Ibn Haldun aslida kim?
Soʻngi vaqtlarda oramizda mashhur boʻlayotgan Muqaddima asari muallifi hisoblanmish Ibn Haldun aslida kim? Hoʻsh bilishni istaysizmi? Va yana bir savol bilganingizdan keyin ham Muqaddima asariga yana qiziqish bildira olasizmi? Ilmiy tolerantlikni saqlay olasizmi?
Ibn Haldun 1332- yil 27-mayda Tunisda tugʻiladi. Uning hayotiga yuzlansak, hayotiga doir eng ishonchli manba oʻzi yozgan biografik asari- ‘’at-Ta’rif’’ hisoblanadi. Ushbu asarida Ibn Haldun oʻz ajdodlarini Yamanning Hadramut joyidan ekanini iddao qiladi. Uning ajdodlari VIII asr oxirida Andalus (Ispaniya) ga koʻchib kelishgan. Muvahhidlar va Murobitlar davlatida yuqori lavozimlarda ishlashgan. XII asrda esa Tunisga koʻchib kelishgan va oradan hech qancha oʻtmay Ibn Haldun dunyoga kelgan. Otasi ham Tunisda vazir lavozimidia ishlagani bois, yoshlikdan yaxshi ilm topishi uchun ragʻbat topadi. Tunis, Fes, Magʻrib da ta’lim va ish faoliyatini olib borgan.
Ibn Haldunning ustozlari
7 qiroat boʻyicha Muhammad ibn Bazzoli Ansoriydan saboq olgan. Adabiyot boʻyicha Shayx Abu Abdulloh ibn Bahrdan oʻrgandi. Fiqh va Hadis ilmini ibn Jobir, ibn Abdulloh Jayyonilardan (Jayyoniy imom Molikning Muvatto asari boʻyicha ta’lim bergan, va Ibn Haldunni ushbu asarini yod olganini qayd etgan) oʻrgangan.
Falsafa ilmini esa ibn Abiliydan oʻrgandi. Ibn Abiliyga biroz e’tibor qaratsak, Ibn Abiliy (1282-1356) manbalarga koʻra, faylasuf va matematik. Falsafani ibn Bannodan oʻrgangan(ibn Banno esa ibn Rushddan), matematikani esa ismi keltirilmagan Fes shahrida yashagan bir yahudiy matematik olimdan oʻrgangan. Ibn Abiliyga e’tibor beriladigan jihat shundaki, tah. 1325-yillar atrofida bir qator
shia ustozlari bilan Karbaloni ziyorat etgan, va bir qancha vaqt bu yerda yashab qolgan. Ikkinchidan, falsafani ibn Bannodan oʻrganishi va u ibn Rushd falsafasiga bogʻlanishi, ibn Haldunni ham bebahra qoldirmagan(bunga pastroqda batafsil toʻxtaymiz).
Tasavvuf boʻyicha ustozlari. Oʻz davrida Granada (Andalus)bosh vaziri hisoblangan
ibn Xatib ibn Haldunning tasavvuf ilmida asosiy ustozi hisoblanadi. Biroq,
ibn Hatib 1374-yilda zindiqlik, dahriylikda ayblanib qatl etilgan.Ibn Haldunning Falsafiy qarashlari.
Ibn Haldun falsafik qarashlarida asosan, ibn Rushdning, ibn Sinoning, al-Farobiyning qarashlaridan ilhomlangan. Asosiy bogʻliqligi ibn Rushd qarashlarining mantiqan davomidir. Hoʻsh bu qarashlar qanday edi?
Ular tomonidan ilgari surilgan ezgulik va yovuzlik tamoyili tabiatiga ko'ra uning panteistik qarashlariga, ya'ni xudoni, aynan unda mavjud bo'lgan qonuniyatlarni buza olmaydigan taqozalanishining tabiiy tizimini belgilovchi ramz sifatida ifodalovchi qarashlariga mos keladi. U tomonidan taklif qilingan, insonlar harakatlarida kuzatiladigan ezgulik va yovuzlikni izohlashga xuddi shu kabi yondashiladi: uning davrida bu muammoni insonni bu dunyoda sodir etgan ishlari uchun u dunyoda javobgarligi va Alloh marhamati bilan chambarchas bog'liklikda o'rganilgan. Va bu ularning fikricha erkinlik va zarurat nisbatiga ziddir.
Qisqacha qilib aytganda, umumiy falsafiy qarashi
Panteistik nazariyadir. Unga koʻra,
olam(tabiat) va Xudo(yaratguvchi) ayni birdir. Bu falsafik qarashni asosan Ibn Rushd eng koʻp shakllantirgan va rivojlantirgan boʻlib, ibn Haldun, ibn Sino va boshqalar oʻz falsafasida davom ettirgandir.
Ibn Haldun inson ibtidosining hayvonot olami ichida bo’lgan vaqtini yovvoyilik(tavaxxush) deb atagan. Inson tabiati qo’ynida faoliyat yuritar ekan, kichik jamiyatlarga (ijmo) uyushib yashashni boshlashdi. Ijmo bu jamiyat, u o’z taraqqiyoti davrida ikki bosqichni ibtidoiylikni (badaviya) va tamaddun (hadaro) bosqichlarini bosib o’tadi. (Ayni shu qarashini ayrim joylarda, Darvinning evolutsiya qarashiga tenglashtirishdi, lekin bu farq qiladi).
Ibn Haldunning falsafiy qarashlariga eng yaxshi tarifni Muhsin Mahdiy keltirgan, meningcha. Mahdiyning fikricha,
Ibn Xaldun yunon falsafasi izdoshidir.ibnul Zohid@zarvaraqq
