BUYUK TURKIYLAR TARIXI

YUSUFBEK HOJI KIM EDI?

Azizbekning zulmi kuchaygach, xalq Yusufbek hoji atrofida jipslashib, hokimga qarshi isyon koʻtardi.
1847-yilda Toshkentda boʻlib oʻtgan, hokim Azizbek bilan bogʻliq voqealar Abdulla Qodiriyning mashhur “Oʻtkan kunlar” asarida badiiy tasvirlangan. Toshkentda tugʻilib oʻsgan, oʻz shahri tarixini batafsil oʻrgangan Qodiriy romanda bosh qahramon - Otabek va uning otasi Yusufbek hojini xalq ergashadigan ijobiy shaxs sifatida tasvirlaydi.
Aslida, hayotda ham shunday edi. Toshkentliklar Yusufbek hojini Muhammad Yusufbek parchabof deya hurmat qilishgani tarixiy manbalardan maʼlum.
“Toshkand aholisi Azizbek istibdodidan ortiq toʻyindi, kimdan koʻmak soʻrashni ham bilmaydir” (“Oʻtkan kunlar”dan).
Zero, hokimning zulmiga qarshi bosh koʻtargan banda borki (hatto, bu toʻgʻrida maxfiy gapirsalar-da), xufiyalar Azizbekka shipshitib turishgan. “... bir misol kelturay. Toshkanddagi jumʼalik gap majlislaridan birida bir kishi Azizbekni maqtar va bu maqtovga qarshi ikkinchisi «Nega muncha maqtaysan, Azizbeking asli bir bachcha-da!” der. Ularning bu muzokaralarini chetdan eshitib turgan xufiyalardan biri soʻzni Azizbekning qulogʻiga yetkazar.
Ertasiga Azizbek mazkur ikki kishini oʻz huzuriga oldirib, maqtovchiga ulugʻ mansab ato qilar va ikkinchisini oʻlimga buyurar» (“Oʻtkan kunlar”dan). Xullas, xalq dardini kimga aytishni, kimga suyanishni bilmay yurgan payt.
Chiday desa, sabr kosasi toʻlgan. Aksiga olib, olomon har yoqqa yoʻl izlaydi, bir-biriga magʻzava agʻdaruvchilar ham koʻp. Ammo xalqni birlashtiradigan yoʻlboshchi yetishib chiqqandi - Muhammad Yusufbek. Xalq Yusufbek hoji deya ataydigan bu insonning uyi Shayhontahurning Zanjirlik mahallasida edi. U yoshligida hunarmand-kosib boʻlib, Chorsuda qator doʻkonlari boʻlgan, doʻkonlari ortidan boyib, Toshkandning obroʻli zotlariga aylangan, hajga borib kelgan edi.
Toshkandga Normuhammad hokim boʻlgan davrda esa uning vaziri, dabiri boʻldi. Qoʻqon xoni Xudoyorxon unga “Parchabof” unvonini bergan edi.
Bu toʻgʻrida qoʻqonlik tarixchi Avaz Muhammad Attorning “Tarixi jahonnamoyi” asarida maʼlumot berilgan. Ana shu inson toshkentliklarni Azizbek zulmiga qarshi jipslashtirib, isyon koʻtardi.
Bunga hokim janoblarining xazinani toʻldirish uchun xalqqa soliq solgani sabab boʻldi. “Ular har bir mahala va koʻchaga pul soligʻi soldilar. Biroq dovyurak kishilar, yaʼni Muhammad Yusufbek-parchabof va boshqalar bu qarorga itoat qilmay, juma kuni kechki namozdan keyin bir-birlariga xabar berib, qoʻlga ilingan narsalar bilan qurollandilar”, deya yozadi Avaz Muhammad Attor oʻz asarida.
Natijada Azizbek navkarlari bilan Yusufbek hoji isyonkorlari oʻrtasida Toshkandning Changob, Parchabof mahallalarida, Xotun masjidi yonida janglar boʻlib oʻtadi.
Beshyogʻoch mahallasidagi olomon ham nayza, tayoq va miltiqlar bilan qurollanib, Qalandarxona yoʻli bilan oʻrdasiga qaytgan Azizbek navkarlari turgan joyni qamal qiladi.
Shaharning oʻn ikki darvozasi yopiladi. «Azizbek qalʼani aylanib, merganlardan hol-ahvol soʻrar, ularni yangi mansablarga koʻtarish haqida ming vaʼdalar berardi. Har bir qoʻshinda posbonlar joyini tekshirishdan soʻng oʻn-oʻn besh kishi qaʼla devoridan tushib, qochib ketardi.
Shundan soʻng Toshkand hokimi isyonkorlardan omonlik tilab, xotini va bola-chaqasini olib, Qoʻqonga qochdi va u yerdan Margʻilonga ketdi. Biroq hiylakor Azizbek jonini saqlab qolganiga shukr qilmay, qipchoq va boshqa urugʻlarga fisqu fasod xatlar yozib, xonlik xavfsizligiga raxna sola boshladi. Uning shaytonligi oshkor boʻlgach, Qoʻqonning katta qabristonida bir kechada qatl etdilar», deya tarixchi Avaz Muhammad Attor Azizbekning oʻlimini tasvirlaydi.
Yusufbek hoji esa zulmkor hokimdan qutulgach, Yangi Toshkand hokimi oʻrdasida dabir lavozimida faoliyat koʻrsata boshlaydi.
1853-yili chor qoʻshinlari Qoʻqon xonligiga qarashli Oqmasjidga bostirib kirganida, Yusufbek hoji ham bosqinchilarga qarshi kurashdi.