𝑻𝒂𝒓𝒊𝒙 𝒗𝒂 𝒔𝒊𝒚𝒐𝒔𝒂𝒕

Merostakratiya – nega meros mehnatdan muhimroq bo‘lib bormoqda?

The Economist nashriga ko‘ra, bugungi kunda G‘arb mamlakatlarida kapital ko‘proq meros orqali o‘tmoqda va bu merostakratiya – moliyaviy muvaffaqiyat mehnatga emas, balki tug‘ilgan oilaga bog‘liq bo‘lgan jamiyatni shakllantirmoqda. 2010-yillarning oxiriga kelib, merosning umumiy qiymati YaIMning 10 foiziga yetdi. Bu XX asrning ikkinchi yarmiga nisbatan ancha yuqori bo‘lib, asta-sekin XX asr boshidagi ko‘rsatkichlarga yaqinlashmoqda. 2025-yilda esa boy mamlakatlarda meros sifatida 6 trillion dollar qoldirilishi kutilmoqda.

Nega bunday bo‘lmoqda?

The Economist bu jarayonning uchta asosiy sababini keltirib o‘tgan:

• Aktivlar narxining o‘sishi. Ayniqsa, ko‘chmas mulkning qimmatlashuvi katta rol o‘ynamoqda. Hukumat tartibga solish choralarini kuchaytirgani sababli taklif cheklangan, natijada uy-joy narxlari tez o‘smoqda. Masalan, Britaniyada aholiga tegishli uy-joylarning umumiy qiymati 1990-yillar o‘rtalarida 1 trillion funt sterling bo‘lgan bo‘lsa, hozirda 7 trillion funtga yetgan.

• Demografik omillar. "Bebibumerlar" avlodi katta boylik to‘pladi va endi uni meros sifatida qoldirmoqda. Masalan, AQShda 65 yoshdan oshgan kishilar mamlakat boyligining 50 foiziga (82 trillion dollar) egalik qiladi.

• Iqtisodiy o‘sishning sekinlashishi. So‘nggi yillarda rivojlangan davlatlarda iqtisodiy o‘sish pasaydi. YaIM o‘sishi qanchalik sust bo‘lsa, jamiyatda avval to‘plangan boylik shunchalik muhim ahamiyat kasb etadi. Masalan, iqtisodiy o‘sish yuqori bo‘lgan Irlandiyada merosning roli unchalik katta emas, lekin Germaniya va Italiyada u ancha sezilarli.

Bugungi iqtisodiyot tobora XIX asr realizm adabiyotiga o‘xshab bormoqda: bu yerda muvaffaqiyat mehnat yoki iste’dodga emas, balki qaysi oilada tug‘ilganingiz yoki kim bilan turmush qurganingizga bog‘liq.

Nima qilish kerak?

• Meros soliqlari. So‘nggi o‘n yilliklarda ko‘plab mamlakatlarda meros soliqlari kamaytirildi yoki butunlay bekor qilindi. The Economist adolatli soliq tizimi yirik boyliklarning bir qismini qayta taqsimlashga yordam berishi va jamiyatning meros kapitaliga qaramligini kamaytirishi mumkinligini ta’kidlaydi.

• Iqtisodiy o‘sishga e’tibor qaratish. Rivojlangan davlatlar iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish siyosatiga rioya qilishi lozim, bunda muhim omillardan biri ortiqcha tartibga solishlarni kamaytirishdir. Bozor iqtisodiyotiga ortiqcha cheklovlar qo‘yilishi o‘sishni susaytiradi, iqtisodiyot sekinlashganda esa mehnat emas, balki oldindan to‘plangan kapital muhimroq bo‘lib qoladi.

Ko‘pchilik bozor iqtisodiyotini adolatsiz deb hisoblaydi. Biroq, faylasuf Jon Tomasi Free Market Fairness (Bozor iqtisodiyotining adolati) kitobida aksini isbotlaydi: bozor iqtisodiy o‘sish yaratadi va bu eng kam daromadli qatlamlar uchun ham foydali bo‘ladi. Irlandiya misoli buni tasdiqlaydi.

Tramp va jamoasi siyosatchi emasligini yana bir bor isbotladi. Media ko‘z oldida, hukumat uyida mehmon prezident bilan tortishib o‘tirishibdi. Diplomatlarga xos bosiqlik va etiket yo‘q. Putinga o‘xshagan ko‘cha madaniyati.

Bunday namoyishkorona sahna ko‘rinishidan ikki tomon ham yutqazdi. Ukraina, shubhasiz, eng asosiy ittifoqchisi bilan muammo borligini ko‘rsatdi va bu muzokaralarda uning pozitsiyasini zaiflashtiradi.

Tramp ma’muriyati esa qandaydir prezidenti ularni hammaning oldida tanqid qila olishini ko‘rsatdi. Deyarli Putinning ittifoqchisidek harakat qilishdi. Bu ularning reytinglariga ta’sir qiladi.

Umuman ikki imperialist odam yaqinlashuvi hamma uchun yomon xabar.

Zelenskiy Amerika Prezidentini gapiga ikkinchi marta kirmadi.

Esimda bor, urush boshlanishidan oldin, AQSh hukumati barcha AQShga tegishli boʻlgan uskunalarni va hatto elchixona qoʻriqlovini ham olib chiqib ketishgan edi. Urushdan oldin Ukraina armiyasini oʻqitish bilan shugʻullangan, 25 ofitserni ham, bosqindan oldin olib chiqib ketishgan edi. Oʻsha payt Ukrainliklarni bu narsalardan jahli chiqqan edi, birinchidan, urush boshlanishi ehtimoli oshgan sayin, AQShni Ukrainaga boʻlgan qoʻllovi kamayib borgan. Ukrainaga Obama tomonidan ham, keyinchalik Bayden tomonidan ham jiddiy letal qurol aslahalar berish boshlanmagan edi, AQSh xuddiki Rus bosqinini kutib yashadi. Ukrainaliklarda mantiq teskari edi — “urush boshlanmaydi” deb, hayot davom etaversa, urush boshlanishi ehtimoli kamayadi derdi ular. Agar bir necha yuzta AQShlik harbiylar Kyivda boʻlishsa, oʻshalarga tegib ketmay deb ham Rossiya harbiy bosqinini qilish ustida koʻproq oʻylar edi. Agar AQSh uchoqlari yoki boshqa harbiy qurollari Ukraina shaharlari xavfsizligi uchun shay boʻlsa — katta qarshilik koʻrishdan qoʻrqib, bosqin boʻlmaydi deb oʻylashar edi Ukrainlar. Aytish joizki, bu fikr toʻgʻri edi. Lekin Oq Uyda fikr teskari edi. Ularga koʻra, agar Ukrainaga hozir qurol berishsa — unda Ukraina ishgʻol boʻlgandan keyin bu qurol Rossiyaga qolib ketadi. Xuddi Afgʻonistondek boʻladi deb oʻylashdi. Mana urushdan uch hafta oldin Bayden bilan telefon orqali gaplashgan Zelenskiy qurol soʻragan va Bayden esa rad javobini bergan. Urushdan toʻqqiz kun oldingi telefon orqali suhbatda Zelenskiy Baydendan iqtisodiy yordam soʻragan va qoʻllab quvvatlashi ramzi sifatida Ukrainaga tashrifni soʻragan, ikkisiga rad javobini olgan. Bu juda gʻalati oʻyinlar nazariyasidagi misol. AQSh oʻz qiymatli narsalari, hatto elchixona va konsulliklarini olib chiqib ketganini koʻrgan Rossiyaliklar, uni “yashil chiroq” deb ham talqin qilishgan boʻlsa ajab emas. Bayden qurol berishdan va jamoat oldida Ukrainani qoʻllab quvvatlash uchun hatto ramziy tashrifdan, hatto administratsiyadagi kattaroq kimdirni yuborishdan bosh tortgan edi. Ruslarga faqatgina qizil gilam toʻshab qoʻyishmadi xolos. (albatta keyin ramziy tashriflar ham boʻldi, qurol ham boʻldi, lekin oʻsha 2022 yil Fevral haqida eslatmoqchiman).

Shu bilan bir paytda, Bayden maʼmuriyati va harbiylar “surgundagi yoki tashqaridagi Ukrain hukumati” haqida oʻylashni boshlashdi. Yaʼni AQShni ijro hokimiyatida, hech kim, Ukraina Rus bosqiniga chiday olishini taxmin ham qilib koʻrmagan edi. Masala faqat necha kunda Ukraina bosib olinishi va keyingi partizan urushi va surgundagi hukumat kabi tadbirlar edi. Qurol berishdan bosh tortish ham, boshqa choralarni ham ratsional ildizi shu edi — AQSh Ukraina chiday olishiga mutlaq ishonmagan edi.
Endi prezident gapiga kelsak — bosqin boshlanganidan soʻng, Prezident Bayden Ukrainaning prezidenti, uning oilasi va unga yaqin hukumat aʼzolariga evakuatsiya rejasini taqdim etdi va “xavfsizlikka chiqib ketishlari” uchun imkoniyat berdi. 26-chi Fevral kuni, urush boshlanishidan toʻrt kundan keyin, prezident Zelenskiyning “menga evakuatsiya emas, oʻq kerak” deb AQShga gapirgan mashhur gapi ommaga tarqalib ketdi.


Aytmoqchi boʻlganim, oʻtgan gal ham Oq Uy Zelenksiyga aytgan gapini u qilmagan edi — katta ehtimol bilan ana shu mardligi tufayli uning vatani saqlanib qoldi. Bu esa ikkinchi marta Oq Uy bosimiga boʻysunmagani boʻldi.

Zelenskiy bilan Tramp uchrashuvi haqida afsonalar ko’payishni boshlabdi. Eng - asosiysi agar ozgina ko’proq izzat qilganida edi, ozgina ko’proq hurmat ko’rsatganida (kostyum kiyib masalan) edi, qandaydir sehr bilan Tramp o’zini o’zgartirar edi. Bu o’ylar hammasi fantastika.

Birinchidan, hech qanday AQShning xavfsizligi kafolati masalasi kun tartibida yo’q edi. Press konferensiyada qayta-qayta buni aytdi Tramp. Bir kun oldin, hatto, NATO kelishuvi haqida, Buyuk Britaniyani Rossiyadan himoya qilishi haqida shubha qildi. Hazil qilib aytgan bo’lsa ham, g’alati gap edi.

Ikkinchidan, Trampni ichki siyosatiga kerak bo’ladigan o’sha “mineral resurslar to’g’risidagi” kelishuv qabul qilingan taqdirda ham, urushni tugashi mutlaq Putin talablarida - mavjud konfliktning muzlatilishi kutilayotgan edi.

Men o’ylayman, Putin talablarida urushni to’xtatish uchun, Zelenskiy Tramp bilan emas, to’g’ridan to’g’ri Putin bilan gaplashishi ham mumkin. Bu uchun oq uyda izzat ko’rsatish shart emas edi.

Uchinchidan, ko’pchilik Urdun qirolini Tramp bilan shunday press konferensiyada gaplashganini misol qilib ko’rsatishyapti. U yerda ham Tramp falastinliklar taqdiri haqida juda g’alati gaplarni gapirganiga qaramasdan, qirol sukut saqlagan edi. Farqi shundaki, Zelenskiy demokratik yo’l bilan saylangan, uning saylovchilari bor, ularga hisobdor u. Omma oldida o’z xalqining kamsitilishiga chidashning siyosiy xarajati bor. Qirollarda bu cheklov yo’q. Qolaversa, Urdun 3 yildan beri katta urushda urishib kelmayapti - shunga balki solishtiruv o’rinli emas.

Qisqasi shundaki - agar ozgina ko’proq izzat ko’rsatganida - hammasi mo’jizaviy yaxshi tugab, Tramp ertaga Qrimni olib berardi deyish xato. Ukrainaga bu narsani zarari bo’lishi mumkin albatta, lekin alternativ ssenariy ham juda bir ijobiy emas edi.

Oq uyda Zelenskiy va Tramp/Vens juftligi bilan boʻlgan janjal borasida.

Zelenskiy kostyum-shim kiyishi kerak edi, bitta gapdan qolishi kerak edi, xoʻp deb turishi kerak edi deganlar bilingki, Kanada voizlari ham Tramp saylanishidan avval ham, keyin ham mamlakat haqida tajovuzkorona gaplar gapirganida koʻzlarini qisib, indamay turishdi. Trampga toʻgʻridan-toʻgʻri qarshi bormaslikka, muammoni orqa-varotdan, diplomatik yoʻllar bilan hal etishga harakat qilishdi.

Natijada Trampning akillashlari kuchayaverdi, taxdidlar ortib boraverdi. Oxir oqibat Kanada hukumati vakillari qattiq gapirishga, Trampga qarshi ochiqchasiga choralar koʻrishga, unga jamoatchilik, aholi oldida qarshi turishga majbur boʻlishdi.

Shundan keyingina Tramp vaqtinchalik orqaga chekindi. Shu kunlarda yana bojlar bilan taxdidini kuchaytirgan, yana bosim qilyapti.

Shallaqilar bilan shallaqilarcha muloqot qilish kerak. Tramp faqat kuchdan qoʻrqadi, kuchni hurmat qiladi. Lapashang boʻlsangiz, ustingizga chiqib, ish bajarib tashlaydi.

Men Zelenskiy va Ukraina xalqi tarafman.

Oq Uyda kecha Zelenskiy va Tramp/Vens juftligi oʻrtasidagi bahsdan soʻng oʻrisqullar koʻchalarda shataloq otib bayram qilib yubordi. Rossiyaga simpatiyasini yashirmaydigan odamlar Rossiya manfaatlaridan kelib chiqib xursand boʻlganini tushunaman, mayli hech boʻlmasa ikkiyuzlamachi emas. Oʻzini xolis, betaraf, "tinchlik tarafdori" qilib koʻrsatadiganlar xavfliroq — ular chiroyli soʻzlar bilan baribir Kreml targʻibotini yuritib berayotganini hamma ham tushunmaydi.

Kecha nima boʻldi? Oq Uyni egallab olgan guruh na siyosatga, na goʻyoki tajribasi bor biznesga toʻgʻri keladigan koʻchabezori ohangida muammoni "reshat" qilmoqchi boʻldi, Zelenskiyga bosim oʻtkazib, behurmatlik qilib, uni boshi berk koʻchaga tiqib, kelishuvni majburlab imzolatmoqchi boʻldi. Muzokara ilmidan bexabar bu odamlar oʻzini koʻcha odamlariday tutdi, Zelenskiy esa siyosiy ongga ega ekanini koʻrsatdi, faqat oxirigacha bu spektaklga chiday olmadi. Milliy gʻururini himoya qilgani toʻgʻri boʻldiyu, muzokara oʻyinini oxirigacha olib bora olmagani notoʻgʻri boʻldi, deb hisoblayman-u, lekin toʻgʻri-notoʻgʻrilik yoʻliga. Muhimi boshqa narsa.

Ukrainaga toʻrt-besh yil tinch yashash, buning evaziga hududlaridan, mustaqilligidan va tabiiy boyliklaridan voz kechish taklif qilinyapti. Toʻrt-besh yildan soʻng urush yana takrorlanishi mumkin — hech kim tinchlik kafolatini bermayapti. Bunaqa vaziyatda Ukrainaning yagona yoʻli qarshilikni davom ettirishdir. Eng kamida urush hech qachon takrorlanmasligining kafolatini olmay turib tuzilgan sulh sulh emas, dushmanga nafas rostlash fursatidir.

Bu voqeani, real siyosiy vaziyatni buzib talqin qilayotgan "tinchlikparvar"larning argumentlariga kelsak. Nima boʻlgandayam urushni toʻxtatish kerak emish va bu Zelenskiyning qoʻlida emish, Zelenskiy injiqlik qilib odamlarini halokatga boshlayotgan emish.

Urushni toʻxtatish Zelenskiyning qoʻlida boʻlsa, nega u hatto Saudiyadagi muzokaralarga taklif qilinmadi? Uni umuman tomon deb koʻrmayotgan Tramp uni Uchinchi jahon urushini boshlashda ayblashi ikkiyuzlamachilik va siyosiy koʻrlikdan boshqa narsamas.

AQШ—Ukraina—Rossiya uchligidagi eng kuchsiz oʻyinchi boʻlgan Ukrainaga ikki tomondan ogʻir, koʻtarib boʻlmaydigan shartlar qoʻyilib, rozi boʻlmagani uchun tinchlikni qadrlamaslikda ayblanmoqda. Birov Rossiyaga xuddi shu savolni berish kerakligini aytmayapti. Rossiya tinchlikni xohlamaydimi? Putin qaytarib bersin Donbassni, odamlarining qirilib ketishini toʻxtatish, tinchlik oʻrnatish uchun. Ëki unga mumkinmi? Nega Rossiya shartlari ostida tinchlik oʻrnatilishi kerak? Nega unga koʻnmagan Ukraina aybdor?

Vaziyat judayam ravshan. Uyingga kirib, boyliklaringni oʻgʻirlab, oʻzingni kaltaklab, qoʻy endi mayli tinch yashaylik degan gopnik bor. Mahallada senga turib beraman degan boshqa bir "koʻcha" "mayli rozi boʻl nima desa, tinch yashaylik" deb uni qoʻllayapti. Soʻng ikki tomon ham seni urushqoqlikda ayblayapti.

Bo‘lib o‘tgan voqea Putin uchun jiddiy imij muammosini keltirib chiqarmoqda, ayniqsa uning asosiy elektorati oldida. Trampga qattiq qarshilik ko‘rsatayotgan Zelenskiy fonida Rossiya prezidenti hozirda ko‘rsatayotgan AQSh yetakchisiga bo‘lgan qat’iy iltifotli munosabati, mamlakatning tabiiy boyliklarini amerikaliklarga topshirib yuborishi uyatli ko‘rinadi. "Qara, anavi la‘nati ukrain kimsan Trampga qanday qarshilik ko'rsatmoqda, bizniki esa hammasini bir zumda berib yubordi", deydi g'azablangan vatanparvar Ivan sherigiga va u haq.

Putin hozir g'olibdek ko‘rinmoqda, ammo bu g'alabadan qandaydir yomon hid anqib turibdi.

Yevropa Ittifoqining tashqi siyosat bo‘yicha rahbari Kaja Kallas:

Ukraina – bu Yevropa! Biz Ukraina bilan birgamiz.

Biz Ukrainaga qo‘llab-quvvatlashimizni yanada kuchaytiramiz, shunda ular tajovuzkorga qarshi kurashni davom ettira oladi.

Bugun erkin dunyoga yangi yetakchi kerakligi aniq bo‘ldi. Bu biz, yevropaliklarning, zimmasiga tushadigan mas'uliyat.

Moldova prezidenti:

Haqiqat oddiy.

Rossiya Ukrainaga bostirib kirdi. Rossiya – tajovuzkor.

Ukraina o‘z erkinligini – va bizning erkinligimizni himoya qilmoqda.

Biz Ukraina bilan birgamiz.

Shvetsiya bosh vaziri:

Biz Ukraina bilanmiz, ular nafaqat o'zlarining ozodligi, balki butun Yevropa uchun kurashmoqda.