Strategic Focus: Central Asia

@westalliance tomonidan @stratfocusca uchun maxsus

AQShning zamonaviy bosqichdagi Yaqin Sharq strategiyasi

Amerikaning Yaqin Sharqdagi strategiyasi AQSh iqtisodiy xavfsizligini ta’minlashga qaratilgan bo‘lib, asosan Fors ko‘rfazidagi arab monarxiyalaridan neft va gazning barqaror yetkazib berilishi orqali amalga oshiriladi. Garchi slanets inqilobi amerikaliklarga o‘z iqtisodiyotini neft bilan ta’minlash va hatto uni chet elga eksport qilish imkonini bergan bo‘lsa-da, Fors ko‘rfazidan keladigan yonilg‘i barqaror yetkazib berilishi hali ham AQSh va uning ittifoqchilarining energiya xavfsizligida muhim rol o‘ynaydi.

O‘z iqtisodiy xavfsizligini kafolatlash uchun Vashington mintaqani “Yangi Yaqin Sharq”qa aylantirishni rejalashtirmoqda. Bu loyihada AQShning mintaqadagi asosiy harbiy ittifoqchisi — Isroil muhim rol o‘ynaydi. Isroil AQSh uchun arab neftini O‘rta yer dengizi portlariga O‘rmuz bo‘g‘ozi va Suvaysh kanali orqali aylanib o‘tish imkonini beradigan “oyna” bo‘ladi. Bundan tashqari, Isroil AQShga Eronga zarar yetkazish uchun kerak.

Energiyani yetkazib berish xavfsizligini ta’minlash maqsadida AQSh Yaqin Sharqda dunyodagi eng yirik harbiy bazalar tizimini yaratgan. Amerikaning harbiy kontingenti Bahrayn, Iroq, Iordaniya, Qatar, Quvayt, Ummon, BAA, Saudiya Arabistoni va Suriyaning okkupatsiya qilingan hududida joylashtirilgan. Fors ko‘rfazida AQSh dengiz flotining Beshinchi floti joylashgan. Ushbu davlatlardagi harbiy mavjudlik AQSh uchun ularga bosim o‘tkazish vositasi sifatida va Eronga hujum qilish uchun platforma sifatida xizmat qiladi.

Ayni vaqtda, Yaqin Sharq AQSh uchun Xitoy bilan raqobatda ustunlikka erishish imkonini beradi. Hammaga ma’lumki, amerikaliklar o’z diqqatini Yevropadan Osiyoga qaratishmoqda. Vashington Xitoyning “Bir makon - bir yo‘l” va Rossiya - Eronning “Shimol - Janub” loyihalariga qarshi boshqa iqtisodiy koridorni - “Hindiston - Yaqin Sharq - Yevropa” rivojlantirishga e’tibor qaratadi. Mintaqani logistika markaziga aylantirish amerika va hind korporatsiyalarining Xitoy ta’siriga qarshi kurashdagi manfaatlariga mos keladi.

Ekspertlar aytishicha, Amerikaning Yaqin Sharqdagi strategiyasini amalga oshirishdagi asosiy to‘siqlar Rossiya va Eron bo‘lib qolyapti. Hozirda AQSh va Turkiya Moskva va Tehronni Suriyadan siqib chiqarishga harakat qilmoqda, chunki Rossiyaning e’tibori Ukrainaga, Eronning e’tibori esa Isroilga qaratilganligi sababli ularning ta’siri mintaqada allaqachon susaygan. Kelajakda amerikaliklar eronliklarni Yaqin Sharqdagi ta’sir doirasini bo‘lishish bo‘yicha bitimga ko‘ndirishga harakat qilishadi, ularga sanksiyalarni qisman yengillashtirish va neft embargosini bekor qilishni taklif qilib, buning evaziga Rossiya bilan hamkorlik va o‘z proksilarini qo‘llab-quvvatlashdan voz kechishni talab qilishadi. Agar Eron bilan kelishuvga erishilmasa, AQSh 2003-yilgi Iroq ssenariysi bo‘yicha, yadroviy qurol ishlab chiqarishga qarshi kurash bahonasida, Islom Respublikasiga harbiy intervensiya qilishi ehtimoldan holi emas, deydi tahlilchilar. Amerikaliklarni bunga allaqachon 20 yildan beri Isroil undab kelmoqda, u “eron masalasi” harbiy yo‘l bilan hal qilinishi kerakligiga qat’iy ishonadi.

Ishonch bilan taxmin qilish mumkinki, Yaqin Sharq masalasi Putin va Tramp o‘rtasida dunyodagi ta’sir doiralarini bo‘lishish bo‘yicha muzokaralarning bir qismi bo‘ladi. Ukraina mavzusi Yaqin Sharq va Osiyo masalalari bilan bir vaqtda muhokama qilinadi. Muzokaralar vaqti yaqinlashgani sari deyarli barcha mojaroli hududlarda jangovar harakatlar faollashgani ajablanarli emas. Shu bilan birga, hozirgi holatda voqealar Rossiya foydasiga rivojlanmayotgani aniq.

Strategic Focus: Central Asia

Suriyaning shimoli-g‘arbidagi keskinlashuv dinamikasi va istiqbollari

Suriyaning shimoli-g‘arbida yana qurolli mojaro avjiga chiqmoqda. Radikal “Hay’at Tahrir ash-Shom” (HTSh) guruhining yetakchiligidagi qurolli muxolifat katta hujumni boshladi va strategik jihatdan muhim hududlarni egallab oldi. “Tajovuzni jilovlash” operatsiyasi muxolifat kuchlariga sezilarli muvaffaqiyatlarga erishish imkonini berdi, bu esa Rossiya va Eron tomonidan qo‘llab-quvvatlanayotgan hukumat pozitsiyalarini xavf ostiga qo‘ydi.

Muxolifat kuchlari Halabning g‘arbiy qismini, strategik “M5” avtomagistralini va Idlibning sharqiy qismlarini nazoratga oldi. Bu muvaffaqiyatga zarba beruvchi hamda razvedka dronlarining faol qo‘llanilishi orqali erishildi. Bu dronlar nafaqat samarali harbiy vosita sifatida, balki hukumat qo‘shinlariga ruhiy bosim o‘tkazishda ham muhim rol o‘ynadi. Tanklar, tankka qarshi raketalar va minomyotlar kabi harbiy texnikaning katta hajmda qo‘lga kiritilishi muxolifatning taktik imkoniyatlarini sezilarli darajada kuchaytirdi.

Suriya hukumati jiddiy muammolarga duch kelmoqda. Ko‘plab hududlarda hukumat qo‘shinlari pozitsiyalarni jang qilmasdan tark etmoqda, bu esa demoralizatsiya yoki qo‘mondonlik tarkibidagi korrupsiya ehtimolini ko‘rsatadi (vaziyat 2021-yilgi Afg’onistonni estalmoqda). Eng katta yo‘qotishlar, xususan, “Fotimiyun” kabi Eronga aloqador harbiy tuzilmalar tomonidan kuzatilmoqda. Eron harbiy maslahatchisi Kiyumas Purhashemiyning o‘ldirilishi Tehronning konfliktga chuqur aralashganligini, ammo shu bilan birga bu ishtirokning katta qiymatga ega ekanligini ham ko‘rsatadi.

Mojaroning avj olishi sharoitida tashqi ishtirokchilar muhim rol o‘ynamoqda. Turkiya, operatsiyada bevosita ishtirok etmasa-da, muxolifatni bilvosita qo‘llab-quvvatlamoqda: harbiy texnika yetkazib berish va kadrlarni tayyorlash. Rossiya esa o‘zining faol havo zarbalariga qaramay, muxolifatning harakatlarini samarali to‘xtata olmayapti. Gumanitar vaziyat esa tobora og‘irlashyapti: aholi yashash hududlari va strategik obyektlarga hujumlar tinch aholi o‘rtasida ko‘plab qurbonlarga olib keldi.

Gumanitar jihat mojaroning eng og‘riqli masalalaridan biri bo‘lib qolyapti. Muxolifatning ma’lumotlariga ko‘ra, ozod qilingan hududlar 100 mingdan ortiq qochqinlarning uylariga qaytishiga imkon yaratadi. Ammo ibodatxonalar va turar-joylar kabi fuqarolik infratuzilmasiga uyushtirilayotgan hujumlar aholining og‘ir ahvolini yanada yomonlashtirmoqda.

Kelajakda bir nechta ssenariylarning yuzaga kelishi mumkin. Muxolifatning muvaffaqiyatlari hukumatni zo‘ravonlikni kuchaytirish va yangi fuqarolik obyektlariga hujumlar uyushtirishga undashi mumkin. Turkiya muxolifatni qo‘llab-quvvatlash orqali Suriyaning shimoli-g‘arbida o‘z ta’sir doirasini kengaytirishi ehtimoldan holi emas. Shu bilan birga, xalqaro hamjamiyat Rossiya, Turkiya va Eron o‘rtasida mojaroning kuchayishini oldini olish maqsadida yangi muzokaralarni boshlashi mumkin.

Xulosa qilib aytganda, Suriyaning shimoli-g‘arbida keskinlashuv hukumatning zaifligini va muxolifatning taktik moslashuvchanligini namoyon etmoqda. Ammo harbiy muvaffaqiyatlarga qaramay, mojaroning barqaror yechimiga gumanitar oqibatlarni hisobga olmasdan va tashqi ishtirokchilarning kelishuvini ta’minlamasdan erishish imkonsizdir.

Strategic Focus: Central Asia

O‘zbekiston va Rossiya: pragmatizm va o‘zaro manfaatlar ittifoqi

S.Pinxasova, mustaqil tadqiqotchi

So‘nggi yillarda O‘zbekiston va Rossiya o‘rtasidagi munosabatlar ayrim doiralar tomonidan tanqid nishoniga aylantirildi. Ammo bunday hujumlarning qiymati bir tiyin. Amalda Toshkent va Moskva yuqori darajadagi hamkorlikni namoyish etib, ikki tomonlama manfaatlarni inobatga olgan holda pragmatik siyosat yuritmoqda.

Ayrimlar O‘zbekiston go‘yoki Rossiyadan uzoqlashib, mustaqilroq siyosat olib borishga intilmoqda, deb ta’kidlashadi. Ammo bu fikr bir muhim haqiqatni e’tibordan chetda qoldiradi: O‘zbekiston allaqachon suveren tashqi siyosat olib bormoqda va bu siyosat milliy manfaatlarga asoslangan. Toshkentning suvereniteti — bu haqiqat va uni isbotlash shart emas. Savol shundaki, bu suverenitetni qanday amalga oshirish lozim? Javob aniq: Rossiya bilan munosabatlarni chuqurlashtirish orqali.

Aytish kerakki, ikki mamlakat o‘rtasidagi iqtisodiy hamkorlik barqaror ravishda o‘sib bormoqda. Rossiya O‘zbekistonning eng yirik savdo hamkorlaridan biri hisoblanadi. 2023-yilda o‘zaro savdo hajmi $9 mlrddan oshdi, hamkorlik esa energetika, transport, qishloq xo‘jaligi va ta’lim kabi muhim sohalarni qamrab olmoqda. Bundan tashqari, milliondan ortiq o‘zbekistonlik mehnat migrantlari Rossiyada ishlayaptilar. Ular nafaqat O‘zbekistonga barqaror pul oqimini ta’minlashyapti, balki ikki xalq o‘rtasida noyob madaniy va shaxsiy aloqalarni ham shakllantirmoqda.

Hamkorlik iqtisodiyotdan tashqariga chiqmoqda. Ta’lim, fan va texnologiya sohasidagi bitimlar, shuningdek, faol madaniy almashinuv ikki mamlakat o‘rtasidagi o‘zaro tushunish va ishonchni mustahkamlashga yordam bermoqda.

Bu kontekstda, AQShdagi saylovlarda Donald Trampning g‘alabasi global siyosatda yangi sahifani ochmoqda. Yangi ma’muriyatning Rossiya bilan “ta’sir doiralarini bo‘lishish” tamoyiliga asoslangan siyosat olib borishi ehtimoli juda yuqori. Bunday sharoitda Markaziy Osiyo, xususan, O‘zbekiston Amerikaning ustuvor yo‘nalishlari ro‘yxatida joy olishi qiyin masala.

Shuni ta’kidlash joizki, hozirga qadar AQShning hech qaysi prezidenti Markaziy Osiyoga tashrif buyurmagan. Mintaqa nafaqat Amerika kun tartibining oxirgi qatorida turibdi, balki umuman boshqa daftar sahifasida joylashgan. Bu esa AQShning mintaqadagi ishtirokiga umid bog‘lash illyuziyadan boshqa narsa emasligini ko‘rsatadi.

Global kuchlar muvozanati o‘zgarayotgan sharoitda O‘zbekistonga Rossiya bilan o‘zaro manfaatli munosabatlarni rivojlantirishga asoslangan pragmatik kursni davom ettirish muhimdir. Moskva Toshkentga aniq loyihalar va tajriba taklif qilmoqda: shubhasiz, bularning barchasi milliy manfaatlarimizga mos keladi. Bu imkoniyatni e’tiborsiz qoldirish dono ish bo’lmaydi.

O‘zbekistonning suveren siyosati va Rossiya bilan strategik hamkorlikni chuqurlashtirish bir-birini istisno qiluvchi tushunchalar emas, aksincha, yagona vektorning tarkibiy qismlaridir. Tobora o‘sib borayotgan global noaniqlik sharoitida ikki davlat hamkorligi barqarorlik va taraqqiyotning mustahkam poydevori bo‘lib qoladi.

Strategic Focus: Central Asia

Putinning Qozog’istonga tashrifi bo’yicha tahlil

D.Satpayev, “Qozog‘iston tahliliy tashkilotlar alyansi”ning asoschilaridan biri, Kazakhstan Council on International Relations prezidiumi a’zosi

Agar Putin prezidentlik yillarida amalga oshirgan xorijiy safarlarini hisoblasak, u eng ko‘p Qozog‘istonga tashrif buyurgan. Taxminan 32 marta. Shunday bir taassurot paydo bo‘ladiki, go‘yo u bizning respublikadan chiqmaydi. Ayniqsa, Ukrainadagi urush boshlanganidan keyin. O‘tgan yili ham kelgan, shu yil yozida ham kelgan, endi esa yana navbatdagi tashrif.

Taqqoslash uchun aytadigan bo‘lsak, ikkinchi o‘rinda Belarus turadi – 27 marta. Qiziq tomoni, uchinchi o‘rinda Ukraina bo‘lgan — u yerga Putin 21 marta borgan, lekin aynan shu mamlakat bilan urushni boshladi.

Bu shuni anglatadiki, Putinning ma’lum bir davlatga ko‘p marta tashrif bilan borishi o‘sha davlat xavfsizligini kafolatlamaydi.

Qolaversa, Qozog‘iston hozirgi holatda qaroqchilar tomonidan bosib olingan kemani eslatadi: elektr energetikasi, gaz va neft sohasi, uran sanoati, logistika, harbiy-sanoat kompleksi va boshqa ko‘plab sohalar.

Astanada o’tkazilgan KXShT sammiti esa Qozog‘istonning KXShT a’zosi sifatida xavfsizlik masalasida qanchalik zaif ekanini yana bir bor ko‘rsatdi. Ukrainadagi urush nafaqat ko‘proq davlatlarni o‘z girdobiga tortmoqda, balki raketa eskalatsiyasi darajasiga chiqmoqda. Kreml buni G‘arbning tashqi agressiyasi sifatida talqin qilishi mumkin, bu esa KXShT nizomiga mos keladi.

Bu o‘rinda O‘zbekistonning marhum prezidenti Islom Karimovni eslamaslikning iloji yo‘q. Uning barcha kamchiliklariga qaramay, 2012-yilda O‘zbekistonning KXShT a’zoligini to‘xtatib qo‘yish qarori dono qadam bo‘lgan. Karimov bu tashkilotda a’zo bo‘lish O‘zbekiston suvereniteti va milliy manfaatlariga tahdid ekanini anglagan edi.

Qiziq tomoni shundaki, raketa hujumlari zonasida Rossiyaning Qozog‘iston bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgan neft-gaz infratuzilmasi ham bor. Xususan, Kaspiy quvur konsorsiumining asosiy obyektlari joylashgan Novorossiysk dengiz porti. Ushbu konsorsium orqali Qozog‘istonning asosiy neft eksporti amalga oshiriladi. 2024-yil may oyida Novorossiysk porti ukrain dronlari hujumiga uchragan edi.

Bu, albatta, uchinchi jahon urushining boshlanishi emas. Ammo Rossiya, Eron va Shimoliy Koreya o‘rtasida harbiy ittifoqning shakllanishi, (Xitoyning sukut bilan rozi bo‘lishi fonida) Ikkinchi jahon urushi davridagi Germaniya, Italiya va Yaponiyaning uch tomonlama ittifoqini eslatadi.

Agar Donald Tramp ikkinchi prezidentlik muddatida ham tashqi siyosatida Xitoy bilan qarama-qarshilikni birinchi o‘ringa qo‘ysa, bu Markaziy Osiyo uchun ham o‘z ta’sirini o‘tkazadi. Bunday holatda anti-G‘arb uchligi harbiy-siyosiy kvartetga aylanishi xavfi paydo bo‘ladi. Bu kvartet Markaziy Osiyo davlatlariga jiddiy bosim o‘tkazadi va ulardan qarama-qarshi lagerlardan birini tanlashni talab qiladi. Bunday vaziyatda ko‘p vektorli siyosat yuritish deyarli imkonsiz bo‘ladi.

Toqayevning Qozog‘istondagi harbiy va fuqarolik obyektlarining xavfsizligini ta’minlash bo‘yicha topshirig‘i esa amalda juda shubhali. Chunki bizning fuqarolik infratuzilmamizning naqadar zaif ekanligini ko‘rganmiz. Buning sababi tashqi dushmanlar emas, balki korrupsiya va mahalliy hokimiyatlarning mas’uliyatsizligi.

Xuddi shu narsa harbiy xavfsizlikka ham tegishli. Kimdir umuman harbiy obyektlar, omborlar, boshpana joylari va infratuzilmaning holatini tekshirib chiqdimi? Prezident, bosh qo‘mondon sifatida, u nimani boshqarayotganini biladimi? Odatda yangiliklarda faqat harbiylarning halokati, ombor portlashlari va korrupsiya bilan bog‘liq janjallar tufayli eslanadigan qurolli kuchlarning haqiqiy holati qanday?

Prezident matbuot kotibi Qozog‘istondagi vaziyat prezidentning shaxsiy nazoratida ekanini aytdi. Juda “taskin” berdi. Ammo shunday taassurot paydo bo‘ldi: prezidentning nazoratida eng kamida Akordaning atrofi, ko‘pi bilan Ostona shahridagi vaziyat bo‘lishi mumkin.

Strategic Focus: Central Asia

Markaziy Osiyo Rossiyadan yuz o‘girmoqda: migratsiyadagi o‘zgarishlar

Rossiyadagi antimigrant siyosati Markaziy Osiyo davlatlarini o‘z mehnat migratsiyasi yo‘nalishlarini qayta ko‘rib chiqishga majbur qilmoqda. Mintaqadan kelgan migrantlarga nisbatan dushmanlik munosabati kuchayib borayotgan sharoitda, Markaziy Osiyo hukumatlari boshqa Osiyo davlatlari, jumladan, Janubiy Koreya bilan faolroq kelishuvlar tuzishni boshladi. Buning maqsadi — pul o‘tkazmalari hajmini saqlab qolish va migrantlarning qaytishi sababli yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan ijtimoiy zo‘riqishning oldini olish.

Qayd etilishicha, O‘zbekiston bu borada ayniqsa faol harakat qilmoqda. Bir necha yil avval, mamlakat mehnat migratsiyasi yo‘nalishlarini diversifikatsiya qilish siyosatini yo‘lga qo‘ygan edi. Bugungi kunda Janubiy Koreyada 100 mingdan ortiq o‘zbekistonlik ishlamoqda va bu ko‘rsatkich Koreyadagi eng katta diasporani tashkil qiladi. Yaqinda bu tajribani Tojikiston ham o‘zlashtirdi. Dushanbe Seul bilan mehnat migratsiyasi to‘g‘risida kelishuv imzoladi. Kelgusi yillarda boshqa mintaqa davlatlari ham shunga o‘xshash siyosatni amalga oshirishi mumkin.

Moskva uchun bunday o‘zgarishlar jiddiy oqibatlarga olib kelmoqda. Markaziy Osiyolik migrantlar Rossiyaning demografik pasayish sharoitida 1) mehnat kuchi tanqisligini qoplabgina qolmay, 2) o‘z davlatlarida rus tili va madaniyatining mavqeini mustahkamlashga hissa qo‘shgan edi. Ularning o‘rnini Hindiston, Zimbabve va boshqa davlatlardan kelgan migrantlar egallashi aniq qiyinchiliklarga duch kelmoqda: til to‘sig‘i, madaniy farqlar va Rossiya sharoitlariga moslashuvchanlikning yo‘qligi. Ushbu o‘zgarishlar nafaqat Rossiya ichidagi ham etnik ziddiyatlarni kuchaytiradi, ham Moskvaning Markaziy Osiyo ustidan ta’sirini susaytirib boradi.

Biroq Moskva uchun asosiy tahdid nafaqat iqtisodiy, balki geosiyosiy sohada ham ko‘zga tashlanadi. Mintaqa davlatlari tobora mustaqilligini namoyish etmoqda, Rossiyaning bir qator tashabbuslarida ishtirok etishdan bosh tortmoqda. Buning o‘rniga ular Janubiy Koreya kabi mamlakatlar bilan hamkorlikni kuchaytirib, mehnat migratsiyasi uchun qulay shart-sharoitlar yaratilishini ta’minlashmoqda.

Shunday qilib, Rossiya Markaziy Osiyoni o‘z ta’sir doirasi sifatida butunlay yo‘qotish xavfi ostida qolmoqda. Shu bilan birga, mintaqa hukumatlari yangi iqtisodiy imkoniyatlarni ochib, o‘z mavqeini mustahkamlamoqda. Kremlning antimigrant kayfiyat va millatchilik tendensiyalarini qo‘llab-quvvatlashga asoslangan siyosati strategik yo‘qotishlarga olib kelmoqda. Bu yo‘qotishlarni kelajakda qoplash juda qiyin bo‘ladi.

Strategic Focus: Central Asia

Rossiya va Markaziy Osiyo: harbiy tahdid qanchalik haqiqatga yaqin?  (3-qism)
 
Shu bilan birga, mintaqa davlatlarining ehtimoliy tajovuzga qarshi reaksiyasini ijobiy baholash mumkin: Markaziy Osiyo potensial tahdidlarga faol tayyorlanmoqda:

1) Qurolli kuchlarni mustahkamlash:

Qozog‘iston va Qirg‘iziston o‘z qurolli kuchlarini modernizatsiya qilmoqda, jumladan, Turkiyadan Bayraktar kabi dronlarni xarid qilmoqda. Tojikiston esa Eron bilan harbiy aloqalarni kuchaytirmoqda. O‘zbekiston neytral maqomiga qaramasdan, harbiy xarajatlarini 2023-yilda $900 mlnga yetkazdi. Qizig‘i Qozog‘istonning 2023-yildagi harbiy byudjeti $2,6 mlrdan oshdi: Markaziy Osiyo davlatlarining umumiy harbiy xarajatlaridan ikki baravar ko‘p.

Bundan tashqari oxrigi uch oy davomida O‘zbekiston va Qozog‘iston qurolli kuchlarining hamkorligi va jangovar shayligini mustahkamlash maqsadida qator qo‘shma harbiy mashg‘ulotlar o‘tkazdi.

10–14-sentabr kunlari “Ochiq osmon-2024” xalqaro mashg‘ulotlarida ikki davlatning havo hujumiga qarshi mudofaa kuchlari va mutaxassislari ishtirok etdi. Unda boshqaruvning uyg‘unligi, mudofaa vositalaridan birgalikda foydalanish va qo‘mondonlik ko‘nikmalari amaliyotga tatbiq etildi.  Oktabr oyida esa “Hamkorlik-2024” mashg‘ulotlari Jizzax viloyatidagi "Forish" poligonida o‘tkazilib, shartli dushmanning diversiya harakatlarini to‘xtatish va strategik obyektlarga hujumlarni qaytarish bo‘yicha mashqlar bajarildi. 9–19-noyabr kunlari “Forish” poligonida o‘tgan “Hanjar-2024” maxsus mashg‘ulotlari otish tayyorgarligi, aholi yashaydigan hududlarda jang olib borish va psixoemotsional bosimni yengib o‘tish bo‘yicha o‘quv amaliyotlariga yo‘naltirildi.

2) Hamkorlikni diversifikatsiya qilish:

Markaziy Osiyo Xitoy, Turkiya va G‘arb bilan hamkorlikni chuqurlashtirmoqda. Umuman olganda, mintaqaga jalb qilingan investitsiyalar hajmi 2016-yildagi $27 mlrddan 2023-yilda $50 mlrdga yetib, deyarli ikki baravar oshdi.

2023-yilda Yevropa Ittifoqi va Markaziy Osiyo davlatlari o‘rtasidagi savdo-iqtisodiy aloqalar sezilarli o‘sish ko‘rsatdi. So‘nggi o‘n yil ichida YI va Markaziy Osiyo o‘rtasidagi umumiy savdo hajmi deyarli 40% ga oshdi. Xususan, 2023 -yilda O‘zbekiston va YI davlatlari o‘rtasidagi savdo hajmi $5,3 mlrdga yetdi.

Shuningdek, mintaqa davlatlari “Markaziy Osiyo+” platformasi orqali o‘zaro hamkorlikni kuchaytirishga intilmoqda, bu esa Rossiyaga qaramlikni kamaytirish maqsadini aks ettiradi.

Bugungi kunda bunday platformalarning 10 dan ortig‘i faoliyat yuritmoqda, ulardan 6 tasi so‘nggi 5 yil ichida tashkil etilgan. 2022-yildan beri ko‘pchilik uchrashuvlar davlat rahbarlari darajasida (Xitoy, AQSh, Germaniya, YI, Janubiy Koreya) o‘tkazilmoqda.
 
3) Mintaqaviy birdamlik:

So‘nggi 10 yilda iqtisodiyot 6% atrofida o‘sib, dunyo bo‘yicha o‘rtacha ko‘rsatkichlardan ikki baravar tez rivojlandi. Sanoat 5% ga o‘sdi, ayniqsa, qayta ishlash sanoati tez sur’atlarda rivojlanmoqda. Bu o‘sish sur’atlari yaqin kelajakda ham saqlanib qolishi kutilmoqda. So‘nggi 7 yil davomida qo‘shma sa’y-harakatlar natijasida: mintaqaviy YaIM qariyb 30% ga oshdi, tashqi savdo hajmi ikki baravardan ko‘pga ortdi, ichki mintaqaviy savdo hajmi 4,4 barobarga o‘sdi. O‘zaro to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalar yillik o‘rtacha 9% o‘smoqda.

Qo‘shma korxonalarning soni sezilarli darajada oshgani ham alohida e’tirofga sazovor. 2016-yildan boshlab, Markaziy Osiyo davlatlari kapitali ishtirokidagi korxonalar soni O‘zbekistonda 6 barobarga (1830 taga), O‘zbekiston kapitali ishtirokidagi korxonalar soni esa Markaziy Osiyo davlatlarida 8,5 barobarga (4700 dan ortiq) oshdi.

Xulosa qilib aytganda, Rossiyaning Markaziy Osiyo davlatlariga nisbatan to‘g‘ridan-to‘g‘ri harbiy tajovuzi ehtimoli past bo‘lib qolmoqda, biroq Moskva bosimning gibrid usullaridan foydalanishda davom etishi mumkin. O‘zbekiston, Qozog‘iston va boshqa mintaqa davlatlari milliy xavfsizlikni mustahkamlash, alternativ o‘yinchilar bilan hamkorlikni rivojlantirish va mintaqaviy hamkorlikni kuchaytirishi zarur.

Strategic Focus: Central Asia

Rossiya va Markaziy Osiyo: harbiy tahdid qanchalik haqiqatga yaqin?  (2-qism)
 
Bu borada tahlilchilar Rossiyaning hozirgi cheklovlari tufayli to‘g‘ridan-to‘g‘ri harbiy tajovuz ehtimoli pastligini ta’kidlashadi. Biroq, bosimning gibrid shakllari real bo‘lib qolmoqda:

a) Kiberhujumlar: Rossiya qo‘shnilarni beqarorlashtirish uchun kiber vositalardan foydalanib kelmoqda. 2022-yilda Qozog‘istonda kiberhujumlar sonining oshgani qayd etilgan, ularning ba’zilari tashqi o‘yinchilar bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Ayrim ekspertlar 2022-yil 25-yanvarda sodir bo‘lgan “blekaut” (o‘sha paytda mintaqada 30 mlnga yaqin aholi elektr energiyasiz qolgandi) Rossiyaning diversiyasi deb hisoblashadi.

b) Migratsiya bilan manipulyatsiya: Rossiya hududida 4 milliondan ortiq Markaziy Osiyo mehnat migrantlari yashamoqda, ularning huquqlarini cheklash bosim vositasiga aylanishi mumkin. Avvalroq Rossiya Davlat Dumasi migrantlarga qarshi yo‘naltirilgan 5 ta qonun loyihasini ko‘rib chiqishi haqida xabar berilgandi.

d) KXShTdan foydalanish: Moskva KXShT doirasida aralashuvni boshlashi mumkin, xuddi 2022-yil yanvarida Qozog‘istondagi norozilik namoyishlari paytida bo‘lgani kabi. Ya’ni, Moskva KXShT potensialidan foydalangan holda, aslida Kreml tomonidan tashkillashtirilishi mumkin bo‘lgan miting va noroziliklarni bostirishda vaziyatdan foydalanishi ehtimoldan holi emas.

Shu bilan birga, Markaziy Osiyoga qarshi har qanday tajovuzning o‘zi Rossiya uchun jiddiy oqibatlarga olib kelishi mumkin:

Izolyatsiyaning kuchayishi: Bunday harakatlar xalqaro miqyosda qoralanishiga va hatto Qozog‘iston kabi sodiq hamkorlarning yo‘qotilishiga olib keladi.

Xitoy ta’sirining ortishi: Mojaro Xitoyning mintaqadagi iqtisodiy va siyosiy ekspansiyasiga yo‘l ochadi.

Ichki beqarorlik: Iqtisodiy inqiroz sharoitida tajovuzkor harakatlar Rossiyaning o‘zida ichki norozilikni kuchaytirishi mumkin.
 
Davomi uchun izohlarda fikr-mulohazalaringizni qoldiring.

Strategic Focus: Central Asia

Rossiya va Markaziy Osiyo: harbiy tahdid qanchalik haqiqatga yaqin?  (1-qism)

Markaziy Osiyo har doim Rossiyaning strategik manfaatlari markazida bo‘lgan, lekin so‘nggi yillardagi voqealar, xususan, Ukrainadagi urush, Moskvaning imkoniyatlarini susaytirdi. Shunga qaramay kun tartibidagi asosiy savol ochiq qolmoqda: Rossiya Markaziy Osiyo davlatlariga nisbatan to‘g‘ridan-to‘g‘ri harbiy tajovuzga qodirmi va uni bunga nima undashi mumkin?

Dalillarga asoslanib gapirsak, bugungi kunda Rossiyaning harbiy salohiyati sezilarli darajada cheklangan. Ukrainadagi urush uning resurslarini quritib yubordi, yo‘qotishlar esa o‘n minglab harbiylar va og‘ir texnikaning katta qismini tashkil etadi. Britaniyaning BBC ma’lumotlariga ko‘ra, Rossiya armiyasi va rusparast Donbass armiyasi orasida halok bo‘lganlarning umumiy soni 141 506 dan 197 564 gacha bo‘lishi mumkin.

G‘arb razvedkalari ma’lumotlariga ko‘ra, urushning dastlabki ikki yilida Rossiya 3 mingga yaqin tank va 5 ming zirhli mashinasini yo‘qotgan. Oryx hisob-kitoblariga ko‘ra, Rossiya armiyasi kamida 3235 ta tankni yo‘qotgan: bu esa Markaziy Osiyoda keng ko‘lamli harbiy operatsiyani boshlash ehtimolini kamaytiradi.

Biroq, Rossiyaning mintaqada harbiy infratuzilmasi mavjud. Asosiy obyektlari – Qirg‘izistondagi Kant aviabazasi va Tojikistondagi 201- diviziyasi bo‘lib, bu yerda 5-7 ming harbiy xizmat qiladi. Ushbu kuchlar ta’sir vositasi bo‘lsa-da, ular Qozog‘iston yoki O‘zbekiston kabi rivojlangan armiyalarga ega davlatlarga qarshi katta operatsiya o‘tkazish uchun yetarli emas.
Global Firepower reytingiga ko‘ra, Qozog‘iston dunyodagi eng kuchli armiyalar orasida 58-o‘rinda, O‘zbekiston esa 65-o‘rinda joylashgan.

Bu kontekstda ekspertlar Rossiya quyidagi siyosiy motivlar sabab harbiy tajovuzini boshlashi mumkinligini aytmoqdalar:

Birinchidan, ta’sirni saqlash. Milliy identifikatsiyaning kuchayishi va Rossiyaparast tashabbuslardan voz kechish (masalan, Qozog‘istonning lotin alifbosiga o‘tishi) Moskvada tahdid sifatida qabul qilinadi. Shuningdek, ijtimoiy-siyosiy doiralar o‘rtasida muntazam tahdidlar almashinuvi, hududiy da’volar va soxta tarixiy faktlar keltirilishi bu keskinlikni oshirmoqda.

Ikkinchidan, boshqa davlatlar bilan raqobat. Xitoy mintaqada o‘zining iqtisodiy va siyosiy ta’sirini kuchaytirmoqda. 2023-yilda Xitoyning Markaziy Osiyo bilan savdo hajmi $90 mlrdga yetib, uni mintaqadagi asosiy iqtisodiy o‘yinchiga aylantirdi. Shuningdek, G‘arb va Yaqin Sharqdagi asosiy aktorlar bu yo‘nalishdagi faolligini oshirmoqdalar.

Uchinchidan, separatizm qo‘rquvi. Qozog‘istonning shimoliy hududlarida, aholisining 18% rusiyzabonlar tashkil qiladigan mintaqalarda, Rossiya “vatandoshlarni himoya qilish” ssenariysini ko‘rib chiqishi mumkin. Bu Qrimdagi voqealarga o‘xshash bo‘lishi ehtimoli mavjud. Qolaversa, ayrim qozoq siyosatchilar chegaradosh hududlarning qaytarilishi masalasini ko‘tarib chiqishi ham ikki tomonlama aloqalar holatiga kerosin sepmoqda.
 
Davomi uchun izohlarda fikr-mulohazalaringizni qoldiring.

Strategic Focus: Central Asia