Dr. Algorithm

Olimpiada va bellashuv

Maktabda katta sinflar orasida olimpiada va bellashuvlar bo‘lar edi. Hozir turi ko‘payib ketgan.

Lekin aynan o‘sha olimpiada tufayli Charles Babbage mashinasi, Pascal hisoblash uskunasi, birinchi ayol dasturchilar bilan tanishganmiz.

London Fan muzeyida Charles Babbage mashinasini ko‘rib, maza qilgan edim. Bu quvonchni pul bilan sotib olib bo‘lmaydi.

~~~

Bu xabarni yozar ekanman 2 ta narsa bir vaqtda esga tushdi. Shu sababli har birini alohida xabar qilib yozaman.

~~~

Shoxmot o‘yinini bilasiz. U yerda menga eng yoqadigan shakl - ot. Chunki uning yo‘nalishini yaxshi bilsangiz kutilmagan zarbalar bera olasiz.

Shoxmot taxtasida bitta ot bor. Sizga bo‘sh kataklardan biri ko‘rsatiladi. Diqqat savol:

- Ot ko‘rsatilgan katakka eng kam nechta qadam bilan bora oladi?

~~~

Bu masalani avval qo‘lda yechib ko‘ring. Keyin dasturini yozishga harakat qiling. Juda qiziq.

Ilk marta bu masalani 9 sinfda yechib ko‘rgan edim. U vaqtlar dasturlash fani 8-sinfda kirishni boshlar edi. 3 kun urinib, yechimni topganimda, nima uchun aynan shunday ekanini his qilganimda, rosa maza qilgan edim.

Shunday baxtni siz bilan ulashgim keldi.

Eslatma:
1) Izohlarni o`qishdan avval urinib ko`ring. Izohlarda kimdur javobini qoldirgan bo`lishi mumkin.
2) Javobni izohlarga ochiq holda qo`ymang. Hammaga urinishga imkon bering.

01.05.2025 London
@DrAlgorithm

☎️ Tekin mobil soʻzlashuv
("Ertak")

2000 yillar mobil aloqa juda qimmat boʻlgan. Ilk telefon sotib olganimda (Panasonic edi) qarindoshimizdan 1 oyga ishlatib turish uchun Coscom SIM karta olgan edim.

Kirish $0.17
Chiqish $0.19

Bu narx mendek talaba uchun juda qimmat edi. Keyin borib oʻzimga soddarogʻini olganman.

Hozir eslasam, juda koʻp qiziq ishlar boʻlgan ekan:
- kiruvchi qoʻngʻiroq uchun pul toʻlar edik.
- hisobni online toʻldirish yoʻq edi. Faqat maxsus joy yoki karta (plastik emas) orqali.
- ilk 5 soniya tekin!!!
Mana shu 3-qism ayni muddao edi.

Talablar tekinga soʻzlashar edi.

Deyarli barcha talaba 5 soniya ichida gaplashish tekin ekanini bilardi. Shu sabab goʻshakni koʻtarganda barmoq oʻchirish tugmasida turardi. Chunki savol va javobdan keyin shartta bosilar edi.

- Ehhh..., - derdik agar 6-soniyaga oʻtib ketgan boʻlsa.
- E-e, boʻldi gaplashvur endi, - deb daqiqa tugaguncha gaplashardik.

5 soniya ichida koʻpchilik savol berib, javob olishga ulgurardi. Uddaburon talabalar esa 2 ta savolgacha. :)

- Qaysi fan...
- Mat fiz...

- Domla..
- Poʻlatov...
- Xona...
- A409!

Vaqt oʻtib muloqotni qancha qimmat qilmang, foyda kam edi. Shunga shekilli 5 soniyalik tekin muloqotni olib tashlashdi. Keyinroq esa kiruvchi qoʻngʻiroq ham tekin boʻldi.

Boyvuchcha talabalar esa "VIP paket"ga ulangan boʻlardi. Guruhning "Operatori" edi, bechora.

Kim tanishi ("yaqini")ga qoʻngʻiroq qilishni xohlasa, operator boyvuchcha kursdoshiga qoʻngʻiroq qilar edi.
U esa oʻz navbatida goʻshakni qoʻyib qoʻyardi. :)
Nega?
Chunki qaytib qilardi.
Keyin unga aytgan raqamingizga qoʻngʻiroq qilib, siz bilan "Konferensiya" qilib berardi. Shu bilan soatlab gaplashilardingiz.

Aytgancha, u vaqtlar hali analog telefonlar bor. Gaplashilgan daqiqalar pulga chaqilmasdi. Soatlab gaplashish qulay vaqtlar edi. Shunga uyga kelib telefonda qolib ketish urf edi.

Buni men maktub davridan elektron davrga oʻtishga oʻxshataman. Avval odamlar uzoq masofadagi tanishiga maktub yozardi: kim armiyadan uyga, kim uzoq koʻrisha olmagan tanishiga, yana kimdir qoʻshni davlatga.

Ha, aytgancha, 9-sinf vaqtimda AQShdagi maktab oʻquvchilari bilan xat yozishganimiz esga tushib ketdi. Ilk marotaba Baseball ⚾️ nima ekanini oʻshanda bilganman, Baseball kartalarim ham boʻlgan. Bu haqida alohida yozib beraman.

Taxminan 2005 yillargacha koʻchada telefon qutilar boʻlardi. Uyga qoʻngʻiroq qilmoqchi boʻlsangiz tanga tashlab, gaplashar edik. Avval 2 tiyin tanga solish mumkin edi. Keyin narxi oʻzgaruvchan boʻlganidan keyin maxsus tanga ishlab chiqishgan. Tangani sotib olib, 2-3 tasini choʻntakda olib yurar edik. Zarur vaqt ishlatishga.

U yerda ham talabalar yoʻlini topgan edi.

Xullas, agar tanga tashlamasdan uyga qoʻngʻiroq qilsangiz, uydagi odam ovozi eshitilar edi. Sizning ovozingiz esa yoʻq. Shuni bilgan talabalar uydan chiqishdan oldin kelishib olardi, masalan:
- Bitta Alo desang, demak hammasi joyida.
- 2 marta Alo desang, demak vaziyat oʻzgargan.
- keyin, falon boʻldimi deganda qoʻyib qoʻysam, demak oʻsha.

Hullas, bu aqllilar qaysi Alo soʻzidan keyin muloqot uzilganiga qarab, suhbat qilishardi.

3 shaxsda gapirish maza-da.

Bugun oʻzi internetsiz internetni ishlatganimizni aytib bermoqchi edim. Kirish qismi qilib mobil aloqa haqida yozaman deb, uzun yozib yubordim. Qundoz bobo obrazi yuqib qovotti shekilli. Kelasi hafta internetni yozib beraman.

Bu postdan maqsadim nima?

‼️ Narsalarning narxini bilamiz. Ularning qiymatini bilmaymiz.

degan soʻzni sizga yetkazish.

Shunday jadal rivojlanayotgan zamonda yashayapmiz-ki, narsalarning qiymatini sezmay qoldik.
* Koʻpchilik hozir mobil telefoni uchun oyiga qancha toʻlashini, yoki nima uchun shuncha toʻlashini bilmaydi.
* Internet sotib olamiz. lekin bizga shu tezlik kerakmi?
* Megabaytimizni kerakli narsalarga sarfladikmi? oʻylab qaramaymiz.

Saharda turib, barcha texnikani yoqmasdan, biroz oʻylab koʻring,

❓ Qoʻlingizdagi narsalarning qadri qancha?
❓ Qiymati qanday?
❓ Unumli foydalana oldingizmi?
❓ Isrofga yoʻl qoʻymadingizmi?

....

Kuningiz hayrli oʻtsin!

29.04.2025 London
@DrAlgorithm

Oracle (va Mobliss)

Magistraturada o‘qib yurganimda Oracle fani kirishni boshlagan. Paradox, Interbase yoki boring ana MySqlni o‘rgangan odam uchun Oracle juda vahimali tuyular edi. Xuddi-ki, 1 qavatli imorat qurmagan odam katta 20 qavatli dom oldida turgandek.

Oracle’ni o‘rganishimga bu ilk turtki bo‘lgan. Oradan 1 yil o‘tib ilk FinTech loyiha boshlaganimizda Oracle men uchun to‘lqinli dengiz, men esa o‘zimni surfing sportchisi kabi his etardim.

Bir kun.

4 ta kursdosh online tolov tizimi ishlab chiqqan edik. Har birimizning vazifamiz bor edi. 2 kishi kodga javob berar edik. Tizimda 5,000dan ortiq foydalanuvchi bor. Har kuni pul o‘tkazmasi va to‘lovlar qilishadi.

Production bazada hisobot olish maqsadida ishlab o‘tiribman.

Agar hozirgi men o‘sha payt yonimda bo‘lganida, rosa kaltak yegan bo‘lar edim. Tirik ishlab turgan ma’lumot ombori bilan ishlab bo‘ladimi?

Hisobot olish ketidan xatoliklarni tuzatishni boshladim. Ba’zi hisoblar noto‘g‘ri saqlangan yoki ikki marta yozilib, hisobot xato chiqayotgan edi.
Select, Update va nihoyat Delete. Eng ko‘p ishlatiladigan buyruqlarim. Va shu payt...

Etim muzlay boshladi. Atrofdagi g‘ala-g‘ovur ovozlar eshitilmay qoldi. Bilaman, bunday vaqtda xotirjamlik kerak. Shoshib bo‘lmaydi. Xato qilib qo‘yish mumkin.

Ekranda TOAD dasturi va so‘nggi yozgan buyrug‘im: Delete.

Where qo‘yish esdan chiqqan edi.

Soniyalar ichida xayoldan o‘tayotgan o‘ylarim:
- Barcha ma’lumotlar o‘chib ketdi.
- 3 kunlik eski baza bor, uni tiklash mumkin.
- Lekin 3 kun ichida bo‘lgan xarakat 150mln ($100,000). Qayerdan bilaman kimniki qancha bo‘lganini?
- Mijozlar to‘polon boshlasa nima deyman?
- 3 kunlik ma’lumotni har bir mijoz kompyuteridan yig‘sa bo‘ladi. (U vaqt Nokia telefon va desktop kompyuterlar davri.)
- 3 kunlik ma’lumotni tiklash 2 hafta vaqt oladi.
- Shoshma biroz jim tur...
- 1 daqiqa o‘tdi.
- Mijozlar hali to‘polon boshlashmadi.
- Nima uchun tizim hali ham ishlab turibdi?
- Lokal dastur ishlagani uchunmi?

Shu payt do‘stim Zafar:
- Hmm, tinchlikmi? - dedi. Xuddi nimanidir sezgandek.
- Ha tinch. O‘ylavomman, - dedim sir boy bermay.
Kulib qo‘ydi va qulog‘iga katta quloqchinni qayta taqib oldi.

Xayollarim davom etadi:
- Taxminan 5 daqiqa o‘tdi.
- To‘polon hali ham yo‘q.
- Menga faqat Alloh yordam bera oladi.
- Nimadir yechim bo‘lishi kerak.
- Sodda yechim.
- Men uni ko‘rmayapman.

Ancha tinchlandim. Lekin hali yechim topmagan edim.

SHU PAYT!!!

Ko‘zimga yashil tugma ko‘rindi.
- Nima uchun bu kulrang emas? - degan xayol o‘tdi.
Yonida qizil tugma ham yonib turibdi.
- Axir bu ikkisi kulrang bo‘lishi...
- To‘xta!

Yuzimga qon yugurdi. Isishni boshlaganimni his etdim.
Chunki yechim ko‘z oldimda edi.
- Xudoga shukr, - dedim va qizil tugmani bosdim.

Yelkamdagi tog‘ ag‘darildi va qushday yengil bo‘ldim.

----

O‘sha kun bitta buyruq bilan ma’lumotlar bazasida asosiy jadvalni tozalab yuborgan edim.
(Delete from table -- where id=1234;).
Agar log yoki qiymati kichik ma’lumot bo‘lsa, ziyoni yo‘q edi. Man har kuni bo‘ladigan kassadagi pul o‘tkazmalari jadvalini tozalagan edim.

Meni nima qutqargan edi?
1. Shoshmaslik. Hech qachon biror muammoga duch kelganda yoki jahl chiqqanida hissiyotga berilish kerak emas.

2. Birov vaqt oling. Chunki yechimni tez izlaganingizda sodda yechimlarni ko‘rmay qolasiz. Miya biroz o‘ziga kelishi kerak. Shuning uchun vaqt oling.

3. Oracle bilan ishlaganda 2 ta buyruq bor: Commit va Rollback.
Ko‘pchilik bu tugmalarni avtomat ishlaydigan qilib qo‘ygan bo‘ladi. Biror buyruq bersangiz darhol ma’lumotlarga ta’sir qiladi.
Men esa buni doim qo‘lda bosish (manual) holatiga qo‘yib qo‘yar edim. Ortiqcha bitta tugma bosaman. Lekin shu odatim ma’lumotlarni saqlab qolgan.

Delete buyrug‘ini berganda, Where qolib ketishi - juda katta xato.

Qo‘limni keyboarddan olib, biroz o‘ylab o‘tirdim. Va Rollback qilish mumkin ekanini ko‘rganimda oxirgi qilgan barcha ishlarimni orqaga qaytardim.

Ko‘za kuniga emas, kunida sinadi.

26.04.2025 London
@DrAlgorithm

CIO
Chief Information Officer

Kitobni shu qatorini o‘qib turib, o‘zimda bo‘lib o‘tgan bir voqea esimga tushib ketdi.

---- ~ ----

Ertalab. Ishxonada ish qizg‘in. Kelganimizda 1 soat bo‘lgan bo‘lsa ham, hamma qiziqib, ekranidan ko‘z uzmay ishlab o‘tirgan holat.

- HAA! .... , - o‘rtog‘im nimalardir dedi, anglashga ulgurmadim. - Ketishim mumkin!
Narsalarini ryukzagiga solar ekan, baland ovozda rahbarimizga qarab baqirdi. Keyin hamma narsasini yig‘ib, eshikni qattiq yopib, chiqib ketdi.

Sukunat...

Hamma bir biriga qarab qo‘yadi, lekin indamaydi. Shu zaylda 5-10 daqiqa o‘tdi. Keyin rahbarimiz qo‘shni xonadan chiqib, bizga odatdagi muloyim ovozi bilan:
- Endi Botir biz bilan emas. Uning vazifalarini taqsimlashimiz kerak.

Nima uchun? Qachondan? Endi nima bo‘ladi? - kabi savollar javobi aniq qilib aytilgan edi.

- Saidolim, relizlarni qila olasizmi? Boshqa odamimiz yo‘q.


---- ~ (parda) ~ ----

Jarayon juda tez bo‘lgan edi. 10 daqiqa ichida oddiy dasturchidan Guruh sardori (Team lead)ga aylanib qolgan edim. Shunda bilganman ITda rahbarlik egallab olinmaydi, birdaniga berilishini.

Xonadan chiqib ketgan bola mening yoshlikdan taniydigan o‘rtog‘im edi. Bu korxonada 8 yildan ortiq ishlagan. Bitta rahmat bilan 8 yil. Doim yaxshi munosabatga gaplashib kelishar edi. Meni ham bu yerga u olib kelgan edi. Bilmadim nima jin urdi, ertalab rahbar xonasiga kirib ketdi va oradan yarim soat o‘tar o‘tmas shu holat bo‘lib turibdi.

Uning vazifalaridan biri yasagan dasturimizni serverga yuklash edi (reliz qilish). Ketganidan keyin manga qolgan. Linux bilan yaxshi tanish emas edim. Shu bahona o‘rgangan edim. Boshlanishiga qo‘lda fayllar bilan ishlagan bo‘lsam, keyinchalik bash script yozishga o‘tib ketganman.

Shunga bilganman IT sohasida hech kim rahbarlikka intilmaydi, vaqti kelib birdan boshqarish vazifasi unga berilishini. Bu, ham sen uchun bilmaydigan narsang, ham mas'uliyat.

---

Kitobda kichik (5-6 kishilik) guruh sardorini 4,000 ta odam ishlaydigan korxonaga CIO (Chief Information Officer) rahbar qilib qo‘yishadi. Bizning tilda IT Direktor. Endi ham dasturchilarni boshqarishi kerak, ham korxonaning barcha IT so‘zi qatnashgan narsalariga javob berishi. Muallif ham CIO likka zinapoya bilan chiqmagani, uning yuqorisida 2 qavat rahbarlar bo‘lganini aytgan. Xohlamasa ham majburlab berishgan ekan.

Qulay qobiq (Comfort Zone)dan chiqish uchun esa, zo‘r imkoniyat.

1. Texnik bo‘lmagan kitoblarni ham o‘qib turing.
2. Texnik bo‘lsangiz ham rahbar qilib qo‘yishligiga tayyor turing.

24.04.2025 London
@DrAlgorithm