ЎЗБЕГОЙИМ КАНАЛИ

ҳоят етиб келдик. Қўлларга кичик челакларни олиб, ишга тушдик. Қулупнайзор эгаси- бизни олиб келган одам, Маҳкам ота экан.Қулупнайлар ҳам роса пишибди. Бир хафтача аввал бозорга борганимда хиди тутиб кетган бу резавордан ярим килоча олиб егим келганди. Нархини сўрадиму, ўзимни орқага ташладим. Чунки сотувчи айтган нархга биз талабалар бир хафта овқатланишимиз мумкин эди. Мана, улардан бемалол тотиб кўриш мумкин. Ёнимга тушган хотин битта қулупнайни оғзига солиб, намоишкорона илжайди. Ёмғирлар тиниб, қуёш еб қолган қулупнайлар бемаза бўлиши мумкин эмас. Мен ҳам еб кўрсаммикин? Энди биттасини тишлайман десам, қорнимдаги санчиқдан қалқиб кетдим.
Ўзимни қўлга олишим керак. Бўлмаса касалванд экан деб, хайдаб юборишмасин. Биттагинасини узиб, оғзимга солай деганимда, яна оғриқ кучаяди. Шундагина дадамнинг “ бировнинг нарсасини бесўроқ олма” деган гапи ёдимга тушди. Болалигимизда колхоз боғидан тўкилган шафтолиларни олиб келиб балога қолгандим. Гап эшитиб, йиғлаб орқамга қайтганим майли , қоровулни топиб кечирим ҳам сўраганманни эсладим. Мен учун бир умрлик сабоқ бўлган ўша воқеалар туфайли, кўзимни қамаштириб турган қулупнайлардан кўнгил узиб челакчани тўлдира бошладим. У тез тўлади. Авайлаб катта тоғорага бўшатиб, яна эгатга тушамиз. Аммо иккинчи эгат охирига етмай чайқалиб кетдим. Еру-осмон чирпирак бўлиб, сўнг кўз ўнгимни қалин туман қоплади. Қолгани эсимда йўқ...
Кўзимни очганимда чайлада эдим. Атрофимни ўраб олганлардан уялиб, туришга ҳаракат қилдим. Гап нимадалигини тушунган Маҳкам ота,одамларга бир пиёла чой бермай ишга чиқаргани учун ўзини койиб, дархол дастурхон ёзишни буюрганди.
Аввал пиёлада новвот чой ва бир бурда нон беришди. Ўзимга келдиму, ҳижолатдан қизариб кетдим. Қайноққина шўрвани пуфлаб-пуфлаб ичаётганимда ота мени суҳбатга тортди. Талабалигим, ётоқхонада яшашимни ҳам билиб олди.
Тушдан сўнг ҳаммадан кўп қулупнайни ўзим терибман.Ота қаёққадир кетган экан. Пишган қулупнайлар ҳам тугаган. Шерикларим уват бошига чиқиб чўзилганча дам олишарди.Чайлага ўтдим. Бизга овқат тайёрлаб берган кексароқ аёлнинг хай-хайлашига ҳам қарамай қўлидан супургисини олиб,атрофни тозалаб супурдим. Овқати олинган қозон ва идишларни ювиб сўнг қолганларни чақириб бир пиёладан қайноқ чой ичдик.
Ота келиб, иш хаққимизни ва бир челакдан қулупнай берди. Ҳаммани айтган жойига, энг охири мени ётоқхонага олиб келди.
-Қизим, - деди, менга самимий, -Бошқа мардикор бозорига бориб ўтирманг. Кейинги дам олиш куни, сиз ишламоқчи бўлган бошқа дугоналарингизни тўпланг. Мен ўзим, сизларни шу ердан олиб кетаман. Хали қулупнай кўп. Далам ҳам анчагина катта, ҳаммангизга иш топилади”
Бир челак қулупнай ва пул билан келганимни кўрган қизлар бармоқларини тишлаб қолишди. Бири қўйиб,бири савол берар экан. Уларни айнитган Раҳимани яниб ҳам қўйишади.
-Ана, сен ҳеч нарсадан қўрқмай пул топиб келдинг. Биз бўлса бекор, бунинг устига оч қорин билан кунни кеч қилдик.
-Ҳаммасига анави Ваҳима айбдорда! Мен бормоқчи бўлдим,ўшанинг гапига ишонибманда ўртоғ.
-Яна борасизми? Мен ҳам бирга чиқардим. Ота-онамга ҳам анча ёрдам бўлар экан.
Мен қизларга Маҳкам отанинг гапларини етказдим.Улар қувонгандан мени қучоқлаб олишди.
Қулупнай ҳам хонамгача етиб келмади. Қоровул амакининг постидаёқ, чаққон дугоналарим чайиб келишганди. Ўтган-кетганни сийлаб, қизлар мазза қилиб қулупнайхўрлик қилишди.
Олти кундан сўнг ётоқхона дарвозаси олдида йигирматтадан ортиқ қиз тўпландик. Маршрутка дегани бўларди, Маҳкам ота билиб шундай машина олиб келибди. Ҳаммамиз сиғдик. Хазил-мутойиба билан далага ҳам етиб келдик. Ишга унамоқчи эдик, ота унамай чайла томон бошлади.
Нонушта тайёр экан. . Дастурхон жуда тўкин. Буғи чиқиб турган бўрсилдоқ нон, қаймоқ, асал... Хали тотишга улгурмаган Тошкент қазисидан тортиб,пиширилган гўштгача бор. Содда қизлар мени туртиб қўйишади:
-Мардикорларни шунақа боқишадими?
-Ўзи қулупнай терамиз холосми?
Бу томонимда ўтирган Раҳима ҳам оғзида чайнаётган қазиси билан ғўлдираб, ваҳимани бошлади:
- Э,менга қара! Ростдан ҳам ўтган гал шу ерга келганмидинг? Яна бир балога илакишиб қолган

чиққан бўлсамда қўрқаман. Енгил аёллар ёнига келиб қолмадимми деб атрофимга ҳам тинмай аланглайман. Бир-икккита, тўп-тўп бўлиб турганларни кузатаман. “Унақаларга ўхшашмайдику” деб ўзимни тинчлантириб ҳам қўяман.
Болалигимда дадам катта даламизга пиёз экардилар.Дам олиш кунлари ва таътилда ёрдамга чиқардик.Автобусларда ишга келадиган қиз-жувонлар мардикор деб аталишини билмасамда ҳар қалай ёлланиб ишлашаётганига ақлим етарди. Шаҳар ичидан турклар, қишлоқлардан тожик, ўзбек, қирғиз аёллари пиёз ўтоқдан тортиб, хосил йиғишгача қатнашарди. Эрталабдан кечгача ишловчиларга дадам беш сўмдан тўларди. Ҳар бир гуруҳнинг битта сардори, битта чой ташувчиси бор. Мен гох турклар , гох тожиклар ва қирғизлар орасига тушиб теппа-тенг ишлашга ҳаракат қилиб, мақтов эшитишни яхши кўрардим. Баъзан шаҳарга иш билан кетган дадамнинг ўрнига тушликда катта қозонда овқат пишириб, сомоворда чой ҳам қайнатиб турардим.
.. Тавба, дейман атрофга алангалаб, ҳамманинг ўзига яраша ташвиши бор-а?Бўлмаса, дам олиш куни шу ерга чиқишармиди? Кино, театр, концерт тиқилиб ётган пойтахтда ўйин-кулгуни ўйламай, ёки мазза қилиб ухламай совуқдан жунжикиб турган анави аёлларнинг ҳам.
Ҳамма тўхтаган машинага дув этиб югуради. Мен ҳам. Аранг орага тиқилиб олсам, биров туртиб,биров ўшқириб бу жойнинг ўзига яраша “эгалари” борлигини шу тарзда исботламоқчи бўлишади.
Ишчи излаб келган харидорлар ҳам ҳар ҳил бўлар экан.Айримлари бу ерга мол бозорига киргандай келишади. Машинадан виқор билан тушиб, олдига югуриб борганлардан ижирганиб, уларга бир сафга тизилишни буюришади. Сўнг совлиқ танлаётгандай ишталабларни калишидан рўмолигача обдон кўздан ўтказиб, қўлидан нима иш келишини суриштиришади. Жавоб бераётганни чўрт бўлиб, кейингисига юзланишади. Ишни ва қанча тўлашларини энг охирида айтиб, кайфиятлари тушиб кетган аёллар устидан кулишади. Кўзларига умидвор тикилиб турганлар орасида туққан оналаридан ҳам ёши улуғроқлари борлиги харидорни уялтирмайди. Истасанг шу, истамасанг катта кўча деб, бошқалар томон йўналишади. Боридан ҳам айрилиб, кечгача иш топилмаслигидан қўрққанлар харидорга ёпишиб, “ Ўғлим! Ака! Укажон! Розимиз,. Айтган пулингизга ишлаймиз! ” деб ялинишади.
Яна бир турдаги харидорлар машинадан ҳам тушмайди.
-Сен, сен, сен...ха, сен ҳам -деб югуриб келган аёлларни танлаб, - Иш бор. Машинага ўтирларинг деб буйруқ бериб, меҳнат хаққини ҳам келишмай мардикорларни олиб ғойиб бўлишади.
Бу даҳмазаларни кузатиб, бошим айланиб кетди. Беш-ўн қадам наридаги сомсахонадан таралаётган ёқимли ис , иштаҳамни қитиқлаб кеча тушликдан бери овқат кутаётган ошқозонимни тилиб ташлади. Вақт ҳам ўндан ўтиб қолган. Аёллар сафи анча сийраклашиб қолгани билан хали ишталаб кўп. Баъзилар хайрихох, баъзилар ўқрайиб менга қараб қўйишади. Олдимга бирорта эркак яқинлашиб “Иш бор эди. Чиқасизми?” деб фақат менга юзланса, сапчиб, “мени ким деб ўйлаяпсиз?” деб аёллар томон қочаман. Устимдан кулаётган, бу бозорниннг пасти баландини обдон ўзлаштирган тажрибали хотинларга эътибор бермай яна йўл қарайман.
Мен тўртинчи тоифадаги, яъни инсофли ва имонли иш берувчи келишини пойлардим. Эрталабдан буён , шунақалари ҳам бўлди. Қанақа машинада келишидан қатий назар, мардикорлар билан салом-алик, хурматни жойига қўйиб гаплашишади. Иш ва шароитни обдон тушунтиришади. Айтган нархлари қониқтирмаса иш хаққини бироз кўтаришади ва керакли одамларни олиб, қолганлардан узр сўраб кетишди. Аммо ундайлар кўп бўлмас экан.
Вақт пешинга яқинлашгандагина ёши каттароқ бир хотин,“ қизим қулупнай териш керак экан. Менга шерик бўлмайсизми?” деб қолди. Азбарои очиққанимдан ва ётоқхонага қайтишга ҳам пулим йўқлигидан иш берувчи кимлигига ҳам қизиқмай ортидан эргашдим. Жигулида тўрттагина аёл кетяпмизу, худди қирқта йўловчиси бор автобусда тик кетаётгандай кўнглим озади. Хали танишмаган шерикларимдан истиҳола қилиб, холатимни билдирмасликка харакат қиламан.
Ёши каттароқ, дадамлар тенги хайдовчидан у, бу нарсаларни сўраб кетаётган ҳамрохларимнинг овози ғўнғиллаб, чўзилиб ёқмайди. Ошқозонимда-ку аллақачон қаттиқ оғриқ турган.
Ни

📝ЯХШИЛИКНИНГ ҚУДРАТИ

Ўша вақтларда талаба эдик. Уйимиздан олисда, анчагина қийналиб қолганмиз. Айниқса , пойтахт муҳитига хали тўла кўникмаган биринчи курслар ёзги таътилни орзиқиб кутамиз.
Қоринлар тўймайди. Ётоқхона ошхонасидан қайси қозондан ширин хид чиқса индамай ўғирланадиган вақтлар. Гўштсиз пиёва пиширсак ҳам тепасида пойлаб турамиз.
Албатта, ҳамманинг ҳам ахволи оғир эмас. Тошкентда қариндош, таниш-билиши борлар ва узлуксиз уйидан ёрдам келиб турадиганлар зориқиб қолмаган. Баъзи қизлар эса, барига тупуриб, аллақачон бокираликдан ҳам мосуво бўлишганди. Йигитлари таъминлаб турса бас! Эртасини ўйламай қўйган тенгдошларимиз харом-харичнинг фарқини билмай, наҳс ичида кун кечиришарди.
Ётоқхона ва олийгох ўртасидаги йўл каттагина маҳалла ичидан ўтгани учун кўпинча яёв бориб, қайтамиз. Шунда кўчада ўтирган хотинлар саломимизга алик ҳам олгилари келмаётганига гувох бўламиз. Баъзан эшиттириб “обшаганинг қизлари” деб ошкора мазахлаб ҳам қўйишарди. Ўз қишлоғимизнинг билимдон қизлари бўлсак ҳам пойтахтдек шаҳри азимда яшаётган бу онахонларга бизни хақорат қилиш семичка чақишдек гап эди. Битта тиррақи подани булғайди деганларидек. Ахлоқи бузуқ ўша қизлар биз турадиган ётоқхоналарда яшаётгани учун ҳам индамайгина ўтиб кетардик.
Биринчи курсни охирроғида иш излаб қолдим. Аммо дарсдан кейин пул топишнинг ўзи бўлмасди. Шаҳар қанчалик катта бўлмасин, нон топаман дегани ҳам сероб.
Бир куни мардикор бозори хақида эшитиб қолдим.Дам олиш куни озроқ пул ишлаб топса, бир хафта яшаш мумкин. Хомчўтларимдан қувониб қизларни йиғдим. Шерик билан чиқиш керак. Кўпчилик бўлсак иш ҳам тез тугайди. Қолаверса биров ортиқча гапира олмайди. Аммо мен кутганимдек хурсандчиликни кўрмадим. Қизларнинг кўзлари пиёладай чиқиб кетди:
-Жиннимисан?Қанақа мардикор бозор? Эшитмадингми, у жойда қанақа хотинлар чиқишини?
Уларнинг ваҳимасида асос бор эди. Ётоқхонамизда бўлгани каби қадами енгил аёллар мардикор бозорига ҳам чиқиб туришарди. Қўйлиқдаги кўприк тагида туришлари, эркаклар билан кетиб бошқача пул топишлари ҳам қулоғимизга чалинган эди.
Аммо ўз билганимдан қайтмай, қизларнинг ҳам фикрини ўзгартиришга ҳаракат қилдим:
-Уларнинг ичида бола-чақа боқаман деганлари ҳам бор! Қачонгача ота-онамизга юк бўламиз? Фарида мана сен, менга ўхшаб ошқозонингни оғрититиб қўйдинг. Нилуш, ҳаммадан қарз сўрайсан. Нозима дарсда нимага йиқилиб тушдинг! Ўзимчи, пулим йўқлигидан туфлимни ҳам қоқтира олмаяпман. Стипендиягача анча бор. Э қизлар, чумчуқдан қўрққан тариқ экмайди!
Қизларнинг бир-иккитаси унагандай бўлишганди, Ваҳима лақаби билан сийланган Раҳиманинг хабаридан дамлари ичига тушди.
- Каллаларинг борми? Бир ойгина аввал, ойна артгани борган қизларни зўрлаб, кейин ўлдириб анҳорда оқизиб юборишганини эшитмагансанларда? Пистачи холанинг ўзи айтди.Ота-онаси ҳам таний олмайдиган даражада шишиб кетишибди.Ундан кўра оч ўтирганларинг яхши! Мардикормиш?!
Хуллас ваҳимачининг ваҳимаси асосли кўриниб қизлар шаштидан қайтди.
Шундай бўлсада якшанба куни саҳар уйғониб, хонадошимни уйғота бошладим. Бир ўзим боришга қўрқиб, астойдил ялиндим. Аммо иссиқ ўрнини совутгиси келмаган, дугонам жеркиб, бошини ўраб олди.
Бекатга чиқдим.Ойлик йўл чипта ололмаганим учун, йўлкира ҳам қарз. Юнусободдаги энг яқин мардикор бозоригагина етадиган пулим бор. Ҳартугул, у томонларга олиб борувчи автобус тонг саҳардан юрарди. Чиқиб олдим. Юпунгина кийинганим учун, совуқ автобус ичи ҳам иссиқ туюлиб мазза қилиб етиб олдим. Бозорни кўрсатиб қўйган хайдовчига раҳмат айтиб тушгач, йўлнинг нариги томонига чопиб ўтдим. Қарасам тумонат одам. Бозорнинг номиёзилган лавҳани кўрмаган бўлсамда дадил қадам ташладим. Довдирамаслигим керак, йўқса янгилигимни билиб қолишади дея ўзимни қўлга олдим. Бир томонда соч-соқоли қиртишланмаган эркаклар, бошқа томонда одмигина кийинган, елим халтали аёллар. Ўша томонга ўтиб, бир чеккага бориб турдим. Ора-сира рўмолимни яхшироқ танғиб, пешонамни ёпишга ҳаракат қиламан. Ахир ўн саккизга эндигина тўлган, навнихол қизман. Биров бошқа мақсадда келган деб ўйламасин деб энг эски кийимларда

танишиб қолдим. Танишувимиз ғалати кечди. Арава бўш шишаларга тўла эди. Ўнқир-чўнқирда арава чайқалиб бир неча ўнлаб шишалар тўкилди. Мен беихтиёр шоша-пиша синмай қолган шишаларни тердим-у, аравага қайтадан жойладим.
— Сиз лўлимисиз? — сўради Иззат (йигитнинг исми шундай эди) қорамағизлигим сабаб шундай ўйлади шекилли.
— Башарти лўли бўлсам-чи?
— Ўхшайсиз. Лекин шевангиз бошқача.
— Тўғри, мен ўзбекман. Шунинг учун шевам бошқача…
Биз Иззат билан шу кундан эътиборан учраша бошладик. Йўқ, бошқалар каби янги кийимларда, боғларда ўтирмасдик. Аксинча, ҳар куни Иззат эшагида шу кўчадан ўтар, мен уни кутиб турардим. Иккаламиз шаҳарни айланиб шиша йиғардик. Топшириб пул қилгандан сўнг эшакда мириқиб сайр қилардик…
Йўқ, бироз адашган эканман. Лўлилар мени қаллиқ сифатида қабул қилишни исташмади. Иззатнинг оиласи ҳам шаҳарнинг бир четидаги кенгликда қора уй тутиб яшарди. Буни лўлилар табори деб аташарди. Ҳаммаёқ ахлатга тўла, лўли болалари шаталоқ отиб ўйнашар, итларнинг вовиллаши атрофни тутиб ётарди.
Мени таборга олиб келгач, бўлди тўполон, бўўлди тўполон… Лўли аёллар қўйиб берса мени ғажиб ташлашга тайёр туришар, эркаклари қўлларига тошмиди, темирмиди олиб Иззатга хезланишар, онаси уни жон-жаҳди билан ҳимоя қиларди…
Иззат онасини кўндира олмагач, мени эшак аравасига ўтқазиб мусулмонлар мачитига олиб борди ва муллага ҳаммасини тушунтирди. Биз никоҳ ўқитдик…
Ҳайронман, ҳаммаси шу қадар тез содир бўлдики, ўз бахтимга ишонгим келмас, худди ширин туш кўраётгандек эдим. Лўлиларнинг жанжаллари-тўполонлари ҳам ёдимдан кўтарилганди. Ёнимдаги девқомат Иззатга ишонар, унинг ҳимоясида эканимни ҳис этганим сайин дадиллашиб бошимни баланд тутардим.
— Сен қасам ич! — деди йўл-йўлакай Иззат эшагини тўхтатиб.
— Нима деб қасам ичай? — сўрадим кулиб.
— Сен бугундан эътиборан лўли ҳисобланасан. «Бир умр тиланчилик қиламан, лўлилар одатига амал қиламан.» деб қасам ич!..
Мен қасам ичдим.
Афсуски, яна омадим юришмади. Иззат алоҳида чодир қуриб мен билан бирга яшай бошлаган бўлса-да, онаси кунига ўн-ўн беш марталаб чодиримга кирар, менга дағдаға қилар, дастурхондаги нонгача тортиб олиб ўз чодирига олиб кетарди. Юз-кўзларида заррача шафқат аломатларини кўрмасдим.
Аламим келганидан тўйиб-тўйиб йиғлар, қисматимга лаънатлар ўқирдим.
Аммо нима қилай? Чидашга мажбур эдим. Иззатга айтсам, бир умр уни йўқотиб қўйишдан чўчирдим. Шу нарсагина мени сукут сақлашга мажбур этарди.
Ҳа, тоқат қилдим. Иззат кириб келганда кулиб, очиқ чеҳра билан кутиб олавердим. Ҳеч бир гина кудурат қилмадим.
Ҳа, якшанба куни эди. Иззатнинг онаси Олмахон опа, яъни, мени келин сифатида ҳамон тан олмаётган қайнонам тушга яқин қўлида эски, четлари кўчган сопол итялоқ билан кириб келди.
— Агар Иззатдан айрилиб қолмай десанг, мана шу итялоқдан овқат ейсан. — деди у сопол идишни оёқларим остига ташлаб. — Чунки, сен беномус, беҳаё, тошбағирсан!.. Ўғлимнинг бош-кўзини айлантириб қўйгансан. Ўлармидинг ўзингнинг ўзбагинггдан биронтасини топсанг?.
Мен индамадим. Лабларимни тишлаганча тескари ўгирилиб туравердим.
— Сенга нон ҳам, овқат ҳам берилмайди. — давом этди қайнонам. — Итларим қатори ювинди келтириб бераман. Билиб қўй, ўғлимга ғинг десанг, тамом бўлдим деявер! У нима бўлгандаям эркак киши. Сен қанжиқнинг гапингга кириб тўполон кўтарадиган бўлса, гўштингни титиб ташлайман. Пул ҳам сўрамайсан. У кетганидан кейин ҳаммаёғингни ўзим текшириб тураман…
Бунисигаям кўндим. Фақат Иззат келгандагина тузук-қуруқ овқат ейдиган, бошқа вақтларда итларга бериладиган ювиндини ичиб кун кўришга маҳкум этилдим.
Қанийди фарзандли бўлиб қолсам, — ўйлардим ўзимча. — невара бу шафқатсиз қайнонамниям юмшатармиди…
Орадан икки йил ўтган бўлса-да, ҳомиладорликдан дарак бўлмади. Ана энди қайнонамга Худо берди. Овқатдан, эркинликдан қисгани бир ёқда қолиб, туғмасдан олиб туғмасга сола бошлади. Майлийди, шунча уқубатларга бардош қилган шунисини ҳам кечирардим. Лекин кунларнинг бирида… Иззатнинг икки чодир наридаги лўли қизга унаштирилганини эшитиш.
Бунисини вужудимга сиғдира олмадим. Иззат ҳам лом-мим демасди. Кечалари қайта-қайта сўрасам ҳам, уф тортганча тескари ўгирилиб олаверарди.
Бир куни тонг ёришар-ёришмас, чиқиб

📝 ГАДОЙ ХОТИН БИЛАН СУҲБАТ… (Бўлган воқеа)

Журналистнинг ҳаёти шунақа. Деярли ҳар куни қандайдир мақола ёзиш мақсадида аллақаёқларга боради, кун бўйи кимларнидир қидиради…
Мен ҳам ўша куни шошилинч кабинетдан чиқиб ўзим режалаштирган мақолани уюштириш ниятида кўзлаган манзилимга йўл олдим.
Кўнглим негадир ғаш. Дилим сиёҳ.
Хаёлимда фақат бир гап. Кечаси аланг-жаланг тушлар кўриб чиқибман. Эрта тонгда туриб керакли дуоларни ўзимча ўқиб олган бўлсам-да, барибир кўнглим таскин топмади. Тезроқ йўлимдан гадой чиқишини ва унга атаганимни топшириб енгил тортишни истардим.
Фаришталар омин деган эканми, бир пайт йўл четида чамаси бир ярим ёшлар оралиғидаги боласини бағрига босганча тиланчилик қилиб ўтирган бир аёл эътиборимни тортди.
Рўпарасига етганда таққа тўхтадим. Аёл тахминан қирқ ёшларда, эгнидаги кийимлари жулдургина, қорамағиз бўлса-да, лўлига ўхшамасди…
Шу лаҳзаларда тайёрлашим зарур бўлган мақола ҳам миямни тарк этиб, беихтиёр тиланчи аёл билан қизиқиб қолдим.
У кўкрагини очганча боласини эмизиб ўтирарди. (Тиланчи аёлларнинг кўпчилиги шунақа. Катта кўчада сийналарини очиб бемалол бола эмизаверишади)
Йўқ, ҳарқалай ийменди шекилли қараб қолганимни кўриб бир кафти билан кўксини беркитиб олди.
Мен чўнтагимдан пул чиқариб ердаги қутичасига ташладим. Миямда эса «Шу аёлни суҳбатга тортиб кўрсам-чи? Ҳаёти қанақа экан?» деган ўйлар чарх ура бошлади.
Яқин орада зоғ кўринмасди. Менинг қотиб турганимдан қўрқдими, у ола қараш қилиб ердаги қутичасини шартта қўлига олди.
— Кечирасиз, синглим, сиз мабодо…
— Сизга нима керак? — лўлилар шевасига яқин тилда қўрқув аралаш сўради у. — Нега менга тикилиб қолдингиз?..
— Қўрқманг, — дедим кулимсираб. — сизда зарур гапим бор эди! — Мен ижодкорман. Анчадан бери шу касбдагилар ҳаёти ҳақида газетада мақола бермоқчи бўлиб юрибман. Мен билан ўтириб суҳбатлашмайсизми?.. Агар вақтингиз бўлса…
— Кейин нима бўлади? — сўради аёл.
— Нима кейин? Тушунмадим.
— Газитда чиқарсангиз, мени милисалар ушлаб…
— Йўғ-э, — кулиб юбордим мен. — ҳеч ким сизни безовта қилмайди. Исмингизни ўзгартириб ёзаман.
— Шунақами?.. Ундай бўлса розиман. — деди аёл енгил тортиб. Ва боласини кўкракдан ажратиб ёнидаги увадаси чиққан кўрпача устига ўтқазди-да, айбдорлардек бошини эгиб, икки қўлини иягига тираганча давом этди. Мен бўлсам, ишим ўнгидан келаётганидан хурсанд бўлиб қулоғимни динг қилдим.
— Исмим Маржона, — давом этди у. — сиз лўли деб ўйлаган бўлсангиз, хато қипсиз. Ўзбекман. Асли бухороликман. Биласизми, болалигимда ота-онам қандайдир касалга чалиниб ўлиб кетишган. Етти ёшимда етим қолиб, ҳали у қўшниникида, ҳали бу қўшниникида кун ўтказардим. Қариндош-уруғларимизнинг ҳам бола-чақаси бор. Уларга ортиқча эдимми, ҳеч бири мени олиб кетишни исташмаган.
Хуллас, шу кўйи ўн бир ёшга етдим. Қўшниларнинг ҳам жонига тегдим шекилли, борманми-йўқманми, қизиқмай қўйишди. Биров менинг нега мактабга қатнамаётганим билан ҳам қизиқмасди. Охир оқибат кўчага чиқиб кетдим…
Қорним оч, чўнтагимда пулим йўқ. Гадойликнинг илк сабоғини ўшанда олганман.
Очликдан силлам қурий бошлаганда, кимларгадир ялиниш ўрнига шаҳарга бориб одамлар гавжум жойга ўтириб олардим-да, болаликда онамдан эшитган дуоларни узуқ-юлуқ ўқий кетардим. Кўзларимни эса уялганимдан юмиб олардим.
Кейин-кейин кўникиб ҳам кетдим. Кўзларимни юммасдан, ўзим тиланаётганларга тик қарай оладиган бўлдим… Ёши катта гадойлар неча марталаб ҳайдаб солишса ҳам йўлини топиб қорнимга овқат топа билдим. Қиш чиллаларида домларнинг ертўласида, баъзан кўприклар остида юпқагина камзулимга ўранган кўйи жон сақладим…
Ёшлигимда бир орзуим бор эди. Лўли йигитни севиб қолишни жуда-жуда истардим…
Ҳайрон бўлдингиз-а?.. Тўғри, гоҳида ўзим ҳам ўзимни таний олмай қолар эдим. Лекин ўтирсам ҳам, турсам ҳам шу ўй менга тинчлик бермасди. Билмадим. Балки, уларнинг юз кўринишлари ҳиндларга ўхшаши учундир?.. Ўшанда ҳам ҳинд фильмларини берилиб кўрар, кино қаҳрамонларига ўхшагим, улар билан яқин бўлгим келаверарди-да!..
Хоҳ ишонинг, хоҳ ишонманг, ўн олти ёшимда орзуим ушалгандай бўлди. Шаҳарда тиланиб юриб арава қўшилган эшакда кетаётган чиройли лўли йигит билан

📝Фарзандларим яна турмуш қуришимга қарши!

Вақт жуда бешафқат экан. Унинг нақадар тез ўтишини фарзандларимга қараб биламан. Уларнинг бир зумда улғайиб қолганини кўриб, бир кўзим қувнаса, бир дилим хуфтон бўлади. Чунки улар улғайиб тобора мендан узоқлашиб кетишаётгандек…
Ёшим қирқ саккизда. Ўтган умримдан ҳеч нолимайман. Мен бир инсон кўриши мумкин бўлган деярли барча шодлик ва бахтни кўрдим. Ҳаётим давомида қандай оғир кун бўлмасин, ёнимда севган жуфти ҳалолим борлигидан мамнун эдим. Аммо олти йил аввал уни йўқотганим… Бу ҳақда такрор эслаш, яна ўша оғриқларни ҳис этиш менга жуда қийин. Рафиқамнинг кулиб турган чеҳраси, самимийлиги, меҳрибончиликлари ҳеч ёдимдан чиқмайди. Шу учунми, билмадим, унинг йўқлигига, энди дийдори қиёматга қолганига анчагача кўника олмай юрдим. Бир тарафдан болаларни овутиш, яна бир тарафдан ўзимни қўлга олиш, рўзғор, уй ишлари, хуллас, анча пайтгача нима қилаётганимни тушунмай довдираганман. Айниқса, кичкина фарзандим бир ёшга тўлиб-тўлмасдан қўлимда қолиб кетди. Мана, ҳозир у ҳам биринчи синфга чиқди. Орадан шунча вақт ўтиб кетибди-я! Қўлимда қолган гўдакка ачиниб, опаларим кетма-кетига келинликка номзодлар топишди.
— Биз ҳар куни келиб, ўғлингга қараб тура олмаймиз, унга она керак! — деди куйинибгина катта опам. — Катта болаларинг ўспирин ёшида эканида уйлан, эрта-индин улар янги аёлни умуман қабул қилишмайди.
— Қолаверса, бир қўлда ҳали эмизикли боланг, иккинчи қўлда уй ишларию рўзғор, қолган болаларингнинг ҳам даҳмазаси тугайдиган эмас, — гапга қўшилган холам опамнинг гапларини тасдиқларди. — Чиндан уйланишинг керак! Шунча яхши аёллар топяпмиз-ку, танла биттасини.
— Уйланмоқчи эмасман…
— Сен эндигина қирқдан ўтдинг, ҳали ёшсан. Эркак кишига бу ёшда аёл керак. Умуман, ҳар бир инсонга ҳар қандай ёшида бир суянчиқ керак!
— Нега тушунмайсизлар, мен уйлана олмайман, хотиним…
— Раҳматли хотининг! — гапимни оғзимдан олди холам. — Раҳматли хотининг энди орамизда йўқ!
Ҳа, мен уйланиш фикрини ҳеч миямга сиғдира олмаётган эдим. Умуман олганда, мен шу яқин кунгача ҳам уйланишни, яна бошқа бир аёлни «хотиним» дея қабул қилишни истамаётгандим. Лекин…
Холам айтганидай, ҳар бир инсонга жуфт керак, шарт экан. Охирги бир йил ҳаётимдаги мазмунни йўқотиб қўйгандек бўлдим. Ўғилларим катта бўлиб ўзлари билан овора. Катта ўғлим университетда, ундан кейинги эгизакларим лицейнинг охирги курсида ўқишади. Кенжатойим эса яқинда мактабга чиқди. Улар билан муносабатларимиз жуда яхши эди. Ҳа, афсуски, эди. Бунинг сабаби ҳам бир олам гап, қандай бошлашни билмай турибман.
Эҳтимол, кимлардир ҳозир айтадиган гапларимда мени ёки уйланмоқчи бўлган аёлимни айблар. Хуллас, ишдан бўш вақтларим киракашлик қилиб, уч-тўрт сўм жамғариб турардим. Бир куни йўловчи аёлни манзилига олиб бориш учун йўлга чиқдим. Кетиб борарканман, бу аёл мени ҳам танигандай яширин қараб қўяётганини пайқадим.
— Ия, сиз шу маҳаллада яшайсизми? — дедим таниш кўчалар бўйлаб ичкариларканман. — Мен бу ерларни яхши биламан, эски ҳовлимиз шу ерда бўларди.
— Ҳа, кейин бошқа жойга кўчиб кетгандинглар…
Танидим. Бу аёл энди эсимга тушганди. Назира. Мен ёшликда кўнгил қўйган, лекин ҳали уйланиш мавридим келмагани туфайли у учун ҳаракат қила олмай, йўқотиб қўйганим — Назира. Унинг тўйидан бир йиллар чамаси ўтиб, биз оиламиз билан кўчиб кетган эдик. Шу-шу алоқалар узилган, бир-биримизни унутиб, ҳар ким ўз йўлидан кетган эди.
— Демак, ука-сингиллар бир ота ҳовлида йиғилайлик, дебсизлар-да, — дедим мен бироз ноқулай кечган суҳбатдан кейин. — Айтганча, акангга салом айт, Назира.
— Хўп, айтаман.
Назира негадир бирданига хомуш тортиб қолганди. Бироз ўтиб, уни ҳўмрайган қиёфада кутиб олган келинининг «Уфф, опа, худди меҳмондай эшик олдида нозланиб туришингиз нимаси, қайтанга биз меҳмон бўлиб қолдик-ку, бу уйда!» деган аччиқ гапларидан нималарнидир тушунгандай бўлдим. Эртасига суриштирсам, бечора Назира тўйидан уч йил ўтибоқ фарзанд кўра олмагани учун ажрашган, шу бўйи оила қурмай, укалари билан сиғиндидай яшаб келаётган экан. Ҳа, бу тақдир йўллари барчада турлича. Назиранинг ичидан нималар ўтгани шу йиллар мобайнида қандай изтироб чеккани-ю турмушнинг қандай муштларига сабр

📝ЧИНОРГА ОСИЛГАН ЖАСАД....
Янганинг қора қилмиши ёҳуд чинорга осилган жасад...

Ҳаёт нима ўзи?
Ҳаёт тўхтатиб қололмайдиган ва ҳеч бир инсон тўймайдиган омонатдур. Истаймизми йўқми, хар куни хар биримизни умр дафтари йиртилип аста аста поёнига етиб боради...
Ҳаммаҳам бу ширин жонини қадрига етябдими? Ўз жонизга қаст қилип бу дунё ташвишларидан осонгина қутилдиз. Ҳўш у дунёдачи? Кечирилмас энг катта гугоҳлардан бири, бу ўз жонига қаст қилишдир. Қуръонда хам ёзилган ўз жонларига қаст қилганларга дўзах муқаррар деп. Чунки жон бу оллохни бизга берган омонатидур. Оллохни омонатига хиёнат қилгани хеч кимни хаққи йўқ. Ҳозирда урфга кириб келаётган ёшларимиз ўртасида ўз хаёти билан ўйнашиш жуда кўп учрамоқда. Бир муаммога дуч келдими бўлди. Булар қандай муаммо, севгани ташаб кетса, ота онаси сал қаттиқ гапирса бўлди. Дори, уксус, ичади ёки ўзини осади. Билмайдики ортида у дунё ҳам борлигини...
- Акмалажон кейни ҳафта гапга бораман, шунга битта кўйлак олиб беринг!
- Ҳуснида яқинда кўйлак олдингу!
- У бошқа!
- Ҳуснида ҳозир тежакорроқ бўлишимиз лозим, ҳали Фаррухни кантирактини тўлашимиз керак?
- Нуқул шу укам, синглим деяверасиз-ааа?
- Овозини очир улар мани жигарларим!
- Манчи? Ман хотинизман-ку?
- Бўлди қил шундоғам пулни орқа кетига қарамай ишлатябсан!
- Бўлди қилмайман. Нега улар текинига тайёр бўлиб ўтиради?
- Минғирлама, ўзи шундоғам қўлингни совуғ сувга урмайсан. Ҳамма ишни синглим қилади билмайди деб ўйлайсанми?
- Манам қиламан!
- Нима қойиллатдинг, ўзи асли сан текихўрсан?
- Нима миннат қилябсизми?
- Йўқ, шунчаки жойи келганда айтиб қўйябман!
- Ҳўп укайзчи?
- Фаррух билан ишинг бўлмасин у ўқиши керак ундан умидларим катта!
- Яна қанча ўқийди, унгача биз итти кейинги оёғи бўлиб юраверамизми?
- Ҳой аҳмоқ ҳудога шукур қил еганинг олдинда, емаганинг кетингда! -деди...
Бу хотинининг жанжали ниҳоят Акмални қуюшқондан чиқарди. Ҳуснидани битта гапдан қолмаслиги, айбларини тан олмаслиги, ўз билганида тўғрими но тўғрими ҳақман деб туриб олиш. Ҳаммасиданҳам синглиси ва укасини назарга илмаслиги. Ҳамма ҳаммаси Акмални қўл кўтаришга мажбур қилди. Амали бир тарсаки урди. Ҳуснида аю ҳаннос солганча онасиникига кетворди. Ҳар сафар Акмал хотинисиз туролмаслиги учун икки кун ўтиб хотинини олиб келарди. Аммо бу сафар укаси ва синглисини ҳар қадамидан айиб қиришга урунаётгани учун хотинини кечира олмади...
Акмал ота онасидан кейин, укаси ва синглисини ўқитиб ўз ўрниларини топиши учун тиним билмай ишлади. Ишлаган кам бўлмас экан, мана ҳарикатлари зое кетмади. Укалари ақилли хушли бўлиб ўсдилар, синглиси лецейга, укаси шифокор бўламан деб АДМИ га ўқишга кирди. Бу орада ўзиҳам уйланди. Севиб севилиб турмуш қуришганди. Аммо хотини ўзига муносиб бўлиб чиқмади. Ҳуддики укаларига янга эмас ўгай онадай муносабатда бўларди. Мана шу жанжал бохона ақли кирар деган ўйда хотинини олиб келмади...
Ўзи кетар ёр-ёр, ўзи келар ёр-ёр...
Нақт бир ярим ой деганда қайнонаси хотинини олиб келиб яраштириб кетди. Энди хотини бироз ўзгарган, ширсўз хечким билан иши бўлмасди...
Ҳуснида ҳам ўз режалари билан келган экан. Акмал кеч билди хотини бир шайтон эканлигини.
Ўша куни шум хабарни эшитганида уйига зўрға келиб олди. Ховлида 20 дан ошиқ одам бор, уй ичида фақат синглиси дод солиб йиғларди. Уйга кирганида хона кўнгилни бейҳур қиладиган жасадни ҳиди тутиб кетган. Устига оқ мато ёпилган. Синглиси Умрия Фаррухни жасадини қучоқлаб ъъакажонъъ деб йиғлар. Бир лаҳзага ўзини билмай қолди. Бей эҳтиёр бўйнига пичоқ тортилган ҳўкиздан ўкириб юборди. Ўз ҳайқириғидан ўз-ўзини ҳушига келтирди. Синглиси Умрияни қўлидан тортиб қаттиқ қучоқлаб далда беришга урунди. Синглисини ташқарига чиқариб юборгач жасадни юзни очди. Ҳақиқатдан уакаси Фаррух дахшатли аҳволда. Бўйнига тушган арқон шу қадар қаттиқ сиқилган-ки. Бўйнида бармоқ киргудай из қолдирган. Бўйниҳам чўзилиб кетган, арқон қаттиқ сиқганидан кўзлари бўртиб чиқиб қолган.

Кеча ярим тунда онаси ўлим олдидан унинг қўлларини маҳкам ушлаб айтган сўзлари эса бутун қарашлари, ҳаёти давомида англаганлари, билган ва ишонган ҳақиқатларини чилпарчин қилиб ташлаган эди... Отасиз ўтган йиллар Сардорни қанчалик тез улғайтириб, ўзгалар назарида қанчалик юксакликларга кўтарган бўлса, кечаги биргина сўз уни шунчалар ерга тиқиб юборган эди.
У тракторчи Пардабой амакисини ота ўрнидаги ғамхўри, деб биларди. Исмга жон қўшиб гапирадиган, «жон-жон» деб ҳамманинг кўнглини топа оладиган бу инсон Сардор эсини таниганидан бери уларнинг хонадонида неки оғир иш бўлса бажариб, тегирмонларини тортиб бериб, юкини енгил қилиб келган. Уй қуришми, оғил деворларини кўтаришми, сувоқми, ғалла ўриш, пахта теримидан кейин даладан ғўзапояни йиғиштириб келишми, барчасига оғринмасдан ёрдам берган. Ҳатто Севинч билан Сардорни ҳам Тошкентга ўқишга шу Пардабой амакиси олиб борган. Севинч-ку грант асосида ўқиди, уй ишларига кўп андармон бўладиган Сардор эса шартнома асосида ўқийдиган бўлди. Шунда ҳам Пардабой амакиси қараб турмади, икки йил унинг шартнома пулини тўлаб берди. Севинч узатилганда ота ўрнида унга оқ фотиҳа берди. Сардорни уйлантиришмоқчи бўлганида эса ўзи совчиликка борди, тўйнинг кам-кўстини кўтарди, ўзи бош бўлиб турди. Сардорнинг онаси бирор иш айтса, икки қўли кўксида бўлди, «Хўп, янгажон. Сиз айтгандай қиламан, янгажон», деб ёлғиз аёлнинг кўнглини чўктирмади. Аммо аёл эри вафотидан кейин тош кўчанинг нариги бетида яшовчи бу қайнуканинг остонасига бирор марта қадам босмади… Буни сезган Сардор бир марта «Эна, Пардабой амаким бизга шунча ёрдам беради, керак бўлса, пулини ҳам аямайди, лекин нега сиз ҳеч уларникига бормайсиз?» деб сўраганди. Шунда онаси унинг бошини силаб, «Болам, эри ўлган хотин ҳамма жойга боравермайди… Мана, ҳамсояларникигаям кўп чиқмайман-ку», деганди. Буларнинг ҳаммаси бекорга эмас экан-да…
... Онасини ёғоч отга миндириб, сўнгги манзилига кузатаётган Сардор шулар ҳақида ўйлади.
«Йигирма тўрт йил сирини бировга айтмаган, шунча йил дардини ичига ютган энам-а… Юрагидан чаққан илонни уй тўрига чиқариб ўтирган энам-а…»
То қабристонга етгунча Сардор икки ўт орасида ёнди. Бир кўнгли «Боришинг билан белкурак билан амакингнинг бошига сол!» деди, бир кўнгли «Оғир бўл, ҳозир мавриди эмас…» деди. Аммо янги қазилган қабр бошида Пардабой йўқ эди. Сардор билди – унинг кўзига қарашга юзи бўлмаган. Хизматни қилган-у, бирор кор-ҳол бўлмасин, деб уйига кетган… «Барибир олдимга келади-ку! – деди у ўзига-ўзи. – Келмаса, кечқурун уйига бораман!»
Сардор бу ёруғ дунёда ёруғ кун кўрмасдан жудоликдан, ёлғизликдан бели букилган, отасиз улғайган фарзандларининг эртасини ўйлаб, сочларига эрта оқ тушган, ҳаётида янги киймаган, даврон кўрмаган, икки инсон армонларини бир умр фарзандларига орзу қилиб яшаб келган онасини тупроққа қўйди. Волидасига қўшиб, ўғиллик армонларини, укаларининг ҳасратларини, ушалмаган орзуларини, опасининг аччиқ кўз ёшларини, нолаларини ҳам қора тупроққа кўмгандек бўлди. Шу лаҳзадан юраги ҳувиллаб, дунё кўзига қоронғи бўлиб кетди. У қандай қилиб уйга келди, бу жудоликдан абгор бир ҳолатда ўтирган икки укасини қандай овутди, нима далда берди, жанозага улгурмаган одамларнинг таъзиясини қандай қабул қилди, уларга нима деди, билмайди. Билгани – онаси яшаган ва бир неча соат муқаддам тобут чиққан уйга кириб, елкасини онасининг бармоқ излари қолган, хотиралари тумандай муаллақ турган деворга тираб, ёлғиз ўтирди. Шифтга боқди, деразага, эшикка қаради. Худди ҳозир эшик очилиб, кичиккина жуссали онаси кириб келадигандек эди.
Шу пайт эшик очилиб, остонадан аввал Севинч, изидан икки укаси, уларнинг кетидан ғамгин Пардабой ака кириб келди. Севинч билан укалари Сардорнинг ёнига ўтиб, нимадир демоққа оғиз жуфтлашди, аммо Сардор амакисига ташланиб қолди.
– Нега келдинг? Йўқол!
– Ака?! – икки ука Сардорнинг билагидан ушлади. – Сизга нима бўлди? Амакимда нима айб? У киши сизга нимадир айтмоқчи эди…

📝“ЖОН-ЖОН” АМАКИ.  Ҳикоя

Сардорнинг онаси оламдан ўтди. Қир этагида жойлашган ҳовли атрофида тумонат одам. Мар­ҳу­ма­нинг яқинлари қўлларига таёқ ушлаб, чопон устидан белларини чорси билан боғлаган ҳолда овоз бериб-овоз бериб йиғлашяпти, дардларини айтиб-айтиб нола қилишяпти. Марҳуманинг ёлғиз қизи Севинч на тасаллига кўнади, на тақдирга тан беради.
– Бизни кимларга ташлаб кетдингиз, энажон?! Шунча йил отамсиз хўрланганимиз етмасмиди, энажон?!
– Бўлди, Севинч, сал ўзингни қўлга ол, қизим, – кекса кампир – марҳуманинг опаси Бибинор хола уни овутмоқчи бўлади. – Ота-онанинг ўлмоғи мерос. Энди тақдирга тан бергин, қизим. Сенинг ҳам уч боланг бор, шуларни ҳам ўйласанг-чи?
Севинч бир зум жим қолади-да, нафасини ростлаб олгач, энди бориб, укаси Сардорнинг елкасига осилади.
– Шу кунлар ҳам бормиди, Сардор? Шунча йил отамсиз яшаганимиз етмасмиди? Эндигина кун кўраётган эдиг-а? Яхши кунларимизда энажоним бизга бош бўлиб юрса бўлмасмиди? Невараларини ўйнатиб юрса бўлмасмиди-и?
Сардор – отаси вафотидан кейин оиланинг дастёри бўлиб, ҳамманинг оғирини енгил қилган, муаммоларини ҳал қилиб, уларга далда бўлиб келаётган йигит – бугун опасига, укаларига нима дейишни билмас, тилига бир жўяли сўз келмасди. У ҳозир ҳам елкасига бош қўйган, кўз ёшлари қалбини куйдираётган опага нима дейишни билмади. Худди «Мен борман-ку» дегандек унинг елкасига қўлини қўйди, аммо ўзи ҳам пиқиллаб йиғлади. Кутилмаганда:
– Дунё бесўров бўлганда эди, амакимни ўлдирардим! – деди.
Севинч бирдан бошини укасининг елкасидан кўтарди.
– Нималар деяпсан? Қайси амакимни айтаяпсан?
– Анув… «Жон-жон»ни-да!
– У нима қилди? – Севинч укасининг кўзларига тикилди. – Бирор гап бўлдими?
– Сардоржон, ойналай сендан…– шу чоқ уларнинг олдига келган Бибинор хола унинг елкасидан тутди. Отанг ўлгандан бери укаларингга бош бўлиб келдинг. Сен оғир бўл, Сардоржон. Энди келин икковинг уларга онаси йўқлигини ҳам билдирманглар.
Сардор бошига оқ рўмол ёпиниб ўтирган холасининг маъюс кўзларига қаради. Назарида холасининг кўзларида ўз онасининг меҳригиёси акс этиб тургандек эди. У холасини қучоқлаб олди.
– Чидолмаяпман-да, холажон! Юрагим куйиб кетяпти…
– Ҳаммасидан хабарим бор… – деди Бибинор хола паст овозда. – Бошқаларнинг ҳасрати бир бўлса, сеники минг бўлиб ётибди. Биламан, лекин оғир бўл, Сардоржон. Энанг у гапни сенга умуман айтмаслиги керак эди… Айтибдими, энди сен ҳам буни ичингда сақлагин. Опанг, укаларинг эшитса, ёмон бўлади… Мени тушуняпсанми?
Балки бошқа кун бўлганида Сардор ҳозироқ бориб, ўша «Жон-жон» амакисини тилиб ташлаган бўларди. Аммо бугун мавриди эмас. Балки шунинг учун ҳам онаси бу сирни ўлими олдидан айтгандир… Балки шунинг учун ҳам онаси худди Бибинор опасидек буни бошқалар билмаслигини сўрагандир, амакисига ҳеч нарса демасликни васият қилгандир…
Сардорнинг боши қизиб, мияси ғовлаб кетди. Ташқарига чиқди. Остона ҳатлаб, беихтиёр кўкка боқди,уҳ тортди, қуёш кўзини қамаштирди, пешонасини куйдирди. У нигоҳлари билан одамлар орасидан амакисини қидирди, аммо тополмади. Кейин саҳарда у уч кишини машинасига миндириб, қабрис­тонга кетгани ёдига келди.
– Ҳаммамизни жон-жонлаб, Севинчжон, Сардоржон, Ёдгоржон деб юргани билан аслида аллақачон жонимизни суғуриб олган экан-ку! – деди ўзига-ўзи. – Шунча ишни қилиб, энди қабр кавлашга кетганини қара... – Кейин ўйлади: «Балки бугун менинг кўзимга кўринмаслик учун ҳам шундай қилгандир. Балки одамлардан ўзини тортгандир. Шу йўл билан бир фалокатнинг олдини олгандир. Балки ўз айбларини ювиш учундир…»
Сардорнинг ўйлари остин-устин эди. У бугун беқарор, карахт, баъзан нима қилаётганини ҳам билмасди. Ювувчига, тобут олиб келганга, йиртиш бераётганларга, хайрия тарқатаётганларга нима керак бўлса, топиб бериб турди, аммо хаёли ўзида бўлмади. У отасининг қачон вафот этганини билмайди, эслолмайди. Гўдак эди. Аммо раҳматли онаси уни уйнинг каттаси, эркаги деб эъзозлаб, укаларига бош қилиб тарбиялаган. Институтда ўқитди, уйлантирди, ҳамма ишни унга ишонарди. «Суянган тоғим» дерди. Аммо бугун тоғ ерга қулаб, Сардорнинг ўзи бепоён чўлда қолгандек эди. «Суянган тоғ» у эмас, онаси эканлигига иқрор бўлаётган эди.