hasan.juraev

Режиссер Тимофей Кулябиннинг Новосибирскдаги «Красный Факел» театрида қўйган “Онегин” (2012) спектаклида Пушкин асарининг замонавий талқинини кўрамиз. Бугунги Онегин ҳеч нарсадан завқ олмайди, бир хил ўтаётган кунлар, еб-ичиш, клубларда рақс тушиш, тўшакдаги қизлар, уларнинг ясама оҳ-воҳи, ҳаммаси ўша-ўша. Ушбу спектаклда Онегин ва Ленский муносабатларига бағишланган мизансаҳналарга тўхталмоқчиман.

Сценография ечимига кўра саҳнада уч тарафдан гипсокартон девор билан хона интерьери ташкил қилинган, деворлар кулранг, саҳна юзи ҳам шу рангда, бир бурчакда Евгенийнинг иш столи, ўртада стол ва курсилар, яна бир бурчакда патефон, қарама-қаршида эса зинапоя. Режиссер Римас Туминас Вахтангов театрида саҳналаштирган “Евгений Онегин” спектаклидан (“Ўзим иқрор бўлай, одамлар кўп вақт/Бекорчиликдан дўст тутинар кўп вақт” Ойбек тарж.) фарқли равишда Кулябин ўз спектаклида Онегин ва Ленскийнинг танишуви, дўстлигига алоҳида урғу беради.

Мизансаҳналарнинг бирида қишлоқдаги уйида яшаб, ҳаётдан зериккан Евгений навқирон, шоиртабиат, томирида ҳаёт жўш ураётган Владимир Ленский билан учрашади. Патефондан янграётган Мадоннанинг “Jump!” (Сакра!) қўшиғи садолари остида йигитнинг стол ва курсилар аро “паркур” ҳаракатларини, деворга шеърий сатрлардан айрим сўзларни бўр билан ёзишини Онегин аввалига киноя билан кузатиб, кейин ўзи ҳам Ленский сўзларига ҳазил қофияларни деворда ёза бошлайди. Улар ўртасидаги илиқлик, ўзаро қизиқиш пайдо бўлади. Шундай “мушоира” жараёнида ёзувлар билан тўлиб кетган хона деворлари янги дўстликнинг рамзи сифатида намоён бўлади. Евгений ҳаётдан яна маъно топгандек бўлади.
Онегиннинг қасоскор, Ольганинг беқарор, енгилтабиат ҳатти-ҳаракати туфайли дуэль тайин бўлган. “Душманлар! Кўпданми қоннинг чанқоғи/Айирди уларни бир-бирисидан?” Дуэлдан олдинги мизансаҳнада Ленский, яна Онегин билан танишув саҳнасидек, чуқур ўй-ҳаёллардан чалғиш учун бўр билан нималарнидир ёзмоқчи бўлади, секунданти “картабоз” Зарецкий билан “паркур” ҳаракатларига уринади, лекин барчаси бефойда – бўлиб ўтган воқеалардан эсанкираган Ленский сакраётиб, ҳар сафар йиқилади, деворга ҳам бирор сатр ёзолмайди.

Дуэль якунлангач, хонага дадил қадамлар билан челак ва латта кўтарган йиғит-қизлар кириб келади, улар яна ўша “Jump!” қўшиғи ритмида хонани йиғиштириш, деворларни тозалашга киришади. Ҳозиргина дўстини отиб ўлдирган Онегин энди кўзи олдида дўсти ҳақида хотираларни ҳам “ўчирилишини” кўради. Евгений уларга қаршилик кўрсатади, уларни тўхтатишга уринади, бу уринишлар зое. Режиссер талқинида саҳна юзаси, девордаги ёзувлар – барчаси Онегин ва Ленскийнинг бирга ўтказган кунлари, суҳбатлари, муносабатларининг метафорик ифодаси. Режиссер дўстликнинг пайдо бўлишидан, фожеавий якунигача бўлган жараённи мусиқа, ҳаракатлар, шеърий роман сатрлари билан йўғрилган бадиийлик орқали, ёш, маҳоратли актерлар ижроси орқали таъсирчан ифодалайди.

Уруш бошланганидан сўнг Кулябин кўпгина бошқа режиссерлар қатори Россияни тарк этди. Бугунги кунда режиссер Европа театрларида (“Авлиддаги Ифигения” Эпидавр театри, “Учинчи империяда қўрқув ва умидсизлик” Баден театри) спектакллар қўймоқда.

Режиссер Сайфиддин Мелиевнинг сўнгги спектаклларида аёл образи диққат марказида туради, уларнинг ҳар бирининг тақдирида ўхшашлик бор, улар қатъиятли, аёллик бахтини излайди, севади, лекин уларнинг ҳаёти фожеали якун топади. Агар “Ҳамма қўшиқ ишқ ҳақида” қаҳрамони ўз севгиси йўлида жиноятга қўл урган бўлса, “Қизил олма”да оғир касаллик уни энди топган ёридан ажратади, “Райҳон иси таратган аёл”да эса қаҳрамон мавжуд урф-одатлар қурбони бўлади.
С. Мелиев ўз ижодида аёл образига кўп марта мурожаат қилган. “Медея” спектаклида қадимги грек афсонаси ўзбек заминида, миллий урф, қўшиқлар орқали юксак фожеа даражасида кўрсатилган. “Тўмарис”да босқинчилик уруши шароитида ўз қабиласи, халқи учун етакчилик қила олган миллий қаҳрамон гавдаланган. “Ўлан”да сўнгги нафасигача, катта оиладаги можароларга қарамай, ҳаммани бирлаштира олган, маънавий устун бўла олган момо образини кўрамиз. Бу спектаклларнинг ҳар бири режиссер маълум бир поғонани босиб ўтганини кўрсатарди.

“ArtHouse Hamsa” ижодий устахонаси ташкил этилганидан бери иккинчи премьера намойиш қилинди. “Райҳон исини таратган аёл” спектакли А. Дюманинг “Камелияли хоним” асари асосида саҳналаштирилган. 1848 йилда ёзилган “Камелияли хоним” романи пьеса ва опера (“Травиата”) шаклида жаҳон театри саҳналаридан тушмай келмоқда. Спектаклда А. Дюма асари миллий замон ва маконга кўчирилиб, воқеаларнинг умумий негизи сақланган. Инсценировка бўйича жуда бой додҳонинг хотини бўлмиш аёл ва воҳадан пойтахтга келган йигит ўртасида ногаҳон муҳаббат юзага келади, лекин уларнинг муносабати қарама-қаршиликлар, аёлнинг путур етган соғлиги боис узоққа чўзилмаслиги бошидан аён.

Спектакл биринчи навбатда ўзининг ёрқин ранглари, эстетикаси билан эътиборни тортади, саҳна сатҳи ва декоратив элементларда тўқ қизил ранг устунлик қилади, оҳори тўкилмаган либослар ҳам рангбаранглик бағишлайди. Бундай рангларнинг танланиши, француз воқелигидан келиб чиқадиган бўлсак “будуар”, ёки ўзбекчасига “ичкари”, хоналар безагидан келиб чиқилган бўлса, ажабмас.

Спектаклда рақс, кичик хореографик этюдлар орқали персонажларнинг руҳий ҳолати кўрсатилади. Юлдуз Ражабова ижросидаги Аёл йигит билан рақс давомида бир дақиқа кулиб турган бўлса, кейинги сония кўзларида ташвиш, касалмандлик акс этади. Хуршида Арабшоеванинг Хизматчи образида аёлнинг оғир дамларида ёрдам берувчи сирдош инсон намоён бўлади, улар бир-бирининг қошига ўсма қўяди, хурсандчилик вақтида биргаликда рақс орқали ўз шодлик, кўнгилҳушликларини кўрсатади.

Йигит ва Аёлнинг висол оқшоми, хайрлашув кечаси мизансаҳналарида нозик нақшлар билан безатилган елпиғич декоратив элементи ҳам хореографик ҳаракатлар иштирокчиси, ҳам шарқона пинҳоналик, ҳам ишқ метафораси. Йигит ва Аёл иштирокидаги саҳналарда самимийлик бор. Аёл танишув мизансаҳнасида йигитга бир яхши гапирса, яна бироздан сўнг шаддодлиги тутиб, “сизга мендан ўзи нима керак” деб, тергагандек бўлади. У йигитга ўз мойиллигини кўрсатиб, орқа дарвозанинг калитини узатар экан, яна сал ўтмай, ўз бахтига ишонмай турган йигитчага эшик ичкаридан тамбаланиши мумкинлигини айтиб, эсанкиратиб қўяди. Аёл йигит тимсолида узоқ вақт излаганини топгандек, севиш, севилиш бахтига эришгандек. Лекин уларнинг муҳаббати олдида енгиб бўлмас тўсиқлар борлигини билади, шундай бўлса-да, у бир кунлик бахт оғушида маст.

Жўрабек Арзиев ижросидаги Додҳонинг ҳаракати, сўзида вазминлик сезилади, у ортиқча гапирмайди, финал саҳнасида қўлининг кескин ҳаракати билан аёл ҳаётига нуқта қўяди. Додҳо эпизодик персонаж, лекин шу икки кўринишда бир инсоннинг ҳаётига зомин бўлади, актер ўз образини қисқа бўёқларда ҳажмдор гавдалантиради.Додҳо нафақат ўз даврининг одами, бугунги кунда аёллар ҳуқуқсизлигини табиий деб ҳисобловчилар, ижтимоий тармоқларда аёлларга нисбатан зўравонликни оқловчилар ундан узоқ кетмаган.

Яна бир эпизодик персонаж Она ўз ўғлини турмуш қурган аёл домидан қутқариш учун аввалига Аёлга таҳдид қилади, кейин унга ўзининг оналик бурчини эслатиб, ўғлини тинч қўйишга ўтинади, сўнгги саҳнада эса Додҳони бошлаб келиб, ўзининг маккорлигини намоён қилади. Гулхумор Абдуллаева ушбу персонаж характерининг турланишини кичик мизансаҳналарда ишонарли кўрсатган. Финалдаги унинг айёрона кулгисидан кейин эса томошабинда шундай нафрат туғиладики, актер учун ўз қаҳрамонига нисбатан бу каби кучли эҳтирос уйғота олишининг ўзи катта гап.

Турли театрларда шаклланган, ўзбек актерлик мактаби ҳамон яшаётганини кўрсатувчи актерлар ансамбли (Юлдуз Ражабова, Хуршида Арабшоева, Жўрабек Арзиев, Гулхумор Абдуллаева, Раҳматжон Абдуқодиров) спектаклнинг ютуқларидан бири. Биз улардан кейинги спектаклларда ҳам жонли образлар, хилма-хил характерлар кутамиз.