𝑻𝒂𝒓𝒊𝒙 𝒗𝒂 𝒔𝒊𝒚𝒐𝒔𝒂𝒕

Hozir Suriyada qanday hukumat bo‘lishi aniq emas. Tahrir ash-Shom rahbari Juloniy o‘zini bag‘rikeng ko‘rsatib kelyapti. Nima bo‘lganda ham Suriyadagi yangi hukumat islom asoslariga tuziladi, chunki muxolifatning katta qismi diniy tashkilotlar.

Qo‘shni Livandagi kabi davlat lavozimlari diniy oqimlarga bo‘lib berilishi ssenariysi bo‘lmasa kerak. Bu tizim davlatni falaj qiladi, Livanni hozir davlat deb bo‘lmaydi (bunda Eronning ham aybi katta).

Suriyada urush tugamaydi? Menimcha yo‘q. Sunniy muxolifat alaviy va shialarni ta’qib qilishda davom etadi. Suriya kurdlariga Iroq kurdlari kabi keng muxtoriyat berilsa, Damashq katta boshog‘riqdan qutuladi. Lekin bunga ittifoqchi Turkiya rozi bo‘lmaydi.

Anqara bilan aloqalarni uzish ham yaramaydi. Endi Eron proksi kuchlar orqali mamlakatdagi shialarni dastaklantiradi va ularni markaziy hukumatga qarshi qo‘yadi. Ular bilan kurashishda ittifoqchilar lozim.

AQSH va G‘arb qanday tanlov qilishi ham muhim. Agar erkin saylovlar o‘tkazilsa G‘arb bilan “gaplashish” oson bo‘ladi. G‘arbga Eron ta‘sirini sindirish manfaatli. Ular NATO orqali Turkiyaga ham ta’sir o‘tkaza oladi. Kurdlarning asosiy dastakchisi ham AQSH. Suriya yangi hukumati aynan shu yo‘nalishda harakatlanishi unga foydali bo‘lishi mumkin. Qolaverda, tiklanish uchun G‘arbdan mablag‘ olish ham mumkin.

Xitoy tomon yurib, Eron bilan aloqalarni yumshatish mumkin. Ammo Xitoy hozircha bunday katta o‘yinlarda ishtirok etishga qiziqish bildirgani yo‘q.

Xullas, Suriya hukumati qanday yo‘l bilan tanlanmasin, u mintaqaning boshqa davlatlari kabi islomiy asoslarga quriladi.

U mamlakat bir paytlar koloniya bo‘lgan. Keyinchalik, sekulyar millatchilar rahnamoligida mustaqillikka erishgan. Milliy eyforiya tugadi, mustaqil davlatchilik qurish mashaqqatlari boshlandi.

Kechagi milliy qahramonlar tobora sulolaviy xonlar va sultonlarga aylanib bordi, butun hokimiyat (va boyliklar) tepadagi bir oila va uning son-sanoqsiz qarindoshlari qo‘lida jamlandi. Fuqarolar mustaqillik va’da bergan natijani o‘z hayotida sezmadi, mustaqillik bilan bog‘liq umidlari puchga chiqdi.  Xususan, sobiq xo‘jayin o‘rniga kelgan mahalliy elita milliy boyliklarni xususiylashtirib, G‘arbga tashib ketdi. 

Madaniyat mo‘rtlashdi, quruq “ma’naviyat va ma’rifatga” aylandi, odamlarning xo‘rlanishi va tahqirlanishi odatiy tus olib, jamiyat beqarorlashdi. 

Osmonning musaffoligini saqlab qolish uchun “siloviklarga” juda katta imtiyoz va erkinliklar berildi, buning natijasida maxsus xizmatlar yoki harbiylar “davlat ichida davlatga” aylandi.Barcha uchun majburiy, tushunarli qonun-qoidalar o‘rniga “ponyatka” bo‘yicha yashash urf oladi. Do‘stlarga hamma narsa, dushmanga qonun taklif qilindi. Shaffof o‘yin qoidalarini o‘rnata olmagan (istamagan) hukmron elita "lyubaya biznes harasha" va "mendan keyin to‘fon bosmaydimi" kayfiyati bilan yashadi. 

Iqtisodiy, siyosiy va madaniy istiqbol yo‘qligini birinchi bo‘lib sezgan ziyolilar bu jamiyatdan “surdi”. Brain drain natijasida, iqtisodiy, siyosiy va madaniy kelajak haqiqatdan ham barbod bo'ldi, ortda qolgan barcha uchun imkoniyatlar cheklandi, toraydi. Jamiyat har tomonlama primitivlashdi.

Boshqa jo‘yali e’tiroz shakli qolmagani uchun nohaqliklarga e’tiroz Islomiy lisonda ifodalandi.  Islom bu jamiyatda zulmga qarshi turib beruvchi, taskin beruvchi yagona mafkuraga aylandi. Hukmron millatchi sekulyar elita Islom faktori bilan hisoblashish o‘rniga, qatag‘on yo‘liga o‘tdi. Yillar davom etgan tazyiq va qatag‘onlarga qaramay, Islomiy harakatlar kuchayaverdi.

O'z xalqini bostirish, yana ozgina ko‘proq millatni talash maqsadida hukmron elita mamlakatni "harbiy yordam evaziga resurslar" formulirovkasi bilan tashqi kuchlarni jalb qildi, ularning vassaliga aylandi.

Va baribir, bir kun, mamlakatni honavayron va qashshoq holda tashlab, ayollarining 3400 poy lyuks oyoq kiyimini yig'ib shaxsiy jetlarida sobiq metropoliyaga qochishga majbur bo'ldi.

Mana shu Yaqin Sharqning yangi tarixi va agar hukmron elitalar o‘zini yig‘ib olmasa, Markaziy Osiyoni kutayotgan voqealar rivoji.

“O‘z xalqi muhabbatini yo‘qotgan hukmdor, albatta, bir kuni hokimiyatni ham yo‘qotadi”.

Asad va Ashraf G‘ani buning misoli bo‘ldi. Shuning uchun hukumatlar har qanday narx evaziga bo‘lsa-da, propagandani kuchaytirishga harakat qiladi.

Damashq muxolifat kuchlari tomonidan egallandi. Asad rejimi tugatildi. Sobiq prezident qayerga qochgani noma’lum.

Suriyadagi qarshilik harakati poytaxt Damashqdan 3 km masofada joylashgan Jarama shahriga yetib kelishgan. BBC yozishicha, щahardan poytaxtgacha moshinada yurish 16 daqiqa vaqt oladi. Asad muxolifati poytaxtni janubdan, janubi-sharqdan va sharqdan qurshab olishni boshlaganini bildirmoqda. Yaqin kunlarda Damashq ham qo‘lga olinsa kerak.

Bu vaqtda AQSHning saylangan prezidenti Suriyadagi voqealarga alashmaslikni so‘ramoqda. "Bu bizning jang maydonimiz emas. Hammasi o‘z yo‘li bilan ketaversin. Aralashmang!" — deb yozgan u Truth Social ijtimoiy tarmog‘ida. Uning qo‘shimcha qilishicha, Rossiya Ukrainadagi urush sabab Suriyadagi hujumni to‘xtata olmaydi, chunki "u yerda 600 mingdan ortiq askar yo‘qotgan".

Turkiya o‘z chegaralaridan eng xavfli raqibini siqib chiqarishga erishdi. Erdo‘g‘on kerakli paytda zarba berishni biladi. Bir tomondan Rossiyani qo‘llasa, boshqa tomondan uning “qanotlarini” kesish uchun fursat poylaydi. Bu ishlarda g‘olib chiqqan aynan u bo‘ldi.

Putin o‘zining asosiy maqsadi yo‘lida Asadni qurbon qildi. Rossiya o‘zini qanchalik qudratli etib ko‘rsatishga harakat qilmasin, ikki frontda urushishga kuchi yetmas ekan. Suriyaning boy berilishi Moskvaning Yaqin Sharqdagi ishtirokini qisqartiradi, shuningdek Putin reputatsiyasini ma’lum darajada sindiradi: demak, kelajakda Kremlni boshqa urushlar bilan chalg‘ib, Ukrainaning boy berilgan hududlarini ham qaytarib olsa bo‘ladi. Rus propagandasi bu haqda miq etmasligi aniq, lekin Putinning geosiyosiy rejalari uchun Damashq juda muhim strategik obyekt edi.

Suriyadagi Assad mag‘lubiyati Eronning Yaqin Sharqdagi faoliyatiga chek qo‘yishi mumkin.

Assad armiyasi Dayr-az-Zordan va Furot daryosi bo'yidagi pozitsiyalaridan qochib, barcha hududlarni kurd SDF guruhi (AQSh koalitsiyasi) ixtiyoriga qoldirmoqda. SDF kuchlari allaqachon Dayr-az-Zor harbiy aeroporti va o‘nlab aholi punktlariga kirib borgan. Xo‘sh nima bo‘libdi?

Dayr-az-Zor neft va gazga boy hudud bo'lishidan tashqari, Eron va uning ishonchli vakillari (Eron Islom inqilobi korpusi, Hizbulloh, Fotimiyyun) uchun strategik ahamiyatga ega bo'lgan logistika yo'lagi (“shia yo'lagi”) hamdir.

Bu hududning yo‘qolishi Tehronning Suriya va Livanga endi qurol va resurslar yetkazib bera olmasligini, ya’ni Eronning o‘nlab yillar davomida va milliardlar evaziga qurayotgan Eron shia o‘qining Yaqin Sharqdagi katta ta’sirini yo‘qotishini anglatadi.

Da'vo qilinishicha, isyonchilar Darayyaga yetib borishdi. Bu markaziy Damashqdan 5 km, Asadning rezidensiyasidan esa 6,5 km masofada joylashgan.

HAMAS rasmiysi Talal Nassar Asad–Eron–Rossiya koalitsiyasi, Hizbulloh va Eron Islom Inqilobiy qo‘shinlar korpusiga qarshi kurashayotgan Turkiya moliyalashtirayotgan koalitsiyani qo‘llab quvvatlashini ma‘lum qildi.

Ya‘ni, Eron tomonidan moliyalashtiriladigan va Hizbulloh asosiy hamkorlaridan biri bo‘lgan HAMAS Suriyada ularga qarshi kurashayotganlarni qo‘llab-quvvatlamoqda)

Suriyadagi etnik kurash asosan arablar va kurdlar o‘rtasida kechayotgandek ko‘rinsa-da, bu yerda yana bir yirik etnik guruh mavjud — bu Suriya turkmanlari.

1071-yildagi Malazgirt jangidan keyin Kichik Osiyoga ko‘chib o‘tgan ko‘plab turkman qabilalari keyingi asrlarda Suriya shimoliga o‘rnashadi. Turkiy Mamluklar hukmdorligi davrida esa Suriyada turkmanlarning ta’siri ancha kuchayadi, ular asosiy shaharlar (Xalab, Xama, Latakiya) ustidan nazoratni qo‘lga oladi.

Ushbu turkman qabilalari o‘zlari mustamkanlanib olgan Suriya shimolida Dulqodir o‘g‘illari davlatini ham qurgan. Bu davlat Usmonli tomonidan bosib olingach, turkmanlar mintaqadagi Usmonli manfaatlarini himoya qilgan. Turkiylarning uzoq boshqaruvi davrida Suriya shimoliga o‘n minglab turkmanlar ko‘chib o‘tgan.

Biroq mustaqil Suriya davlati tashkil topgach, mamlakatda milliy kamsitish siyosati olib boriladi. Suriyada Fransiya mandati tugab, hokimiyat suriyaliklarga o‘tishi bilanoq, turkman milliyligiga qarshi cheklovlar joriy qilinadi. Suriya turkmanlariga oʻz ona tilida soʻzlashish va ona tilida adabiyotlar nashr qilish taqiqlanadi. Shuningdek, ular turkman tilida ta’lim olish huquqidan ham mahrum bo‘ladi. Suriya turkmanlariga birlashma, partiya va uyushmalar tuzish taqiqlandi. Hafiz Asad davrida turkman aholisi ko‘pchilikni tashkil qiluvchi hududlarda hokimiyat ishlariga turkmanlar emas, alaviylar olinadi.

Turkiyaning Suriya shimoliga da’vo qilishi ham aynan ushbu turkmanlar bilan bog‘liq. Suriyadagi turkmanlar soni 200 mindan 1 mlngacha bahonaladi. Anqara Suriyadagi fuqarolar urushi vaqtida suriyalik turkmanlarni qurollantirdi, ularga o‘z harbiy tuzilmalarini tuzishga yordam berdi. Ko‘plab turkman qochoqlarni qabul qildi. Turkiyaning Xalabda katta ta’sirga egaligi ham turkmanlar xizmatidir.

Asad tuzumiga qarshi kurashayotgan turkman pozitsiyalariga Rossiya samolyotlari zarba berishi Turkiya-Rossiya munosabatlarini ancha sovuqlashtirdi. Aynan mana shu voqea sabab bu ikki davlat o‘rtasida ishonch yo‘q. Turkiyaning Rossiya samolyotini urib tushirishi, Erdog‘anning “Bayroqdor”larni Rossiyaga emas, Ukrainaga berishi, Rossiyaning obro‘sini tushirishga boshqa harakatlari Moskvaning Suriya turkmanlariga zarbalariga bevosita bog‘liq. Chunki bu zarbalar Turkiyaning obro‘siga putur yetkazgandi.

Hozir Suriya turkmanlari muxtoriyat yo mustaqilik uchun kurash olib borayotganini bilish qiyin. Ammo aniq maqsad — bu Asad rejimini qulatish.