Georg Vilgelm Fridrix Gegelning "Ruhfenomenologiyasi" (shuningdek, "Aql fenomenologiyasi" deb ham ataladi) ong va inson tushunchasining rivojlanishini o‘rganuvchi murakkab falsafiy asardir. Quyida soddalashtirilgan misollar:
Ong
1. Sezgi aniqlik:
Misol: Daraxtga qarayotganingizni tasavvur qiling. "Bu yerda daraxt bor," deyishingiz mumkin. Ammo siz harakatlansangiz yoki vaqt o‘tsa, idrokingiz o‘zgaradi. "Bu yerda" va "hozir" doimiy emas; ular sizning joylashuvingiz va vaqtingizga bog‘liq. Gegelning ta’kidlashicha, "bu yerda" unchalik aniq emas, chunki u doim o‘zgarib turadi.
2. Idrok:
Misol: Siz daraxtni shunchaki bir qator lahzalar sifatida emas, balki sifatlarga ega narsa sifatida ko‘rasiz - u yashil, baland, bargli va hokazo. Biroq, bu sifatlar yorug‘lik, sizning nuqtai nazaringiz kabi sharoitlarga ham bog‘liqligini tushunasiz. Shunday qilib, idrok bevosita sezgi ma’lumotlaridan tashqari, barqarorroq, lekin hali ham o‘zgaruvchan narsaga o‘tadi.
3. Tushunish:
Misol: Endi siz daraxtni shunchaki sezgi ma’lumotlari to‘plami sifatida emas, balki tizim yoki tushunchaning bir qismi sifatida tushunasiz - u "daraxt" deb ataladi, chunki u o‘sadi, ildizlari bor, kislorod ishlab chiqaradi va hokazo. Aynan shu yerda biz narsalarni qonunlar va toifalar orqali tushunishni boshlaymiz. Shunday qilib, idrok bevosita hissiy ma’lumotdan tashqari, barqarorroq, lekin hali ham o‘zgarishga moyil bo‘lgan narsaga o‘tadi.
O‘z-o‘zini anglash
4. Tan olinish uchun kurash: Aynan shu yerda biz narsalarni qonunlar va kategoriyalar orqali tushunishni boshlaymiz.
Misol: Ikkita bola o‘ynayotganini tasavvur qiling, ularning har biri yetakchi bo‘lishni xohlaydi. Ular tortishishlari mumkin, ammo bu o‘zaro ta’sir orqali ular bir-birlarini nafaqat jismoniy mavjudotlar, balki istak va irodali mavjudotlar sifatida tan ola boshlaydilar. Bu kurash o‘zaro e’tirofga olib keladi, bunda har biri boshqasining o‘zligini tan oladi.
5. Xo‘jayin va qul dialektikasi:
Misol: Ushbu munosabatda bolalardan biri mehnat natijalaridan bahramand bo‘ladigan "xo‘jayin"ga, ikkinchisi esa ishni bajaradigan "qul"ga aylanadi. Biroq, qul mehnat orqali dunyoni va o‘zini o‘zgartiradi, tan olinish uchun qulning mehnatiga bog‘liq bo‘lib qoladigan xo‘jayindan ko‘ra chuqurroq o‘z-o‘zini anglashga erishadi.
Aql Ular jang qilishlari mumkin, ammo bu o‘zaro ta’sir orqali ular bir-birlarini nafaqat jismoniy mavjudotlar, balki istak va irodali mavjudotlar sifatida taniy boshlaydilar. Bu kurash o‘zaro e’tirofga olib keladi, bunda har biri bir-birining o‘zligini tan oladi.
6. Aql qonun chiqaruvchi va tekshiruvchi sifatida:
Misol: Ulg‘ayganimizda, o‘zimizni dunyoning bir qismi sifatida emas, balki uni ratsional qonunlarga muvofiq tushunish va o‘zgartirishga qodir deb ko‘ra boshlaymiz. Bu yerda fan, axloq va siyosat ishtirok etadi. Masalan, bog‘ yaratish (qonun chiqaruvchi sifatida aql) va keyin qaysi o‘simliklar yaxshiroq o‘sishini sinab ko‘rish (tekshiruvchi sifatida aql).
Ruh
7. Axloqiy hayot:
Misol: Shaxslar rol va majburiyatlarga ega bo‘lgan jamoa yoki jamiyatni tasavvur qiling. Oilada ota-ona va farzandlar o‘zaro mas’uliyatga ega bo‘lib, bu ularning shaxsiyatini shakllantiradi. Jamiyatdagi bu o‘zaro ta’sir "ruh"ni yoki jamoaviy ongni aks ettiradi, bunda shaxslar o‘zlarini kattaroq yaxlitlikning bir qismi sifatida ko‘radilar.
8. Din va mutlaq bilim:
Misol: Soddalashtirib aytganda, din shaxslarning universal yoki mutlaq bilan bog‘lanish usuli sifatida qaralishi mumkin. San’at, din va falsafa insonlar "mutlaq" - to‘liq haqiqat yoki voqelikni anglashga harakat qiladigan turli bosqichlarni ifodalaydi. Gegel uchun falsafa bu tushunchaviy birlik tushuniladigan eng oliy shakldir. Gegelning fikriga ko‘ra, inson ongi qarama-qarshiliklarga duch keladigan, ularni hal qiladigan va shu bilan o‘zi va dunyo haqidagi tushunchasini kengaytiradigan bosqichlar orqali rivojlanadi. Har bir bosqich oldingi bosqichga asoslanadi va voqelikni yanada to‘liqroq tushunishga olib keladi, buni u "mutlaq bilish" deb ataydi.
Ong
1. Sezgi aniqlik:
Misol: Daraxtga qarayotganingizni tasavvur qiling. "Bu yerda daraxt bor," deyishingiz mumkin. Ammo siz harakatlansangiz yoki vaqt o‘tsa, idrokingiz o‘zgaradi. "Bu yerda" va "hozir" doimiy emas; ular sizning joylashuvingiz va vaqtingizga bog‘liq. Gegelning ta’kidlashicha, "bu yerda" unchalik aniq emas, chunki u doim o‘zgarib turadi.
2. Idrok:
Misol: Siz daraxtni shunchaki bir qator lahzalar sifatida emas, balki sifatlarga ega narsa sifatida ko‘rasiz - u yashil, baland, bargli va hokazo. Biroq, bu sifatlar yorug‘lik, sizning nuqtai nazaringiz kabi sharoitlarga ham bog‘liqligini tushunasiz. Shunday qilib, idrok bevosita sezgi ma’lumotlaridan tashqari, barqarorroq, lekin hali ham o‘zgaruvchan narsaga o‘tadi.
3. Tushunish:
Misol: Endi siz daraxtni shunchaki sezgi ma’lumotlari to‘plami sifatida emas, balki tizim yoki tushunchaning bir qismi sifatida tushunasiz - u "daraxt" deb ataladi, chunki u o‘sadi, ildizlari bor, kislorod ishlab chiqaradi va hokazo. Aynan shu yerda biz narsalarni qonunlar va toifalar orqali tushunishni boshlaymiz. Shunday qilib, idrok bevosita hissiy ma’lumotdan tashqari, barqarorroq, lekin hali ham o‘zgarishga moyil bo‘lgan narsaga o‘tadi.
O‘z-o‘zini anglash
4. Tan olinish uchun kurash: Aynan shu yerda biz narsalarni qonunlar va kategoriyalar orqali tushunishni boshlaymiz.
Misol: Ikkita bola o‘ynayotganini tasavvur qiling, ularning har biri yetakchi bo‘lishni xohlaydi. Ular tortishishlari mumkin, ammo bu o‘zaro ta’sir orqali ular bir-birlarini nafaqat jismoniy mavjudotlar, balki istak va irodali mavjudotlar sifatida tan ola boshlaydilar. Bu kurash o‘zaro e’tirofga olib keladi, bunda har biri boshqasining o‘zligini tan oladi.
5. Xo‘jayin va qul dialektikasi:
Misol: Ushbu munosabatda bolalardan biri mehnat natijalaridan bahramand bo‘ladigan "xo‘jayin"ga, ikkinchisi esa ishni bajaradigan "qul"ga aylanadi. Biroq, qul mehnat orqali dunyoni va o‘zini o‘zgartiradi, tan olinish uchun qulning mehnatiga bog‘liq bo‘lib qoladigan xo‘jayindan ko‘ra chuqurroq o‘z-o‘zini anglashga erishadi.
Aql Ular jang qilishlari mumkin, ammo bu o‘zaro ta’sir orqali ular bir-birlarini nafaqat jismoniy mavjudotlar, balki istak va irodali mavjudotlar sifatida taniy boshlaydilar. Bu kurash o‘zaro e’tirofga olib keladi, bunda har biri bir-birining o‘zligini tan oladi.
6. Aql qonun chiqaruvchi va tekshiruvchi sifatida:
Misol: Ulg‘ayganimizda, o‘zimizni dunyoning bir qismi sifatida emas, balki uni ratsional qonunlarga muvofiq tushunish va o‘zgartirishga qodir deb ko‘ra boshlaymiz. Bu yerda fan, axloq va siyosat ishtirok etadi. Masalan, bog‘ yaratish (qonun chiqaruvchi sifatida aql) va keyin qaysi o‘simliklar yaxshiroq o‘sishini sinab ko‘rish (tekshiruvchi sifatida aql).
Ruh
7. Axloqiy hayot:
Misol: Shaxslar rol va majburiyatlarga ega bo‘lgan jamoa yoki jamiyatni tasavvur qiling. Oilada ota-ona va farzandlar o‘zaro mas’uliyatga ega bo‘lib, bu ularning shaxsiyatini shakllantiradi. Jamiyatdagi bu o‘zaro ta’sir "ruh"ni yoki jamoaviy ongni aks ettiradi, bunda shaxslar o‘zlarini kattaroq yaxlitlikning bir qismi sifatida ko‘radilar.
8. Din va mutlaq bilim:
Misol: Soddalashtirib aytganda, din shaxslarning universal yoki mutlaq bilan bog‘lanish usuli sifatida qaralishi mumkin. San’at, din va falsafa insonlar "mutlaq" - to‘liq haqiqat yoki voqelikni anglashga harakat qiladigan turli bosqichlarni ifodalaydi. Gegel uchun falsafa bu tushunchaviy birlik tushuniladigan eng oliy shakldir. Gegelning fikriga ko‘ra, inson ongi qarama-qarshiliklarga duch keladigan, ularni hal qiladigan va shu bilan o‘zi va dunyo haqidagi tushunchasini kengaytiradigan bosqichlar orqali rivojlanadi. Har bir bosqich oldingi bosqichga asoslanadi va voqelikni yanada to‘liqroq tushunishga olib keladi, buni u "mutlaq bilish" deb ataydi.