Martin Eden

Muvaffaqiyatga hamkorlik orqali erishiladi.

Muvaffaqiyatga erishmoqchi boʻlgan inson oʻziga yoqqan va kerak deb hisoblagan narsani emas balki boshqalar koʻproq xohlagan narsalarni aniqlaydi va ishlab chiqaradi yoki xizmat koʻrsatadi. Shu orqali boshqalar unga pul toʻlaydi va u ishlab chiqargan mahsulotni sotib oladi. Natijada, boshqalar bilan samarali hamkorlik qilgan inson tezroq muvaffaqiyatga erisha oladi. Demak, bizni bizga kerakli boʻlgan tovar va ximatlar bilan ta’minlayotgan insonlar biz bilan hamkorlik qilyaptilar. Boshqacha qilib aytganda, bizning farovonroq yashashimizni oʻz manfaatini oʻylagan holda ta’minlayapti.

Shu bilan birga tadbirkor oʻz faoliyatini yoʻlga qoʻyishi va ishlashi uchun odamlarga mehnatingizni ma’lum bir narxda men sotib olaman deb e’lon beradi ya’ni ishchilarni yollaydi. Ishchilar bu faoliyatda ishlashga va mehnati evaziga ma’lum hir haq olishga oʻz ixtiyori bilan kelishadi. Demak oʻzaro hamkorlik orqali faoliyat yoʻlga qoʻyiladi. Shu bilan birga tadbirkor ishchilarni ishga yollayotganda ulardan qanday qobiliyatlarga/xususiyatlarga ega boʻlishi kerakligini aytadi. Oʻsha xususiyatlarga ega boʻlgan ishchilarning mehnatini sotib olishga ya’ni mehnati evaziga haq toʻlashga roziligini bildiradi. Tadbirkor talab qilayotgan xususiyatlar dasturlash tilini bilish, ingliz tilini bilish yoki rus tilini bilish kabilar boʻlishi mumkin. Tadbirkor shu xususiyatlarga ega insonlargagina haq toʻlashga tayyor boʻlsa, bu mutlaq normal holat. Ammo koʻpchilik rus tilini bilishni talab qilayotgan tadbirkorlarni negadir ayblashadi. Aslida, hammamiz, har kuni qanday xususiyatga ega tovar yoki xizmatni sotib olishni oʻzimiz hal qilamiz-ku. Nega aynan rus tilini biluvchi insonlarning mehnatini sotib olmoqchi boʻlgan insonlarni bu ishi uchun aylayapmiz? Qiziq.

@economist_martin

Ha aytgancha, bizdagi paxta siyosati va Orol dengizining qurishi oʻrtasidagi bogʻliqlik ham xuddi shunday ayanchli hikoyalardan biri. Davlat yoki boshqa tashkilot iqtisodiyotni rejalashi doim yomon oqibatlarga olib kelgan.

2/2

Misol uchun, agar novvoy non pishirsa va uni mijozga sotsa, har ikki tomon foyda oladi. Mijoz nonni pulga almashtirishga rozi bo‘lishi – uning nazarida non puldan qadrliroq ekanini bildiradi. Novvoy esa aksincha, pul unga non pishirishdan ko‘ra ko‘proq kerak bo‘lgani uchun uni sotadi. Bu kelishuv ikki tomon uchun ham foydali bo‘lgani uchun amalga oshadi va har ikki tomon kelishuv amalga oshgan vaqtning o‘zidayoq o‘z yutug‘ini olib ketadi. Kimdir uzoq vaqt davomida ko‘proq va muhimroq savdo kelishuvlarini amalga oshirgani uchun boyib ketsa, unga ko‘proq soliq to‘latish uning shu paytgacha amalga oshirgan savdo kelishuvlari uchun ikki marta to‘lashga majbur qilinishi hisoblanadi va bu tabiiyki axloqiy prinsiplarga to‘g‘ri kelmaydi.

Mulk va boylik erkin savdo orqali hosil bo‘ladi, hech kim boshqani majburlamaydi. Agar savdo majburlash orqali amalga oshirilsa, bu ekspluatatsiya sanaladi. Daromad taqsimoti esa aynan shu majburlashni anglatadi – ya’ni kimdir o‘z mulkidan o‘z xohishiga qarshi voz kechishga majburlanadi.

Xulosa

Inson o‘ziga tegishli. Bu oddiy, ammo fundamental haqiqatdir. Agar inson o‘z tanasi va mehnati ustidan egalik qilish huquqiga ega bo‘lsa, demak, uning tabiiy huquqlari – hayot, erkinlik va mulk daxlsiz bo‘lishi kerak.

Davlatning yagona vazifasi – ushbu huquqlarni himoya qilishdir, Agar davlat ortiqcha soliqlar joriy etsa, mehnat mahsulini qayta taqsimlasa yoki majburan boylikni tortib olsa, u o‘z mohiyatidan chetga chiqadi.

Daromadni qayta taqsimlash – axloqiy jihatdan adolatsizlik bo‘lib, u mulk huquqining buzilishi orqali amalga oshiriladi. Haqiqiy adolat shundaki, har bir inson o‘z mehnati bilan topgan daromadga erkin egalik qilishi lozim. Davlat esa bu huquqlarni buzishi emas, balki himoya qilish uchun mavjud bo‘lishi kerak.

@economist_martin

1/2

Inson – o‘ziga tegishli

Qonunlar barchaga birdek ma’qul bo‘lishi va adolatni ta’minlashi uchun avvalo axloqiy prinsiplarga zid bo‘lmasligi kerak. Adolat mezoni qanday bo‘lishi kerakligi haqidagi savol insoniyatni uzoq tarix davomida o‘ylantirib kelgan. Nihoyat, bu axloqiy asos insonning o‘ziga tegishli ekanligi bilan belgilandi.

Nima uchun inson o‘ziga tegishli ekani axloqiy holat? Chunki, agar inson o‘ziga tegishli bo‘lmasa, u boshqa bir shaxs yoki guruhga tegishli bo‘lishi kerak bo‘ladi. Bu esa qullik yoki majburlash bilan barobar bo‘lib, axloqan qabul qilib bo‘lmaydigan holatdir. Demak, agar inson o‘ziga tegishli bo‘lsa, u o‘zining tabiiy huquqlari bilan tug‘iladi. Bu yashash va erkinlik huquqi Ammo yana bir huquq bo‘lmish mulk huquqi ham insonning tabiiy huquqlaridan biri hisoblanadi. Chunki agar inson tanasi va erkiga egalik qilsa, demak, u o‘z mehnati mahsuliga ham egalik qilish huquqiga ega. Bu huquqlarning buzilishi esa umuminsoniy qadriyat hisoblanmish axloqiy prinsiplarning buzilishi sanaladi.

Agar hayot, erkinlik va mulk insonning o‘ziga tegishli ekanligini kelishib olgan bo‘lsak, ushbu huquqlarga tajovuz qilinmasligi haqida ham o‘ylashimiz kerak. Baxtimizga, bu savolga ham javob topilgan. Insonlar jamiyat sifatida birlashib, davlat deb atalmish tashkilotni yaratgan. Bu tashkilotning vazifasi, tushunganingizdek, tabiiy huquqlarni himoya qilishdan iborat. Buning evaziga fuqarolar davlatga mehnatining kichik bir qismini soliq sifatida to‘laydi.

Biroq soliq yig‘ishning axloqiy chegarasi bor. Davlat faqat tabiiy huquqlarni himoya qilish uchun zarur bo‘lgan miqdorda soliq yig‘ishi mumkin. Agar u bundan oshsa va kimningdir mulkini uning ixtiyorisiz olib qo‘ya boshlasa, bu talonchilik sifatida baholanadi. Chunki davlat ham axloqiy jihatdan boshqalar singari mulk daxlsizligi qoidalariga bo‘ysunishi kerak.

Ortiqcha soliqlar = majburiy mehnat

Agar insonda o‘z mehnati mahsuliga egalik qilish huquqi bo‘lsa, unda davlat bu mahsulotni tortib olishga haqli bo‘lmaydi. Agar davlat inson ishlab topgan daromaddan ortiqcha oladigan bo‘lsa, demak, bu inson o‘z mehnatining muayyan qismini davlat uchun ishlayotgan bo‘ladi.

Bu esa majburiy mehnatga teng. Agar biror kishidan ma’lum miqdorda majburan mehnat talab qilinsa, bu ekspluatatsiya sanaladi. Qanday qilib davlat tomonidan amalga oshirilgan majburiy mehnat shaxsiy qulchilikdan farq qilishi mumkin? Axir prinsip bir xil: inson o‘z hayotining, o‘z mehnatining ma’lum qismini o‘z ixtiyorisiz boshqalar uchun sarflashga majburlanmoqda.

Daromad taqsimoti – adolatsiz g‘oya

Ko‘pchilik jamiyatda tengsizlik mavjudligini ko‘rib, daromad taqsimotini yoqlaydi. Ular fikricha, ba’zilar boy, boshqalar kambag‘al bo‘lishi adolatsizlikdir. Shu sababdan, davlat soliq orqali boylardan olib kambag‘allarga tarqatishi kerak, deb hisoblashadi. Ammo bu fikrning asosiy muammosi shundaki, u mulk huquqini poymol qiladi. Agar inson o‘ziga tegishli bo‘lsa, demak, uning daromadi ham unga tegishli. Kimdir bir kishining mehnati bilan hosil qilgan boyligiga egalik qilishni da’vo qilsa, bu axloqiy jihatdan adolatsizlik hisoblanadi.

Daromadni qayta taqsimlashning asosiy muammosi – u zo‘ravonlik orqali amalga oshirilishida. Agar kimdir o‘z boyligining bir qismini boshqalarga berishni xohlasa, bu uning ixtiyoriy tanlovi bo‘lishi kerak. Biroq davlat kuch ishlatib, bu jarayonni majburiy qila boshlasa, bu shaxsiy mulk daxlsizligini buzish bilan teng.

Ko‘pchilik mulk jamoaviy hosil bo‘lishini ta’kidlaydi. Ya’ni, jamiyatning barcha a’zolari ishlab chiqarishda ishtirok etgani sababli, har kimning mulkida boshqalarning ham haqi bor, degan fikr ilgari suriladi.

Ammo mulk jamoaviy yo‘l bilan emas, balki erkin savdo orqali hosil qilinadi. Savdo esa nol qiymatli o‘yin (zero-sum game) emas, balki har ikki tomon manfaat ko‘radigan jarayondir.

Davlatning ezgu niyatda qiladigan xato amallari
2-qism

Minimal ish haqi oshiriishining teskari ta'siri

Minimal ish haqi oshirilishi ko‘pincha kam ta’minlangan qatlamlarning turmush darajasini yaxshilash yo‘li sifatida ko‘riladi. Ammo iqtisodiy tahlillar, jumladan Thomas MaCurdy olib borgan tadqiqot, bu siyosatning kutilmagan salbiy oqibatlari borligini ko‘rsatadi. Minimal ish haqining oshirilishi natijasida asosiy maqsad bo‘lgan qashshoqlikka qarshi kurash samarali amalga oshmaydi, aksincha, ba’zan bu choralarning teskari ta’siri ham bor.

Minimal ish haqining oshirilishi narxlarning ko‘tarilishiga olib keladi. Negaki ish beruvchilar ortib borayotgan mehnat xarajatlarini qoplash uchun mahsulot va xizmatlar narxini oshirishga majbur bo‘ladi. Natijada, bu aynan past daromadli oilalarga yanada ko‘proq zarar yetkazadi, chunki ular daromadlarining katta qismini asosiy iste’mol mahsulotlariga sarflashadi. MaCurdy'ning tadqiqotiga ko‘ra, minimal ish haqidan keladigan foydaning taxminan 72 foizi iste’molchilarga yuklangan narx oshishlari orqali yo‘qotilar ekan. Bu shuni anglatadiki, oshgan ish haqi aslida qimmatlashgan tovar va xizmatlar orqali yana qashshoq oilalarning cho‘ntagidan chiqib ketadi. Masalan, fast-food restoranlarida ish haqining oshirilishi natijasida burger va ichimliklar narxi oshadi, bu esa aynan past daromadli iste’molchilarning xarajatlarini ko‘paytiradi. Yoki, doʻkon egasi ishchilarning ish haqini oshirishga majbur boʻlsa, ortiqcha xarajatni qoplash uchun oziq ovqat mahsulotlarining narxini ham oshiradi.

Qolaversa, minimal ish haqining oshishi ishsizlikka ham ta’sir qilishi mumkin. Ish beruvchilar ko‘proq maosh to‘lashga majbur bo‘lgach, yangi ishchilar yollashni cheklashadi yoki mavjud xodimlarning soatlarini qisqartirishadi. Natijada, ba’zi kam daromadli ishchilar uchun daromad oshishi o‘rniga, ish topish yanada qiyinlashadi. Misol uchun, kichik biznes egalari, masalan, do‘kon yoki qahvaxona egasi, xarajatlarni qoplash uchun kamroq ishchi yollashga majbur bo‘lishi mumkin. Natijada, minimal ish haqining oshishi o‘sha joyda ishlashni xohlagan yosh va tajribasiz ishchilarga zarar yetkazadi. Vaholanki, mehnat uchun belgilangan minimal narx bozor narxidan yuqori etib belgilanmaganida, yosh va tajribasiz odamlar ishlashi va tajriba orttirishi mumkin edi. 

Misol uchun, 2018-yili Reason.com nashrida chiqqan ushbu maqolada, AQShning Nyu-York shahrida minimal ish haqi soatiga 15 dollarga oshirilganidan so‘ng, avto yuvish biznesida kutilmagan oqibatlar yuzaga kelgani haqida yozilgan. Ko‘plab kichik korxonalar ishchi kuchi qimmat bo'lib qolganligi sababli o'z bizneslarini yopishga yoki ishchi sonini qisqartirishga majbur bo‘lgan. Bu esa aynan kam daromadli ishchilarni ishsiz qolishiga va xufyona iqtisodiyotda faoliyatini davom ettirishiga sabab booʻlgan.

Minimal ish haqining oshirilishi yaxshi niyat bilan amalga oshiriladigan siyosat bo‘lsa-da, buning salbiy ta’sirlari bevosita kam ta’minlangan qatlamlarga tegib, ularning iqtisodiy ahvolini yaxshilash o‘rniga, aksincha, qiyinlashtirishi mumkin. Qashshoqlikka qarshi kurashning eng samarali yechimi narxlarning bozor sharoitida shakllanishiga yoʻl qoʻyib berish va erkin savdoga xalaqit bermaslik bilan amalga oshadi.

@economist_Martin