therealniyozov

Va yana. Tramp takror va takror Grenlandiyani qo‘shib olish zarurligi haqida gapirmoqda. Oxirgi safargisida u faqat gapiribgina qolmadi, balki Respublikachilar partiyasining delegatsiyasini o‘g‘li boshchiligida u yerga yubordi.

Yo u haqiqatan ham aqldan ozmoqda, yo bo‘lmasa kun tartibini o‘zgartirishga harakat qilyapti. Kun tartibini o‘zgartirish masalasi qandaydir muammolar bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin, jumladan, Rossiya-Ukraina yo‘nalishidagi vaziyat bilan. Urushni 24 soat ichida tugatish haqidagi va’dasini bajara olmasligini anglagan Tramp (kechagina u 6 oy ichida bu urushni tugatishga va‘da berishini aytdi, saylovdan oldin 24 soat ichida degan edi), ehtimol, hech kim buni eslamasligi uchun boshqa yo‘l qidirmoqda.

Yangi qari Amerika prezidenti natijaga emas, balki tashqi statusga intilgan yetakchi bo‘lgani sababli bir ishni amalga oshira olmasa, uni osonlik bilan boshqasiga almashtiradi va bundan hech qanday noqulaylik sezmaydi.

Trampning Grenlandiyani sotib olish masalasidagi chiqishlarini qandaydir tabiiy boyliklar yoki boshqa strategik omillar uchun qilayotganiga ishonmasligimga sabab uning bunday kontekstdagi Kanada va Panama bo‘yicha ham chiqishlari, garchi bu amalga oshmasligini bilsa ham. Bu populistik fikrdan boshqa narsa emas.

@therealniyozov

Nega aqldan ozgan Tramp Grenlandiyani xohlaydi?

Dunyodagi eng qudratli liberal davlat rahbari chegaralarni qayta ko‘rib chiqish haqida gapirayotgani g‘alati. Ikkinchi jahon urushidan keyin bunday ritorika G‘arb davlatlarida taqiqlangan edi. Agar bu mavzu qayerdadir ko‘tarilsa ham, asosan Sharqiy Yevropa davlatlarida ko‘zga tashlanadi. Xo‘sh, Trampga bu nimaga kerak?

Sharhlovchilar murakkab strategik nazariyalarni o‘ylab topmoqdalar: raketa uchirish trayektoriyalari? Dengiz yo‘llari? Xitoy bilan raqobat? Haqiqatda esa, Grenlandiya — bor-yo‘g‘i muz bilan qoplangan ulkan bir hudud bo‘lib, aholisi 57 ming kishidan iborat. Davlat byudjetining yarmi Daniya tomonidan beriladigan subsidiya hisobidan shakllanadi. Ushbu hududni qo‘lga kiritishdan iqtisodiy ma’no topish, ayniqsa, iqtisodiyot hamma narsani hal qiladigan dunyoda, juda qiyin.

Menimcha, Tramp shunchaki o‘z saylovchilarining xohishini bajarmoqda. Ularning e’tiborida haqiqatan muhim narsalar — iqtisodiyot, siyosiy institutlarning ishlashi kabi narsalar yo‘q. Siyosiy psixologiya bo‘yicha o‘rganishlar shuni ko‘rsatadiki, o‘rtacha saylovchi bu iqtisodiyotga nisbatan juda so‘l qarashlarga ega bo‘lgan vatanparvar hisoblanadi. Qo‘shma Shtatlarda esa bunday vatanparvarlar va so‘l qarashga ega odamlar turli partiyalar asosida ajralgan. So‘l qarashlarga ega insonlar o‘z partiyasi Demokratlar partiyasidan biznesni tartibga solishini xohlaydi. O‘zini vatanparvar deb hisoblaydigan o‘ta o‘ng milliyatchi Respublikachilar esa Trampdan "Amerikani yana buyuk qilish"ni talab qiladi.

Milliy buyuklik tuyg‘usi hududlar bilan chambarchas bog‘liq. Hududlarni yo‘qotish milliy tahqirlanish sifatida qabul qilinadi. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, hududlarni yo‘qotish o‘ng populistlarning hokimiyatga kelish ehtimolini oshiradi. Aksincha, hududlarni qo‘shib olish esa milliy g‘alaba sifatida qabul qilinadi. Biz hammamiz siyosiy mavjudotlarmiz. Biz uchun “biz”ning “ular”dan kuchliroq bo‘lishimiz muhim. Grenlandiyani qo‘shib olish shu mantiqda AQShning g‘alabasini va Yevropaning mag‘lubiyatini bildiradi. Uchta Texas hududi kattaligiga teng bu muz qatlami bilan Amerika, albatta, yana buyuk bo‘lishi aniq. Bu esa Tramp kabi populist uchun ayni muddao.

@therealniyozov

Eron gaz yetishmovchiligidan aziyat chekmoqda. Shanba kuni hukumat 12 ta neft-kimyo korxonasiga gaz yetkazib berishni to‘xtatdi. Shuningdek, aholidan bu tanqis mahsulot iste’molini 10 foizga qisqartirishni so‘radi.

Buni qarangki, Eron tabiiy gaz zaxiralari bo‘yicha dunyoda ikkinchi o‘rinda turadi.

Shu bilan birga, mamlakatda inflatsiya tezlashib bormoqda: sentabr bilan solishtirganda, milliy valyuta rial 30%dan ko‘proqqa qadrsizlangan. 29-dekabr kuni Tehronning asosiy bozorida kichik hunarmandlar va savdogarlar shu sababli ish tashlashlar amalga oshirishdi. 1979-yilda shunga o‘xshash noroziliklar Islom inqilobining boshlanishiga va oxir-oqibat shoh rejimining ag‘darilishiga sabab bo‘lgan edi.

Mamlakat elitasida yuz berayotgan voqealar tufayli nizolar kuchaymoqda, aybdorni topishga harakat qilishmoqda. Parlament deputatlari iqtisod va energetika vazirlarining iste’fosini talab qilib, imzo yig‘ishni boshlashdi. Prezident Pezeshkiyan Eron iqtisodiyotini boshqarish qiyinligini, chunki hamma narsa talon-taroj qilingan va “kerakli cho‘ntaklarga” yashirilganini aytib chiqdi. Shuningdek, u keskin islohotlar o‘tkazish uchun o‘ziga mandat talab qilmoqda.

Yaqin-yaqingacha shu Eron elitasi “sanksiyalar bizga foyda” deb jar solayotgan edi.

@therealniyozov

Propagandachilarning mantig‘i.

1941-yil 3-iyuldagi Stalinning mashhur nutqini bilasizmi? Uning nutqida qiziqarli fikr aytib o‘tilgan edi: "Qizil Armiya qahramonona qarshilik ko‘rsatayotganiga qaramay, dushmanning eng yaxshi diviziyalari va eng yaxshi aviatsiya qismlari jang maydonlarida tor-mor qilinib, o‘zlariga qabr qazayotganiga qaramay, dushman yangi kuchlarni frontga tashlab, oldinga siljishda davom etmoqda".

O‘sha SSSR safida frontda kurashgan oddiy askar Ivan Chonkin bu gaplarni eshitib, hayron bo‘lgan: "Agar dushmanning eng yaxshi diviziyalari va aviatsiya qismlari tor-mor qilingan bo‘lsa, yer bilan yakson qilingan bo‘lsa, nega bunchalik xavotirlanishimiz kerak? Yomon qismlar va diviziyalarni tor-mor qilish yanada oson-ku".

Oradan deyarli bir asr o‘tdi, lekin propaganda mantig‘i o‘zgarmadi. O‘z mo‘ylovli kumiriga ergashgan harbiy muxbirlar shunday yozmoqda: "Hozir dushman kuchlari qo‘lga olinib, yo‘q qilinmoqda, vaziyat og‘ir". Kechirasiz, vaziyatning og‘irligi nimada? Qanaqa muammo bo‘lishi mumkin?

Chonkinning mantig‘i ularnikidan yaxshiroq bo‘lgan ekan)

@therealniyozov

2020-yillar oxirida dunyo o‘ng populistlar qo‘lida bo‘ladimi?

Keyr Starmer boshchiligidagi Leyboristlar partiyasi hukumatidan fuqarolarning 60 foizdan ortig‘i norozi. Hukmron partiyaning reytingi 27 foizga tushib ketgan. Parlamentdagi 650 o‘rindan 400 dan ortig‘iga ega bo‘lgan partiya hozirda deyarli hammasini yo‘qotish yoqasida! Ular bor-yo‘g‘i hokimiyatda olti oydan beri ekanini hisobga olsak, juda katta o‘zgarish.

2028-yilda bosh vazir sifatida Nayjel Farajni ko‘rishimiz va uni xalqaro ultrao‘ng harakatiga qo‘shilishini ko‘rishimiz mumkin.

Tasavvur qiling, 2020-yillarning oxirida ko‘plab davlatlarda o‘ng qanot populistlari yoki radikallari hokimiyatga kelishi mumkin. AQShda Tramp/Vens tandemi kelgusi 4 yil (demokratlar o‘zini isloh qilmasa, undan ham ko‘proq) davomida yetakchilik qiladi. Italiyada hozir sobiq fashist Jorja Meloni hukmronlik qilmoqda. Marin Le Pen 2027-yilda Fransiyaning birinchi ayol prezidenti sifatida Yelisey saroyiga kirishi deyarli aniqlashmoqda. Germaniyada "Germaniya uchun muqobil" (AfD) asosiy muxolif partiya. Avstriya erkinlik partiyasining milliy so‘rovlar bo‘yicha reytingi 40 foizdan oshgan. Hatto so‘nggi yillarda Skandinaviya ham qizil (so‘l va progressiv kuchlar)dan ko‘k (o‘ng konservativ partiyalar) rangga o‘tib bormoqda.

@therealniyozov

Ommaning siyosiylashuvi fenomenini o'rgangan Erik Hoffer zerikkan odamlardan zo'r inqilobchilar chiqishini yozgan:

"Ehtimol, umidsiz zerikishning tarqalishidan ko'ra jamiyat ommaviy harakatga tayyor ekanligini ko‘rsatuvchi yaxshiroq ko'rsatkich yo'q. Ommaviy harakatlarning kuchayishidan oldingi davrlarning deyarli barcha keyslarida kuchli zerikish qayd etilgan. Ommaviy harakatlar ham dastlabki bosqichlarida ekspluatatsiya qilinganlar yoki mazlumlar orasida emas, balki zerikkanlar orasida qo‘llab-quvvatlanilgan.

Ommani isyonga undaydigan kishi uchun zerikkanlar haqidagi ma'lumotlar, chidab bo'lmas iqtisodiy va siyosiy zo'ravonliklardan aziyat chekayotganlar haqidagi ma'lumotlar kabi yoqimli va dalda beruvchi bo‘lib eshitilishi kerak".

Ya‘ni, zerikish insonni hayot ma'nosini izlashga yoki biror katta maqsad yo'lida harakat qilishga undaydi.

Zerikkan odamlar ko'pincha hayotlarida mazmun va maqsad yetishmayotganini his qilishadi. Bu hissiyot ularni biror katta, kuchli harakat yoki ideologiyaga qo'shilishga undaydi. Zerikish ular uchun yangi imkoniyatlar, maqsad va o'zini qayta topish yo'lini ochadi.

Hofferga ko‘ra, ommaviy harakatlar dastlab faqat ekspluatatsiya qilingan yoki mazlumlar tomonidan emas, balki zerikkanlar tomonidan qo‘llab-quvvatlanadi. Chunki zerikkanlar, odatda, o‘z hayotlaridagi bo‘shliqni to‘ldirish uchun kuchli harakatlarga ko‘proq moyil bo‘ladilar.

Zerikish keng miqyosda tarqalganda, jamiyat ommaviy harakatlar uchun "tayyor" bo‘lib qoladi. Bu davrlar ko‘pincha stagnatsiya (o‘sishning to‘xtashi), iqtisodiy turg‘unlik yoki siyosiy beqarorlik bilan bog‘liq bo‘ladi. Shu sababli, zerikkanlarning ommaviy isyon va inqiloblarni boshlash yoki qo‘llab-quvvatlash ehtimoli yuqori bo‘ladi.

Hoffer inqilobchilarni yoki ommaviy harakat liderlarini zerikkan odamlar haqida ma’lumotga ega bo‘lishga undaydi. Chunki zerikish hissi kuchli bo‘lgan odamlar yangi g‘oya va harakatlarni eng ishtiyoqli qo‘llab-quvvatlovchilar bo‘lishi mumkin. Ular tez-tez o‘zlarini yangicha hayot yo‘llariga bag‘ishlashga tayyor bo‘lishadi.

@therealniyozov

Radikallashuv – yilning asosiy tendensiyasi

Bu yil 73 davlatda saylovlar bo‘lib o‘tdi. Ularning natijalari asosida global siyosiy kayfiyatni tushunish mumkin. Financial Times (FT) ma’lumotlariga ko‘ra, asosiy tendensiya bu moʻtadil partiyalarga qo‘llab-quvvatlashning pasayishi.

Birinchi grafikda, asosan markazda joylashgan amaldagi hukumat vakillariga (inkumbentlarga) berilgan ovozlar ulushining pasaygani ko‘rsatilgan. Ikkinchi grafik esa populistlarga berilgan ovozlar ulushining oshganini aks ettiradi (rasmlar kommentda). O‘tgan saylovlarning asosiy benefetsiarlari – “Germaniya uchun muqobil” partiyasi, Fransiyadagi “Milliy ralli” va “Reform UK” kabi o‘ng qanot populistlari bo‘ldi. Biroq, chap qanot vakillari va “yashillar” ham o‘z mavqelarini mustahkamlashga muvaffaq bo‘lishdi.

Bu tendensiyani nima bilan tushuntirish mumkin?

■ Asosiy omil – pandemiyadan keyingi inflyatsiya. Pandemiya va uning oqibatlarini yengib o‘tish jarayonida butun dunyoda inflyatsiya keskin oshdi. Inflyatsiyani pasaytirishga muvaffaq bo‘linib, ba’zi tovarlar narxi barqarorlashdi, biroq narxlar hali ham sezilarli darajada yuqori. Odamlar hukumatni ushbu muammoni hal qila olmagani uchun ayblab, populistlarga ovoz berib jazolashmoqda. Mettyu Iglesias ta’kidlaganidek, inson psixologiyasi ham bu jarayonda muhim rol o‘ynaydi: odamlar maoshining oshishini o‘z mehnati natijasi sifatida qabul qilsa, narxlarning oshishida esa hukumatni ayblaydi.

■ Migratsiya. Chegaralarning ochilishi iqtisodiy o‘sishni tezlashtiradi, lekin saylovchilar orasida norozilikni kuchaytiradi. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, agar milliy ko‘pchilik vakiliga o‘z guruhi kelajakda mamlakatdagi ko‘pchilik maqomini yo‘qotishini aytilsa, ularning o‘z guruhiga sodiqligi va begonalarga nisbatan salbiy munosabati keskin ortadi. Migratsion oqim va u bilan bog‘liq qo‘rquvlar o‘ng qanot populistlarini qo‘llab-quvvatlashga olib keladi.

■ Yangi media. Internet paydo bo‘lishi bilan ommaviy axborot vositalari iste’moli tuzilmasi sezilarli darajada o‘zgardi. Endi ko‘proq odamlar o‘z auditoriyasini topish va o‘z fikrlarini yozish imkoniyatiga ega. Bloglar, strimlar, podkastlar kabi internet resurslar an’anaviy gazetalar va televideniyeni siqib chiqarmoqda. Yangi mediada siyosiy elitalar nazorati yo‘q va ular hukumatga nisbatan ancha tanqidiy yondashadi. Bu esa hukumatga ishonchni pasaytiradi va tizimni tanqid qilayotgan populistlarga ta’sir doirasini kengaytirishga yordam beradi.

Mazkur tendentsiya kelgusi yilda ham davom etadi. FT Avstraliya, Germaniya, Kanada va Norvegiyada ham shunga o‘xshash saylov natijalarini prognoz qilmoqda.

Siz bu haqda nima deb o‘ylaysiz?

@therealniyozov

Yunonlar o'z xalqini qismlarga ajratish uchun bir nechta so'zlardan foydalanishgan. Ulardan ikkitasi "demos" va "oxlos" deb atalgan.

"Demos"lar ko'chmas mulkka ega bo'lgan mas'uliyatli boy fuqarolardir. "Oxlos" esa bu boshqarish mumkin bo‘lgan, o'qimagan olomon hisoblangan.

Demak, demokratiya va oxlokratiya.

Shundan ham ma‘lumki, demokratiya "de-fakto" butun mamlakat aholisining kuchini anglatmaydi.

@therealniyozov

"Ko‘z oldimizda Ozarbayjon katta va o‘z so‘ziga ega davlatga aylanyapti", deb post joylagan ekanman 18-iyulda.

Shu fikr o‘zini borgan sari oqlab bormoqda.

Kuni kechagi aviahalokat uchun Ozarbayjon prezidenti Ilhom Aliyev Rossiyaga uchta talab qo‘ygani ma‘lum bo‘ldi:

1. aybga rasman iqror bo‘lish va uzr so‘rash;
2. aybdorlarni jazolash;
3. Ozarbayjon davlati hamda jabrlanganlarning oilalariga tovon puli to‘lash.

Putin (😱!) kechagina bu holat uchun Ozarbayjondan uzr so‘radi. Shuning o‘zi sobiq sovet davlati uchun katta narsa. Hozircha! Davom etish kerak.

@therealniyozov

Demokratiyaning ikkita muammosi.

Qaror qabul qilishning kollektiv usuli sifatida demokratiyaning ikkita asosiy muammosi mavjud. Birinchi muammo — bilimsizlik. Odamlar (jumladan, men ham) siyosat va tegishli masalalar haqida juda kam ma'lumotga ega. Masalan, AQShda ko‘pchilik Senatni qaysi partiya nazorat qilishini, byudjet mablag‘lari nimaga sarflanishini, liberallar va konservatorlar o‘rtasidagi farq nimaligini bilmaydi. Xalqaro munosabatlar haqidagi fikrlar yanada qiziqarli. Ishonish qiyin, lekin Sovuq urush avjida bo‘lgan bir paytda o‘tlazilgan so‘rovlarga ko‘ra, aksariyat respondentlar SSSR NATO a'zosi ekanligiga ishonishgan.

Yana bir muammo - irratsionallik. Kognitiv tarafkashliklar ishonchli ma'lumot izlashga va siyosiy masalalar bo'yicha fikr yuritishga xalaqit beradi. Saylovchilar ham, siyosatchilar ham bunga moyil. Maykl Humer yaxshi misol keltiradi. 1968-yildan 2009-yilgacha AQShda 801 961 qotillik sodir etilgan. Ularning 3245 tasi terroristlar tomonidan sodir etilgan, aksariyati 11-sentabr voqealarida. Shu bilan birga, Jorj Bush boshlagan "terrorizmga qarshi urush"da 6280 nafar amerikalik askarlar va 236 ming boshqa davlatlarning fuqarolari halok bo'ldi. Iroq va Afg'onistonga hujum qilish qarori mantiqiy bo'lganmi? Humer ta'kidlaganidek, agar sizning siyosatingiz siz hal qilmoqchi bo'lgan muammodan 70 baravar ko'proq odamni o'ldirsa, bu mantiqsizdir.

Demokratiya tizimida fuqarolar ikki katta guruhga bo‘linadi: birinchi guruhni siyosiy filosof Jeyson Brennan "hobbitlar" deb ataydi, ikkinchi guruhni esa "bezorilar" deb ta'riflaydi.

Hobbitlar – bu o‘z hayotini tinch va shaxsiy darajada o‘tkazayotgan, siyosat va atrofda sodir bo‘layotgan voqealarga e’tibor bermaydigan odamlar. Ular hech narsadan xabardor emas. Bezorilar esa siyosat bilan qiziqadi va ko‘proq ma’lumotga ega, lekin ularni faqat o‘z guruhining manfaatlari qiziqtiradi. Ular ma’lumotni bir tomonlama talqin qilishadi va boshqa guruhlarga qarshi chiqishadi. Masalan, AQShda shunday bezori guruhlardan ikkitasi katta bor: "bezorilar" demokratlar yoki respublikachilar sifatida birlashishgan.

Natijada, bu ikki guruh — hobbitlar va bezorilarning qarorlari demokratik tizimda noto‘g‘ri siyosiy qarorlar qabul qilinishiga olib keladi: keraksiz urushlar, samarasiz iqtisodiy siyosat yoki ahamiyatsiz qonunlar. Bu shunday savolni tug‘diradi: oddiy odam chindan ham murakkab fikrlashga qodirmi yoki demokratik tizim tanqidchilari aytganidek, biz monarxiya yoki aristokratiyaga qaytishimiz kerakmi?

Aslida, siyosatda oqilona va bilimli bo‘lish katta mehnat va xarajat talab qiladi. Bu siyosat, iqtisod va huquq bo‘yicha kamida asosiy bilimlarga ega bo‘lishni, shuningdek, turli kognitiv xatolardan qochish uchun ko‘proq harakat qilishni talab qiladi. Agar saylovchi bu harakatlarning o‘ziga qandaydir foyda keltirishini ko‘rsa va uning ovozi saylovda ahamiyatli ekanligini sezsa, u bu xarajatlarni o‘z zimmasiga olishga tayyor bo‘lardi. Ammo, demokratiya sharoitida bunday mehnat o‘zini oqlamaydi, chunki bir kishining ovozi natijani o‘zgartirishi ehtimoli deyarli nolga teng. Shu sababdan, odamlar yoki hech narsaga qiziqmaydi, yoki guruhlarga qo‘shilib, o‘zlaricha siyosiy “jang” qiladi.

@therealniyozov

Muvaffaqiyatli avtoritar rejimlar va muvaffaqiyatsiz rejimlar o'rtasidagi asosiy farq shundaki, muvaffaqiyatli avtoritar rejimlarda elita inson kapitalining ahamiyatini tushunadi.

Xitoy ham, Singapur ham o‘z elitasining ta’limiga katta sarmoya kiritgan. Hukumat pullari evaziga elita eng yaxshi xorijiy universitetlarda o'qishga muvaffaq bo'ldi. Keyin uning vataniga qaytishi uchun qulay sharoitlar yaratildi. Xitoy ketgan olimlarga katta miqdorda pul taklif qildi va qaytib kelganlarning ko'rsatkichlari qolganlarnikidan yuqori edi. Elitaga bunday yondashuv Xitoyda ham, Singapurda ham iqtisodiy o'sishning kalitlaridan biridir.

Iqtisodiy ko'rsatkichlari unchalik yaxshi bo'lmagan avtoritar rejimlar ko'pincha ta'lim protektsionizmi bilan shug'ullanadi: "bizning ta'limimiz eng yaxshisi" va bla, bla, bla...

@therealniyozov

Huquqshunos do‘stimiz Ne’matullo Zamonovning kanali — @legistuz ni kuzatib borishni tavsiya qilaman. Muallif ijtimoiy-falsafiy va huquq haqidagi mulohazalarini ulashib boradi. U yerda Siz o‘qishingiz kerak bo‘lgan mavzular:

1. Boshqalarning yutug‘idan bezovta bo‘lish haqida
2. Er-xotin o‘rtasidagi mulkiy nizo: layfhak
3. Saylov madaniyati haqida

4. Qonunni yodlash yuristning ishi emas
5. Erkinligingiz cheklangan(mi?)
6. Jamiyatda huquqqa bo‘lgan munosabat: “yozuvchimisan?”

7. Nigilist kim?
8. Skrinshotingiz dalil bo‘lolmaydi, agar
9. Porlamoq

10. Hech qachon baxtli yasholmaysiz
11. hudud24.uz nashrida chiqarilgan mualliflik maqolalari

Kanalga ulanish: @LEGISTUZ