzabekning nazarida eshik taraqlamadi, uning uchun goʻyo shu xonadon bilan birga minglab xonadonlarning eshigi birdaniga gumburlab yopilgandek tuyuldi. Haqiqatan uning uchun barcha eshiklar yopiq edi..."
Aslida "bosmachi" deb nom olgan Asqarali qoʻrboshi va Shomirzabeklarning maqsadi oliy edi. Ular xalqni oʻris bosqinidan qutqarib olmoqchi, yovga yon bermoqchi emas edi. Faqat bu yoʻlda doʻstni dushmandan ajrata olishmadi, vaqtida birlashish, oʻz manfaatlarini yurt manfaatidan ustun qoʻymaslik lozimligini his qilmadi. Oxir oqibat bu ikki qahramon uchun oʻzi tugʻilib oʻsgan qishloqning eshiklari yopildi, bir umrga ochilmaydigan boʻlib yopildi.
Obrazlar tahlili.
Asqarali "onasining qornidan bek boʻlib tugʻilgan". U qat'iyatli, yovga bosh eggandan koʻra oʻlimni afzal biluvchi, Zarvaraqni, Koʻktoʻnli otani qadrlovchi haqiqiy mard qoʻrboshi. Ammo shuncha mardlik bilan hissiyotlariga magʻlub. Doʻstni dushmandan ajrata olmaydigan inson.
Shomirzabek ham Asqarali kabi qaysar, mard, birsoʻzli inson. Ikki obrazning bir-biriga oʻxshashligi ham shunda. Ikki qoʻchqorning kallasi bir qozonda qaynamagani kabi bu ikki bek ham birlik qozonida qaynay olmaydi. Ularni manfaat, nooʻrin vaqtda harakatga kelgan oriyat ikkiga boʻlib yuboradi.
Jaloliddin–Qodirali hojining oʻgʻli. U otasining hojiligidan, hatto oʻzining ismi oldidan "mulla" soʻzini qoʻshib atashlaridan ham uyaladi. Sovetlarga osonlik bilan qoʻshilgan, oʻz qoʻrboshilarini sotgan, sovetlar yoʻlidan yorugʻlik izlagan olchoq yigit.
Qirgʻiy yigit–Koʻktoʻnli otaga ham dushmanlik qilgan, nasl-nasabi urugʻiga tortgan, qonida, jonida faqat va faqat dushmanlik kayfiyati oqadigan yigit. Oʻz bir vaqtlar panoh soʻrab borgan, odam qiyofasiga kirgach oʻz panohgohi (Asqaralibek)ni oʻz qoʻllari bilan dushmanlarga topshirgan sotqin yigit. Yozuvchi asarning boshdan oxirigacha qirgʻiylar koʻktoʻnliklarga hech qachon doʻst boʻlmasligini, sotqinlik, yomonlik, olchoqlik nasldan naslga oʻtishini uqtiradi va buni qirgʻiy yigit misolida aks ettiradi.
Boynazar va Qodirqul. Birisi Asqarali qoʻrboshining, ikkinchisi Jaloliddinning otasi. Ikkisi ham oʻz e'tiqodida sodiq, farzandi istiqbolidan xavotirdagi inson. Ammo birisi gʻolib, ikkinchisi magʻlub OTA.
Ruhiy boʻshliq, adolatsizlik bor joyda Jaloliddin, Mansur kabi sotqinlar yetishib chiqadi. Xalq ham asl farzandini ana shu sotqin qoʻllar orqali dushmanga topshiradi.
Ahvoli tang, turish-turmushi ogʻir, qizlari ota koʻzi oldida zoʻrlangan, bunga qarshilik qilgan aka yoki ota osib oʻldirilishidan, tinimsiz urish-janjallardan toʻygan Zarvaraq xalqi sovetlar tomonga oʻtib ketadi va oʻz qoʻrboshilarini dushman qoʻliga tutib berish darajasiga yetadi. Johillikni oddiy qabul qilgan, oʻz vaqtida adolat qila olmagan qoʻrboshilar oʻz xalqi tomonidan rad etiladi.
"Kampir atrofga olazarak qarab oʻziga ilinj qidirdi. U hovlidagilarga bir daqiqa tikilib, koʻngliga oʻtiradigan hech narsa topolmadi, shekilli, eshikni taraqlatib yopib, tamballadi.
Shomirzabekning nazarida eshik taraqlamadi, uning uchun goʻyo shu xonadon bilan birga minglab xonadonlarning eshigi birdaniga gumburlab yopilgandek tuyuldi. Haqiqatan uning uchun barcha eshiklar yopiq edi..."
Aslida "bosmachi" deb nom olgan Asqarali qoʻrboshi va Shomirzabeklarning maqsadi oliy edi. Ular xalqni oʻris bosqinidan qutqarib olmoqchi, yovga yon bermoqchi emas edi. Faqat bu yoʻlda doʻstni dushmandan ajrata olishmadi, vaqtida birlashish, oʻz manfaatlarini yurt manfaatidan ustun qoʻymaslik lozimligini his qilmadi. Oxir oqibat bu ikki qahramon uchun oʻzi tugʻilib oʻsgan qishloqning eshiklari yopildi, bir umrga ochilmaydigan boʻlib yopildi.
Obrazlar tahlili.
Asqarali "onasining qornidan bek boʻlib tugʻilgan". U qat'iyatli, yovga bosh eggandan koʻra oʻlimni afzal biluvchi, Zarvaraqni, Koʻktoʻnli otani qadrlovchi haqiqiy mard qoʻrboshi. Ammo shuncha mardlik bilan hissiyotlariga magʻlub. Doʻstni dushmandan ajrata olmaydigan inson.
Shomirzabek ham Asqarali kabi qaysar, mard, birsoʻzli inson. Ikki obrazning bir-biriga oʻxshashligi ham shunda. Ikki qoʻchqorning kallasi bir qozonda qaynamagani kabi bu ikki bek ham birlik qozonida qaynay olmaydi. Ularni manfaat, nooʻrin vaqtda harakatga kelgan oriyat ikkiga boʻlib yuboradi.
Jaloliddin–Qodirali hojining oʻgʻli. U otasining hojiligidan, hatto oʻzining ismi oldidan "mulla" soʻzini qoʻshib atashlaridan ham uyaladi. Sovetlarga osonlik bilan qoʻshilgan, oʻz qoʻrboshilarini sotgan, sovetlar yoʻlidan yorugʻlik izlagan olchoq yigit.
Qirgʻiy yigit–Koʻktoʻnli otaga ham dushmanlik qilgan, nasl-nasabi urugʻiga tortgan, qonida, jonida faqat va faqat dushmanlik kayfiyati oqadigan yigit. Oʻz bir vaqtlar panoh soʻrab borgan, odam qiyofasiga kirgach oʻz panohgohi (Asqaralibek)ni oʻz qoʻllari bilan dushmanlarga topshirgan sotqin yigit. Yozuvchi asarning boshdan oxirigacha qirgʻiylar koʻktoʻnliklarga hech qachon doʻst boʻlmasligini, sotqinlik, yomonlik, olchoqlik nasldan naslga oʻtishini uqtiradi va buni qirgʻiy yigit misolida aks ettiradi.
Boynazar va Qodirqul. Birisi Asqarali qoʻrboshining, ikkinchisi Jaloliddinning otasi. Ikkisi ham oʻz e'tiqodida sodiq, farzandi istiqbolidan xavotirdagi inson. Ammo birisi gʻolib, ikkinchisi magʻlub OTA.