Rabbimov Jasur (𐱅𐰇𐰼𐰜‎)

Abdurreshid Ibrohim kim edi?

Abdurreshid Ibrohim (1857–1944) asli Sibirdagi Tobol viloyatida tug‘ilgan. U tatar millatiga mansub bo‘lib, islomiy ilm olish maqsadida Rossiya, Usmoniylar imperiyasi, Misr va Hijozda tahsil olgan. U diniy olim, siyosiy faollik qilgan ziyoli, jurnalist va sayohatchi sifatida tanilgan.


Yaponiyaga safari (1909–1910-yillar)

Abdurreshid Ibrohim 1909-yilda Osiyo bo‘ylab katta sayohatga chiqadi. Bu safar davomida Xitoy, Koreya va Yaponiyani ziyorat qiladi. U 1909-yil oxirlarida Tokioda bo‘lib, birinchi musulmon da’vatchi sifatida tarixga kirgan.

Yaponiyada bo‘lgan vaqtida:

Mahalliy ziyolilar, siyosatchilar va gazetachilar bilan uchrashadi.

Islom dini haqida ma'ruzalar qiladi, musulmon dunyosi va islom madaniyati haqida tushunchalar beradi.

O‘zining yapon tiliga yaqin tarjimonlar bilan ishlaydi va musulmonlarning ahvoli haqida xabarlar beradi.

Islomni Yaponiyada tinchlik, axloqiy tozalik va birlik dini sifatida tanishtiradi.


Natijalari

U targ‘ib qilgan g‘oyalar tufayli ba'zi yaponlar Islom dini bilan qiziqib, hatto musulmon bo‘lganlar ham bo‘lgan.

Abdurreshid Ibrohimdan ilhomlangan holda Yaponiyada birinchi masjidlar va musulmon jamoalari shakllanishiga zamin yaratildi.

U Yaponiyada musulmonlarning ilk jamoasini tashkil etishda poydevor bo‘ldi, garchi bu harakatlar keyinchalik boshqa musulmon muhojirlar tomonidan davom ettirilgan bo‘lsa-da.


Yaponiyada yozgan asarlari

Abdurreshid Ibrohim o‘zining sayohat taassurotlarini "Alem-i İslam" (Islom olami) nomli asarida tasvirlaydi. Bu asarda u musulmon davlatlar, shuningdek, Yaponiyadagi tajribalari haqida batafsil yozadi.

Yaponiyaga birinchi bo‘lib Islom dinini olib kirgan va targ‘ib qilgan shaxs turkistonlik olim Abdurreshid Ibrohim (1857–1944) hisoblanadi. U Rossiya imperiyasi tarkibidagi musulmon xalqlardan bo‘lib, 1900-yillarning boshlarida Yaponiyaga safar qilgan va bu yerda Islom dini haqida targ‘ibot ishlarini olib borgan.

Abdurreshid Ibrohim 1909-yilda Yaponiyaga yetib kelgan va u yerda yaponlar bilan diniy hamda madaniy muloqotlar o‘rnatgan. U musulmon dunyosini Yaponiyaga tanitishga va yaponlarni Islom dini bilan tanishtirishga harakat qilgan. Uning sa'y-harakatlari natijasida Islom dini haqida dastlabki ma’lumotlar Yaponiyada tarqala boshlagan.

Keyinchalik, bu jarayonni Yaponiyaga ko‘chib borgan boshqa musulmonlar, xususan, Turkiston va Osmanli imperiyasidan chiqqan musulmonlar davom ettirgan. Shu tariqa Yaponiyada kichik musulmon jamoalari shakllana boshlagan.

“Eltuvchi” yoki “Yetkazuvchi” so‘zlari ham bor...

Bugun xalqaro tarixchilar kuni

Butunjahon tarixchilar kuni har yili 28-mart sanasida nishonlanadi. Bu kun tarix faniga hissa qo'shgan olimlar, tadqiqotchilar va tarixga qiziquvchi barcha shaxslarni qadrlash va ularning mehnatini e'tirof etish maqsadida o'tkaziladi. Ushbu sana tarixchilar jamiyatining ahamiyatini ta'kidlab, o'tmish voqealarini o'rganish orqali kelajakni yaxshiroq tushunishga yordam beradi.

Navro'z muborak bo'lsin🌸

O‘z millatidan boshqa bir millatni ustun ko‘rsatib ulug‘lash uzoq muddatli ijtimoiy, madaniy va iqtisodiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Bu jarayon odatda milliy o‘zlikni yo‘qotish, o‘z tarixiy qadriyatlari va madaniyatidan uzoqlashish, iqtisodiy qaramlik va mustamlakachilik ruhiyatining davom etishiga sabab bo‘ladi.

Oqibatlari:

1. Milliy o‘zlikni yo‘qotish

O‘z tarixiy qahramonlarini emas, balki boshqa millat vakillarini ideal sifatida qabul qilish.

Mahalliy tilda emas, dominant millat tilida ta’lim olish va fikrlash odati shakllanishi.


2. Ijtimoiy va madaniy kamsitilish

Mahalliy aholining madaniyati ikkinchi darajali deb qaralib, o‘z urf-odatlari va an’analaridan begonalashuvi.

Mahalliy tillarning obro‘sizlanishi, natijada yosh avlodning ona tilini yaxshi bilmasligi.


3. Iqtisodiy qaramlik

Mustamlakachi millat iqtisodiy tizimni o‘ziga moslab yaratgani sababli mahalliy iqtisodiyotning rivojlanishi orqada qolishi.

Kadrlar siyosatida mahalliy aholiga past lavozimlar berilib, yuqori lavozimlarga dominant millat vakillarining qo‘yilishi.


4. Intellektual va ilmiy rivojlanishning zaiflashuvi

Ilm-fan va texnologiyada mustaqil yo‘l tutish o‘rniga dominant millat tajribasiga ortiqcha bog‘lanib qolish.

Mustaqil ilmiy tafakkurning shakllanishiga to‘sqinlik qilish va ijodiy rivojlanishni cheklash.


Sovet Ittifoqining Markaziy Osiyoga ta’siri

Sovet Ittifoqi davrida Markaziy Osiyo mamlakatlarida ruslar ustun millat sifatida ko‘rsatildi va mahalliy madaniyat ikkinchi darajali deb hisoblandi. Bu holat bugungi taraqqiyotga quyidagi yo‘llar bilan ta’sir qilmoqda:


1. Tafakkur mustaqilligining kechikishi

Sovet davrida qabul qilingan ideologiyalar mustaqillikdan keyin ham jamiyat tafakkurida saqlanib qoldi.

Mahalliy rahbarlar uzoq vaqtgacha mustaqil siyosiy va iqtisodiy yo‘l tutish o‘rniga sobiq tuzum ta’siridan chiqolmay kelishdi.


2. Til va madaniyat masalasi

Rus tili Sovet Ittifoqi davrida ilm-fan, texnologiya va rasmiy yozishmalarda asosiy til bo‘lib qoldi. Mustaqillikdan keyin ham ko‘plab fan va texnika bo‘yicha adabiyotlarning mahalliy tillarga tarjima qilinmaganligi, ona tilida yuqori sifatli ilmiy bazaning yetishmasligi kadrlar tayyorlashga salbiy ta’sir qildi.

Rus tili bilmagan kishilar ilmiy va texnologik taraqqiyotga unchalik yaqinlasha olmadi.


3. Iqtisodiy tizimning zaifligi

Sovet Ittifoqi davrida Markaziy Osiyo iqtisodiyoti xomashyo yetkazib berish tizimiga asoslangan edi (paxta, gaz, neft, uran va h.k.). Mustaqillikdan keyin sanoatni mustaqil rivojlantirish qiyin kechdi.

O‘sha paytda mahalliy tadbirkorlik va mustaqil sanoat rivojlantirilmagani sababli bugungi kunda ham iqtisodiy qaramlik muammosi saqlanib qolmoqda.


4. Mahalliy elitaning shakllanishi sekinlashdi

Sovet davrida mahalliy elita yetarlicha shakllanmagani sababli mustaqillik yillarida davlat boshqaruvi tajribasi kam edi.

Siyosiy qarorlar qabul qilishda uzoq vaqtgacha eski Sovet uslubidan chiqolmagan rahbarlar bo‘lgan.

5. O‘z tarixiga nisbatan befarqlik

Sovet Ittifoqi davrida mahalliy qahramonlar haqida noto‘g‘ri tasavvurlar shakllantirildi. Masalan, milliy ozodlik harakatlari "bosmachilik" deb yomonotliq qilindi.

Natijada mustaqillikdan keyin ham tarixni tiklash jarayoni juda uzoq davom etdi.


O‘z millatidan boshqa millatni ustun qo‘yish mustamlakachilik va kamsitish ruhiyatini kuchaytirib, jamiyat taraqqiyotiga jiddiy zarar yetkazadi. Sovet Ittifoqi davrida ruslarni Markaziy Osiyo xalqlaridan ustun qo‘yish bugungi kundagi ijtimoiy, madaniy va iqtisodiy qoloqlikning asosiy sabablaridan biri bo‘ldi. Mustaqillik yillarida bu ta’sirdan qutulish uchun katta harakatlar qilinmoqda, ammo hali ham sovet mafkurasi va uning merosi to‘liq yo‘qolgan emas.

👉 @RabbimovJasur

90 yil avval Germaniyada, Versal shartnomasiga qaramay, o‘z qurolli kuchlari – Vermaxt va umumiy harbiy majburiyat joriy etildi

1919-yilda Angliya va Fransiya – Birinchi jahon urushining asosiy g‘oliblari tomonidan mag‘lub Germaniyaga majburan qabul qildirgan Versal tinchlik shartnomasi Germaniyaning to‘laqonli qurolli kuchlarga ega bo‘lishini taqiqladi. Quruqlikdagi qo‘shinlar soni 100 ming askar va 15 ming harbiy dengizchi bilan cheklangan edi. Germaniya harbiy aviatsiyadan, og‘ir artilleriyadan va tanklardan mahrum qilindi. Bosh shtab tarqatib yuborilishi lozim edi.

Shartnoma shartlariga muvofiq, 1921-yilda Veymar respublikasida reyxswer – Reyx mudofaa kuchlari tashkil etildi. Reyxswer professional kadrlar armiyasi bo‘lib, har bir askar nafaqat o‘z xizmat vazifalarini, balki undan yuqori lavozimdagi komandirning ham vazifalarini bajara olish qobiliyatiga ega bo‘lishi shart edi. Bu esa kelajakda armiyaning tez sur’atda son jihatdan o‘sishi uchun muhim asos bo‘ldi.

1935-yil mart oyida natsistlar Germaniyasi Versal shartnomasini bekor qilganini e’lon qilib, yangi urushga ochiq tayyorgarlikni boshladi. 1935-yil 1-martda harbiy-havo kuchlari – Lyuftvaffe rasman qonuniylashtirildi. 16-mart kuni esa "Vermaxtni qurish to‘g‘risida"gi qonun qabul qilindi. Ushbu qonunga binoan reyxswer qayta tashkil qilinib, vermaxt deb nomlandi va u umumiy harbiy majburiyat asosida shakllantirildi. Aynan shu kuni reyx vaziri va tashviqot rahbari Yozef Gebbels tantanali ravishda hukumat Germaniyaga qo‘yilgan harbiy cheklovlarni endilikda tan olmasligini e’lon qildi – "Versal zanjirlari" uzildi.

1938-yil aprel oyiga kelib, vermaxtning quruqlikdagi kuchlari 28 ta diviziyadan iborat edi.

1935-yil 17-aprelda Millatlar Ligasi Kengashi Germaniyaning Versal shartnomasidagi harbiy cheklovlarni buzganligi haqida rezolyutsiya qabul qildi. Shuningdek, Kengash har qanday davlat xalqaro majburiyatlarni bir tomonlama rad etish orqali dunyo tinchligiga tahdid solgan taqdirda qo‘llanishi mumkin bo‘lgan choralarni ishlab chiqish uchun maxsus komissiya tashkil etdi.

Biroq 1939-yil sentabriga kelib – Ikkinchi jahon urushi boshlangunga qadar – vermaxt 75 ta diviziyaga yetdi va uning tarkibida 24 ming ofitser hamda 2,7 million harbiy xizmat qilardi.

Ularni esa oldinda qirg‘in kutayotgan edi.

👉 @RabbimovJasur

Xitoy hukumati "qayta tarbiyalash lagerlari"ga kimlar jo‘natilishini aniq ochiqlamagan bo‘lsa ham, mustaqil tadqiqotlar va qochib chiqqanlarning guvohliklariga ko‘ra, lagerlarga tushadigan insonlar quyidagi guruhlarga bo‘linadi:


1. Diniy amallarni bajargan shaxslar

⋄Namoz o‘qigan, ro‘za tutgan yoki Qur’on o‘qiganlar.

⋄Hijob kiygan yoki soqol o‘stirganlar.

⋄Masjidga muntazam borganlar yoki diniy marosimlarda ishtirok etganlar.

⋄Diniy ta’lim olgan yoki boshqalarni islomiy ta’limga o‘rgatganlar.


2. Chet davlatlar bilan aloqasi bor shaxslar

⋄Xitoy tashqarisida qarindoshlari borlar (ayniqsa, Turkiya, Qozog‘iston, AQSh, Saudiya Arabistoni yoki Misr kabi mamlakatlarda).

⋄Chet elga safar qilgan yoki chet eldan kelganlar.

⋄Chet davlatlardagi ijtimoiy tarmoqlardan foydalangan yoki u yerdagi axborot bilan qiziqqanlar.

⋄Chet el telefon raqamiga ega bo‘lgan yoki xorijiy ilovalardan foydalanganlar (WhatsApp, Telegram va boshqalar).


3. Milliy identifikatsiya va uyg‘ur madaniyatini himoya qilgan shaxslar

⋄Uyg‘ur tilida ta’lim bergan yoki bu tilni targ‘ib qilgan o‘qituvchilar.

⋄Uyg‘ur tarixini, madaniyatini yoki urf-odatlarini targ‘ib qilgan shaxslar.

⋄Milliy kiyim kiygan yoki milliy madhiyalarni kuylaganlar.

⋄Xitoy kommunistik mafkurasiga qarshi chiqmagan, lekin uyg‘ur madaniyatiga sodiq qolganlar.


4. Oddiy gumondor shaxslar

⋄Xitoy hukumatining sun’iy intellekt orqali kuzatuv tizimlari "shubhali" deb topgan odamlar.

⋄O‘z mobil telefonidan "shubhali" deb topilgan so‘zlarni qidirgan yoki yuklagan shaxslar.

⋄Ijtimoiy tarmoqlarda hukumatga qarshi hech qanday fikr bildirmagan bo‘lsa ham, "yetarlicha sodiqlik ko‘rsatmagan" odamlar.

⋄Mahalliy politsiya tomonidan "ishonchsiz" deb qayd etilgan har qanday shaxs.


5. Qisqa vaqt ichida "keskin o‘zgarish" qilganlar

⋄To‘satdan spirtli ichimlik yoki sigareta iste’mol qilishni to‘xtatgan shaxslar (bu "diniy radikallik" belgisi sifatida qabul qilinadi).

⋄Ish yoki o‘qishni to‘satdan tark etgan yoki doimiy manzilidan uzoq vaqt chiqmaganlar.

⋄Yangi odamlar bilan do‘stlashgan yoki oilaviy hayotida katta o‘zgarish bo‘lganlar.


Lagerlarga asosan uyg‘urlar, qozoqlar, qirg‘izlar va boshqa turkiy-musulmon ozchilik vakillari jo‘natilgan. Rasmiy ma’lumotlarga ko‘ra, Xitoy hukumati ularni "ekstremizm va terrorizmga qarshi kurash" bahonasida qayta tarbiyalayotganini aytadi. Biroq, mustaqil tashkilotlar va guvohlarning so‘zlariga ko‘ra, aslida bu lagerlar uyg‘urlar va boshqa turkiy-musulmon xalqlarni majburan assimilyatsiya qilish va ularning madaniy hamda diniy merosini yo‘q qilishga qaratilgan.

👉 @RabbimovJasur

Xitoydagi qayta tarbiyalash lagerlari (Shinjon-Uyg‘ur "kasb-hunar o‘rgatish markazlari" deb ataladigan muassasalar) haqida

Mustaqil tadqiqotchilar, qochib chiqqan uyg‘urlar va inson huquqlari tashkilotlari bu lagerlarda inson huquqlari jiddiy ravishda buzilayotganini aytishadi. Quyida lagerlardagi asosiy noinsoniy harakatlar haqida ma’lumotlar keltiriladi:

1. Qiynoqlar va zo‘ravonlik

⋄Lagerdan qochib chiqqan uyg‘urlarning so‘zlariga ko‘ra, mahbuslar elektr tok bilan qiynalgan, kaltaklangan va tahqirlangan.

⋄Ayrim mahbuslar doimiy ruhiy va jismoniy tazyiqqa uchragan, shuningdek, kunlab ovqat va suv berilmay jazolangan.

⋄Ayrim guvohlarga ko‘ra, mahbuslar qattiq charchash holatiga tushmaguncha tik turishga yoki harakatsiz o‘tirishga majburlangan.


2. Majburiy siyosiy indoktrinatsiya

⋄Mahbuslar har kuni ertalab Xitoy Kommunistik partiyasini ulug‘lovchi qo‘shiqlar kuylashga va Xi Jinpingning mafkurasini yodlashga majburlangan.

⋄Diniy e’tiqodi bo‘lgan mahbuslar islom dinidan voz kechishga, Qur’oni Karimni yomonlashga yoki kommunistik mafkurani qabul qilishga majburlangan.


3. Ayollarni sterilizatsiya qilish va jinsiy zo‘ravonlik

⋄Ayrim uyg‘ur ayollar majburiy ravishda gormonal dori-darmonlar bilan sterilizatsiya qilingan yoki abort qilishga majburlangan.

⋄Lagerlardan omon chiqqan ayollar ba’zilariga zo‘rlik qilingani, soqchilar ularni kechasi "tanlab" olib chiqib zo‘rlagani haqida guvohlik berishgan.

⋄Ayrim hollarda uyg‘ur ayollar lagerdan chiqish uchun xitoylik erkaklarga turmushga chiqishga majburlangan.


4. Majburiy mehnat

⋄Lagerlardagi uyg‘urlar paxta dalalarida, to‘qimachilik fabrikalarida yoki boshqa sanoat korxonalarida majburiy ishlatilgani haqida dalillar mavjud.

⋄Ish haqi to‘lanmaydi yoki juda oz miqdorda to‘lanadi.

⋄Ishni bajarishdan bosh tortgan mahbuslar jazolanadi.


5. Tibbiy tajribalar va organ savdosi

⋄Ayrim hisobotlarda uyg‘urlar ustida tibbiy tajribalar o‘tkazilgani haqida ma’lumotlar bor.

⋄BMT va mustaqil tadqiqotlar uyg‘urlarni majburiy ravishda qon topshirishga majburlangani, bu esa organ savdosi ehtimolini ko‘rsatishini bildirgan.


6. Oila va farzandlardan ajratish

⋄Lagerlarga jo‘natilgan odamlarning bolalari Xitoy hukumatining maxsus "yetim bolalar internatlari"ga joylashtirilgan.

⋄Bolalar ota-onasi yoki oilasi bilan aloqa qila olmaydi va faqat Xitoy kommunistik mafkurasi asosida tarbiyalanadi.


Bu dalillar Xitoy hukumati tomonidan rad etilgan bo‘lsa-da, mustaqil jurnalistlar, huquq himoyachilari va lagerlardan qochib chiqqanlarning guvohliklari bularning haqiqat ekanini ko‘rsatmoqda. Ko‘plab davlatlar Xitoyning bu siyosatini qoralagan bo‘lsa-da, Pekin xalqaro bosimga qarshi turishda davom etmoqda.

👉 @RabbimovJasur

Xitoyning Sharqiy Turkistondagi (rasmiy nomi – Shinjon-Uyg‘ur Avtonom Rayoni) siyosati uzoq yillardan buyon xalqaro hamjamiyatda katta bahslarga sabab bo‘lib kelmoqda. Xususan, Xitoy hukumati bu mintaqada milliy xavfsizlikni ta’minlash, diniy ekstremizm va terrorizmga qarshi kurash olib borayotganini ta’kidlaydi. Biroq, mustaqil tadqiqotchilar va inson huquqlari tashkilotlari Pekinning siyosatini uyg‘urlar va boshqa turkiy-musulmon xalqlarni assimilyatsiya qilish, majburiy mehnatga jalb etish hamda ularning madaniyati va diniy e’tiqodlarini yo‘q qilishga qaratilgan deb hisoblashadi.

Xitoy siyosatining asosiy jihatlari

1. Lagerlar va majburiy qayta tarbiyalash dasturlari

⋄2017-yildan boshlab, turli manbalarga ko‘ra, bir milliondan ortiq uyg‘ur va boshqa musulmon ozchilik vakillari "qayta tarbiyalash lagerlari" deb ataluvchi muassasalarga joylashtirilgan.

⋄Xitoy hukumati bu lagerlarni "kasb-hunar o‘rgatish markazlari" deb ataydi va ularning maqsadi radikalizmning oldini olish ekanligini bildiradi.

⋄Lagerlardan omon chiqib ketganlar esa qiynoqlar, majburiy ideologik ta’lim va diniy taqiqlar haqida guvohlik berishgan.



2. Diniy cheklovlar

⋄Masjidlar buzilishi, Qur’on va boshqa diniy materiallarga taqiq qo‘yilishi kuzatilgan.

⋄Ramazon oyida ro‘za tutishga cheklovlar qo‘yilgan, bolalar va davlat xizmatchilari uchun esa bu umuman taqiqlangan.

⋄Islomiy belgilar – soqol o‘stirish, hijob kiyish va arabcha ismlardan foydalanish cheklangan.



3. Madaniy va lingvistik assimilyatsiya

⋄Uyg‘ur tilida ta’lim beradigan maktablarning ko‘pchiligi yopilgan.

⋄Mahalliy aholi Xitoy tili va madaniyatiga moslashishga majburlanmoqda.



4. Majburiy mehnat va iqtisodiy ekspluatatsiya

⋄Uyg‘urlar va boshqa turkiy-musulmon xalqlar paxta dalalarida, fabrikalarda majburlab ishlatilayotgani haqidagi hisobotlar mavjud.

⋄Ayrim xalqaro kompaniyalar uyg‘urlarni majburiy mehnatga jalb qilishda ayblanib, Xitoy bilan iqtisodiy aloqalarini qayta ko‘rib chiqishga majbur bo‘lishgan.




Xalqaro reaktsiyalar

1. AQSh va G‘arb davlatlari

⋄AQSh rasmiy ravishda Xitoyning uyg‘urlarga nisbatan siyosatini "genotsid" deb tan oldi (2021-yil).

⋄Amerika va Yevropa Ittifoqi bir qancha Xitoy amaldorlariga sanksiyalar qo‘llagan.

⋄Ayrim kompaniyalar uyg‘urlarni majburiy mehnatga jalb qilishda gumon qilingan Xitoy kompaniyalari bilan hamkorlikni to‘xtatgan.



2. Musulmon davlatlari

⋄Ko‘pchilik musulmon davlatlari bu masalada jim turibdi yoki Xitoy siyosatini ochiq qo‘llab-quvvatlamoqda. Masalan, Saudiya Arabistoni va Pokiston Xitoyning "terrorizmga qarshi kurash" siyosatini qo‘llab-quvvatlashini bildirgan.

⋄Ammo Turkiya va Malayziya kabi ayrim davlatlar uyg‘urlar masalasini ochiq ko‘tarib chiqishgan.



3. BMT va inson huquqlari tashkilotlari

⋄BMTning maxsus hisobotlariga ko‘ra, Xitoy inson huquqlarini jiddiy ravishda buzgan.

⋄Amnesty International va Human Rights Watch Xitoyni uyg‘urlarga qarshi genotsidga teng siyosat yuritishda ayblagan.



4. Xitoyning reaktsiyasi

⋄Xitoy rasmiylari barcha ayblovlarni rad etib, uyg‘urlar va boshqa etnik guruhlarga "farovon hayot" yaratish maqsadida chora ko‘rayotganini da’vo qilmoqda.

⋄Xitoy, shuningdek, G‘arb davlatlarini ichki ishlarga aralashishda va ikkiyuzlamachilikda ayblaydi.



Sharqiy Turkistondagi vaziyat xalqaro maydonda global geosiyosiy tortishuvga aylanib ulgurgan. Xitoy o‘z siyosatini milliy xavfsizlik va iqtisodiy rivojlanish bilan asoslashga harakat qilsa, G‘arb va inson huquqlari tashkilotlari bu harakatlarni inson huquqlari buzilishi va madaniy yo‘q qilish siyosati sifatida qoralamoqda. Shu bilan birga, musulmon dunyosining bu masalada jim turishi Xitoyning iqtisodiy va diplomatik ta’siri bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin.

👉 @RabbimovJasur

Xitoy hukumatining va xitoylik kompaniyalarning boshqa mamlakatlarga nisbatan qo‘llaydigan moliyaviy strategiyalari va nayranglari haqida bir necha muhim jihatlarni ko‘rib chiqish mumkin. Quyida Xitoy tomonidan qo‘llaniladigan asosiy moliyaviy usullar va ularning ehtimoliy oqibatlari keltirilgan:


1. Qarz tuzog‘i diplomatiyasi (Debt-Trap Diplomacy)

•Xitoy past foizli yoki uzoq muddatli yirik kreditlar orqali davlatlarni o‘ziga qaram qiladi.

•Agar qarzdor davlat kreditni to‘lay olmasa, Xitoy muayyan infratuzilmalar yoki tabiiy resurslarga egalik qilish huquqini talab qiladi.

Misol: Shri-Lankadagi Hambantota porti Xitoydan olingan qarzlarni qaytara olmagani uchun Xitoyning nazoratiga o‘tgan (99 yilga ijaraga berilgan).


2. Agresiv investitsiya siyosati va strategik korxonalarni sotib olish

•Xitoy kompaniyalari xorijiy davlatlardagi strategik sanoat tarmoqlariga (telekommunikatsiya, energetika, texnologiya) sarmoya kiritib, ularni bosqichma-bosqich nazoratga oladi.

Misol: Afrika, Osiyo va Yevropada ko‘plab tog‘-kon va neft kompaniyalari Xitoy kapitali tomonidan sotib olingan.


3. Iqtisodiy bo‘g‘ib tashlash (Economic Coercion)

•Xitoy iqtisodiy sanksiyalar yoki import-eksport cheklovlari orqali davlatlarni o‘z siyosatiga bo‘ysundirishga harakat qiladi.

Misol: Avstraliya Xitoyni COVID-19 pandemiyasi kelib chiqishini tergov qilishga chaqirgandan so‘ng, Xitoy Avstraliya qishloq xo‘jaligi mahsulotlariga bojlarni oshirdi va importni chekladi.


4. Damping siyosati (Dumping Strategy)

•Xitoy davlat tomonidan subsidiya qilingan mahsulotlarni boshqa davlat bozorlariga juda past narxlarda chiqaradi va mahalliy ishlab chiqaruvchilarni bozorni tark etishga majbur qiladi.

Misol: Xitoyning po‘lat va quyosh panellari bo‘yicha damping siyosati AQSh va Yevropa Ittifoqida savdo urushlariga sabab bo‘ldi.


5. Texnologik asirlik va intellektual mulk o‘g‘irligi

•Xitoy kompaniyalari xorijiy davlatlardagi ilg‘or texnologiyalarni sarmoya yoki hamkorlik orqali qo‘lga kiritadi.

•Shuningdek, xakerlik hujumlari yoki majburiy texnologiya transferi orqali texnologik sirlarni o‘g‘irlash holatlari ham mavjud.

Misol: AQSh va Yevropadagi yirik texnologik kompaniyalarning patent va ilmiy ishlanmalarini o‘g‘irlashga urinishlar.


6. Moliyaviy manipulyatsiya va valyuta siyosati

•Xitoy o‘z valyutasi (yuan) kursini sun’iy ravishda past ushlab, eksportni kuchaytiradi va boshqa davlatlarning mahsulotlarini raqobatsiz holatga tushiradi.

•Bu boshqa davlatlarning savdo balansiga salbiy ta’sir qiladi.


7. Geosiyosiy murosasizlik evaziga moliyaviy yordam

•Xitoy moliyaviy yordamni faqat o‘zining siyosiy maqsadlariga mos keladigan davlatlarga taqdim etadi.

•Masalan, Tayvan mustaqilligini tan olgan davlatlar Xitoydan sarmoya yoki yordam ololmaydi.

Xulosa
Xitoyning bu moliyaviy strategiyalari ko‘pincha rivojlanayotgan davlatlarni iqtisodiy jihatdan bog‘liq holatga keltiradi. Shu sababli, davlatlar Xitoy bilan kelishuvlar imzolashdan oldin uzoq muddatli oqibatlarni e’tiborga olishlari kerak.

👉 @RabbimovJasur