Prezident lavozimini joriy etish, uning maoshi va nafaqasi va qachon "ishdan bo‘shatilishi" mumkinligi haqidaMuhrim qiziqarli tarixiy ma’lumotlar bilan bo‘lishdi.
1990-yil 24-martda - bundan roppa-rosa 35-yil muqaddam Islom Karimov O‘zbekiston SSR Oliy Kengashi sessiyasida O‘zbekiston SSR Prezidenti etib saylandi.
O‘shanda O‘zbekiston tarixidagi eng erkin parlamentlardan biri bo‘lgan 12-chaqiriq Oliy Kengash birinchi sessiyasida respublika prezidenti lavozimini ta’sis etgandi. Bu lavozimni birinchi bo‘lib 50 yoshli Islom Karimov egalladi.
O‘sha paytdagi
Konstitutsiyaga ko‘ra, 35 yoshdan kichik va 65 yoshdan katta bo‘lmagan mamlakat fuqarosi prezident etib saylanishi mumkin edi. Hozir ko‘plab xorijiy mamlakatlarda bo‘lgani kabi yuqori yosh chegarasi olib tashlangan.
Ayni bir shaxs ketma-ket ikki muddatdan ortiq prezidentlik lavozimini egallashi mumkin emas edi - bu norma bugungi kunda ham bor, ammo har doim ham unga amal qilinmagan.
O‘shanda parlament prezidentga impichment e’lon qilish, ya’ni u O‘zbekiston Konstitutsiyasi va qonunlarini buzgan taqdirda uni lavozimidan chetlatish huquqiga ega edi. Buning uchun xalq deputatlarining kamida uchdan ikki qismi ovozi, shuningdek, Konstitutsiyaviy nazorat qo‘mitasining xulosasi talab qilinardi.
Biroq 1992-yil 8-dekabrda O‘zbekiston
Konstitutsiyasi qabul qilinishi bilan parlament bu huquqdan «voz kechdi». Bu bilan hokimiyat tarmoqlarining bir-birini tiyib turish va muvozanatda ushlash tamoyili buzildi. Bu tamoyil hali ham tiklanmagan.
1990-yil iyun oyida parlament prezidentni ta’minlash, unga xizmat ko‘rsatish va qo‘riqlash to‘g‘risida qaror qabul qildi. Unda prezidentning 1500 so‘m maoshi ko‘rsatilgan. Muhrimning aytishicha, bu o‘rta ma’lumotli oliy ma’lumotli mutaxassis yillik maoshining taxminan yarmiga teng bo’lgan.
Shuningdek, iste’foga chiqqandan keyin 1000 so‘m miqdorida umrbod pensiya tayinlash ko‘zda tutilgan. Biroq birinchi prezident bu huquqdan foydalana olmadi.
1991-yil mart oyida boshqa qaror qabul qilindi, unda prezidentga oylik maosh 3000 so‘mgacha, pensiya esa 1500 so'mgacha
ko‘tarildi. Oliy kengash rahbari va vitse-prezident 2000 so‘m maosh olishgan.
Bugungi kunda nafaqat prezident, balki deputatlar, senatorlar, vazirlar, hokimlar, prokurorlar, IIB xodimlari, sudyalar va boshqa davlat xizmatchilarining maoshlari haqidagi ma’lumotlar ochiq manbalardan topib bo’lmaydi.
O‘zbekiston prezidenti faoliyatining asosiy kafolatlari to‘g‘risidagi amaldagi
qonunda prezident mehnatiga haq to‘lash qonunchilikda belgilangan tartibda amalga oshirilishi yozilgan, xolos. Bu tartibni topishning iloji bo‘lmadi.
Sobiq prezident umrbod Oliy Majlis Senati a’zosi hisoblanadi. Sobiq prezident, yoshidan qat’i nazar, amaldagi prezidentning oylik lavozim maoshining 70 foizi miqdorida umrbod oylik pul ta’minoti olish huquqiga ham ega.
Ehtimol, davlat xizmatchilarining daromadlarini deklaratsiya qilish to‘g‘risidagi qonun qabul qilingandan so‘ng bu masalada shaffoflik paydo bo‘ladi. Yaqinda davlat rahbari hujjatni qabul qilishni tezlashtirish va 1 aprelgacha ko‘rib chiqish uchun kiritish bo‘yicha
topshiriq berdi.Afsuski, qonun maksimal darajada «kesilgan» bo‘lsa-da, 2017-yildan beri qabul qilinmayapti. Dastlab, mansabdor shaxslarga mol-mulk deklaratsiyasi, daromad va xarajatlar, shuningdek, ularning ota-onalari, turmush o‘rtoqlari va farzandlari to‘g‘risidagi ma’lumotlarni topshirish majburiyati yuklatilishi
ko‘zda tutilgan edi. Hozirgi tahrirda faqat er-xotinlar va voyaga yetmagan bolalarga taalluqli bo‘lgan daromadlar to‘g‘risidagi deklaratsiya
qoldi.
@latipovuzb
