Strategic Focus: Central Asia

USAID va Davlat departamentining birlashuvi: AQSh strategik manfaatlariga tahdid
 
Tramp ma’muriyatining tashqi yordam bo‘yicha so‘nggi qarorlari misli ko‘rilmagan tartibsizlik va strategik yondashuvning yo‘qligini namoyon qildi. Birinchi kunning o‘zida xorijiy yordam dasturlarining moliyaviy majburiyatlari va to‘lovlari to‘xtatildi, keyinchalik esa USAID xodimlari ommaviy ravishda ishdan bo‘shatildi. Bu nafaqat agentlikning qonuniy vazifalarini bajarish imkoniyatlarini izdan chiqardi, balki AQShning ishonchli hamkor sifatidagi nufuziga ham jiddiy zarar yetkazdi.
 
1998-yilgi tashqi siyosiy tuzilmalarning islohoti to‘g‘risidagi qonunga muvofiq, USAID mustaqil agentlik sifatida tashkil etilgan bo‘lib, u Davlat departamentidan faqat tashqi siyosat bo‘yicha tavsiyalar oladi. Agentlikni Davlat departamenti tarkibiga Kongress ruxsatisiz kiritishga urinish 2024-yilgi Tashqi operatsiyalarni moliyalashtirish to‘g‘risidagi qonun qoidalarini buzadi, chunki bu hujjat bunday qayta tashkil etish jarayonlarini oldindan Kongress bilan kelishishni talab qiladi.
 
Diplomatiya, taraqqiyot va mudofaa AQSh milliy xavfsizligining uchta asosiy tayanchidir. Biroq, ularning vazifalari, rejalashtirish istiqbollari va kadrlar ekspertizasi bir-biridan keskin farq qiladi:

Davlat departamenti xorijiy hukumatlar bilan aloqalarni mustahkamlashga va AQSh tashqi siyosiy manfaatlarini ta’minlashga qaratilgan qisqa muddatli maqsadlarga ega.

USAID esa fuqarolik jamiyati, biznes va mahalliy hokimiyatlar bilan ishlaydi hamda sog‘liqni saqlash, ta’lim va iqtisodiyot sohalarida uzoq muddatli barqaror rivojlanish loyihalarini amalga oshiradi.
 
Bu ikki tuzilmani birlashtirish manfaatlar to‘qnashuviga olib keladi: diplomatiya tezkor va moslashuvchan qarorlarni talab qilsa, taraqqiyot tizimli yondashuv va natijalar samaradorligini mustaqil baholashni talab qiladi.
 
Kanada, Avstraliya va Buyuk Britaniya tajribasi shuni ko‘rsatadiki, taraqqiyot agentliklarini tashqi ishlar vazirliklari tarkibiga kiritish ularning faoliyatini zaiflashtiradi, potensialini yo‘qotishiga va mablag‘ sarflanishining shaffofligi pasayishiga olib keladi. Buyuk Britaniyada DFIDning (Department for International Development) Tashqi ishlar vazirligi bilan birlashtirilishi natijasida taraqqiyot dasturlarini boshqarish samaradorligi pasayib ketdi.
 
Umuman olganda, USAID va Davlat departamentini birlashtirish o‘rniga, aksincha — barcha taraqqiyot dasturlarini USAID tarkibiga o‘tkazish, Davlat departamentiga esa diplomatiyaga e’tibor qaratish imkoniyatini berish oqilona qaror bo‘lardi. Kongress qonun talablariga rioya qilinishi va USAID mustaqilligi saqlab qolinishi ustida qat’iy turishi lozim, chunki bu AQShning xalqaro taraqqiyot sohasidagi uzoq muddatli strategik manfaatlarini himoya qiladi.

Strategic Focus: Central Asia

Markaziy Osiyoning yashil energiya kelajagi kimning nazorati ostida? – davomi
 
Yevropa global jarayonlardan chetda qolmoqda
 
Markaziy Osiyoning hozirgi energetik transformatsiyasi shuni ko‘rsatadiki, Yevropa bu muhim jarayonlardan chetda qolish xavfi bor. Rossiyaga qaramlikni kamaytirish bo‘yicha Yevropa Ittifoqining bayonotlariga qaramay, Markaziy Osiyodagi energetika sektorida yetakchilik allaqachon Xitoy va Fors ko‘rfazi davlatlariga o‘tib ketgan.

Yevropa Ittifoqining hozirgi siyosati mafkuraviy yondashuvlarga asoslangan (demokratik islohotlarni o‘tkazish, Rossiya hamda Xitoy bilan aloqalarni cheklash talabi) – bu esa mintaqa o‘yinchilarini uzoqlashtirmoqda. Xitoy va Ko‘rfaz davlatlari Markaziy Osiyoga aniq investitsiyalar va loyihalarni taklif qilayotgan bir paytda, Yevropa mintaqaviy o‘zgarishlarni demokratik islohotlar, inson huquqlari va siyosiy shaffoflik kabi shartlarga bog‘lashda davom etmoqda.

Bu fonda Yevropa Markaziy Osiyodagi ta’sirini saqlab qolish maqsadida quyidagilarni amalga oshirishi mumkin:

Birinchidan, faol investitsiyalarni yo‘lga qo‘yish, jumladan, Markaziy Osiyodagi yashil energiya loyihalarida ishtirok etish;

Ikkinchidan, Fors ko‘rfazi davlatlari bilan pragmatik hamkorlik o‘rnatish, ularning mintaqadagi ishtirokidan foyda olish;

Uchinchidan, muqobil iqtisodiy aloqalarni rivojlantirish, shunda Markaziy Osiyo butunlay Xitoy yoki arab monarxiyalariga bog‘lanib qolmaydi.
 
Xulosa qilib aytganda, Markaziy Osiyoning yashil energetikaga o‘tishi nafaqat texnologiya yoki investitsiya masalasi, balki asosiy geosiyosiy omil bo‘lib, u mintaqadagi kuchlar muvozanatini aniqlab beradi. Xitoy va Fors ko‘rfazi davlatlari allaqachon yangi o‘yin qoidalarini shakllantirmoqda, Rossiya va Yevropa esa ularga moslashishga majbur bo‘lmoqda. Muhim savol shuki, boshqa yirik davlatlar qanday strategik qadamlar tashlaydi va bu jarayonda faqat kuzatuvchi emas, balki faol ishtirokchi bo‘lishga harakat qiladimi?

Strategic Focus: Central Asia

Markaziy Osiyoning yashil energiya kelajagi kimning nazorati ostida?

Oxirgi vaqtlarda Markaziy Osiyo jadal ravishda yangi energetik hamkorliklar maydoniga aylanmoqda. Qozog‘iston va O‘zbekiston qayta tiklanadigan energiya manbalarini rivojlantirish bo‘yicha ulkan maqsadlarni belgilab olgan va ularning rejalarini tashqi o‘yinchilar qo‘llab-quvvatlamoqda. Mintaqada allaqachon mustahkam o‘rnashgan Xitoydan tashqari, Fors ko‘rfazi davlatlari – avvalo Saudiya Arabistoni va BAA – asosiy rol o‘ynamoqda. Bu hamkorlik nafaqat mintaqadagi energetik manzarani o‘zgartirmoqda, balki Xitoy va arab monarxiyalari o‘rtasidagi munosabatlar uchun testga aylanmoqda.
 
Vaziyat murakkabligi shundaki, an’anaviy o‘yinchilar – avvalo Rossiya – o‘z mavqeini yo‘qotishni istamaydi. Kreml Ukrainadagi urush va xalqaro ta’sirining pasayishiga qaramay, mintaqa infratuzilmasi va qazib olinadigan yoqilg‘i yetkazib berishdagi nazoratini saqlab qolishga harakat qilmoqda. Turkiya va Eron esa xavfsizlik masalalarida muhim rol o‘ynamoqda. Shu fonda, Xitoy va arab davlatlarining ta’sirining kengayishi mintaqaviy siyosatda jiddiy o‘zgarishlarga olib kelishi mumkin.
 
Qozog‘iston va O‘zbekiston: maqsadlar va muammolar
 
Markaziy Osiyo iqtisodiyoti energiya tanqisligi va qazib olinadigan yoqilg‘iga bog‘liqlik muammolariga duch kelmoqda. Bu ularni qayta tiklanadigan energetikani rivojlantirishga undamoqda. Qozog‘iston 2035-yilgacha “yashil” energiyaning ulushini 35% ga yetkazishni, O‘zbekiston esa 2030-yilgacha uni 40% ga yetkazishni maqsad qilgan. Biroq, bu ulkan rejalarni amalga oshirish ham investitsiyalarni, ham yetarli texnologik salohiyatni talab etadi.
 
Aynan shu vaqtda Xitoy va Fors ko‘rfazi davlatlari sahnaga chiqib kelishdi. Saudiya Arabistonining ACWA Power kompaniyasi bugungi kunda dunyoning eng yirik qayta tiklanadigan energiya infratuzilmasi ishlab chiquvchilaridan biri bo‘lib, PowerChina bilan hamkorlikda O‘zbekistonda yirik loyihalarni amalga oshirmoqda. BAA ham Masdar va TAQA orqali Markaziy Osiyoda quyosh va shamol energetikasiga sarmoya kiritmoqda. Xitoy va arab kompaniyalari o‘xshash strategiyaga amal qilmoqda: ular nafaqat moliyachi sifatida, balki loyihachi va operator sifatida ham bozorda o‘z o‘rnini mustahkamlashga harakat qilmoqda.
 
Xitoy va Ko‘rfaz davlatlari hamkorligi barqaror bo‘ladimi?
 
Birinchi qarashda, Xitoy va Fors ko‘rfazi davlatlari Markaziy Osiyoning energetik bozorini samarali bo‘lib olishning o‘ziga xos modelini ishlab chiqqandek tuyuladi: Pekin texnologiyalar va ishlab chiqarish quvvatlarini yetkazib beradi, Ar-Riyod va Abu-Dabi esa sarmoya kiritib, loyihalarni rivojlantiradi. Biroq, bu model uzoq muddatli istiqbolda muammolarga duch kelishi mumkin.
 
Birinchidan, Fors ko‘rfazi davlatlari o‘z sanoatini rivojlantirishni boshlamoqda, jumladan, quyosh panellari va elektromobillar ishlab chiqarishda. Bu esa, hecha shubhasiz, Xitoy bilan ta’minot zanjirlari ustidan nazorat uchun raqobatga olib keladi. Ikkinchidan, Markaziy Osiyo energiya mustaqilligiga erishishni maqsad qilgan va bu jarayonda hamkorlarini diversifikatsiya qilishga harakat qilmoqda.
 
Bundan tashqari, raqobat faqat energetika sektori bilan cheklanib qolmasligi mumkin. Agar Fors ko‘rfazi davlatlari o‘z ta’sirini iqtisodiyotning boshqa tarmoqlari yoki xavfsizlik sohasiga kengaytirsa, bu Turkiya, Eron va Rossiya bilan to‘qnashuvga olib kelishi mumkin. Ushbu davlatlar hanuzgacha Markaziy Osiyoni o‘zlarining strategik manfaatlari hududi deb biladi.

Strategic Focus: Central Asia

Tramp va Putinning uchrashishi mumkin bo’lgan davlatlar: kim neytral maydonni taklif qiladi?

Andranik Ovannisyan, siyosiy ekspert

AQSh prezidenti Donald Tramp va Rossiya prezidenti Vladimir Putin o‘rtasida 2025-yilda bo‘lishi mumkin bo‘lgan uchrashuv muhokamalari fonida uchrashuv joyini tanlash masalasi tobora dolzarb bo‘lib bormoqda. An’anaviy ravishda neytral hudud sifatida ko‘rilgan Shveytsariya yangi geosiyosiy sharoitlarda bu maqomini yo‘qotdi. Bunday muzokaralar uchun qaysi davlatlar taklif qilinishi mumkin?

Potensial nomzodlar:

🇦🇪 BAA
Birlashgan Arab Amirliklari yuqori darajadagi diplomatik muvozanatni namoyish etib, AQSh, Rossiya va boshqa muhim o‘yinchilar bilan faol aloqalarni rivojlantirmoqda. Yuqori darajadagi muzokaralarni o‘tkazish bo‘yicha boy tajriba va ishonchli vositachi sifatidagi obro‘si BAAni asosiy da’vogar davlatlardan biriga aylantiradi.

🇮🇳 Hindiston
Hindiston strategik avtonomiya siyosatini olib borib, G‘arb sanksiyalari yoki Rossiya bloklariga qo‘shilmadi. U ko‘p qutbli dunyo g‘oyasini faol ilgari surib, bir qator xalqaro inqirozlarda vositachi sifatida ishtirok etgan.

🇧🇷 Braziliya
Lotin Amerikasining yetakchi davlatlaridan biri bo‘lgan Braziliya global kuchlar bilan neytral pozitsiyani saqlab qolmoqda. Prezident Lula da Silva ko‘p qutblilikni faol qo‘llab-quvvatlab, muloqotga intilmoqda, bu esa mamlakatni muzokaralar uchun istiqbolli maydonlardan biriga aylantiradi.

🇭🇺 Vengriya
Bosh vazir Viktor Orban AQSh (ayniqsa, Tramp) va Rossiya bilan do‘stona munosabatlarni saqlab kelmoqda. Yevropa Ittifoqining bosimiga qaramay, Vengriya mustaqil tashqi siyosat olib boradi, bu esa uni neytral ishtirokchi sifatida ko‘rib chiqishga imkon beradi.

🤝🏻 AQSh va Rossiya prezidentlari o‘rtasidagi muzokaralarning muvaffaqiyati nafaqat uchrashuv joyiga, balki qabul qiluvchi davlatga tomonlarning ishonchi darajasiga ham bog‘liq bo‘ladi.

Strategic Focus: Central Asia

Yaqin Sharqdagi geosiyosiy o‘zgarishlar fonida Saudiya Arabistoni va BAA Suriyadagi siyosatini o‘zgartirmoqda
 
Bashar Asad rejimining qulashidan so‘ng Yaqin Sharqdagi kuchlar muvozanati qayta shakllanmoqda. Saudiya Arabistoni va Birlashgan Arab Amirliklari uzoq yillar davomida islomiy harakatlarni xavf sifatida ko‘rib kelgan bo‘lsa-da, Yangi Suriyaga nisbatan yondashuvini o‘zgartirmoqda.
 
Ekspertlar aytishicha, Suriya fuqarolar urushining tugashi va Asad rejimining tugatilishi nafaqat mintaqaviy, balki global darajadagi o‘zgarishlarni tezlashtirdi. HTSh (Hay’at Tahrir al-Sham) yetakchiligidagi yangi hukumat davlat boshqaruvini tiklashga urinayotgan bo‘lsa, mintaqaviy va xalqaro kuchlar yangi geosiyosiy reallikka moslashishga harakat qilmoqda. Isroil harbiy operatsiyalarini kuchaytirib, Golanda o‘z mavqeini mustahkamlashga urinayotgan bo‘lsa, Eron Tehron-Damashq aloqalarini qayta tiklashga harakat qildi, biroq yangi hukumat Eron ta’siridan voz kechdi.
 
Tahlillar shuni ko‘rsatadiki, Saudiya Arabistoni va BAAning Suriyadagi vektori o‘zgarishning asosiy sabablari quyidagilardan iborat:
 
Birinchidan, Eron ta’sirining zaiflashishi. Tehronning Suriya bo‘yicha asosiy ittifoqchisi bo‘lgan Asad rejimining qulashidan so‘ng,
Ar-Riyod va Abu Dabi Eronning mintaqadagi ta’sirini butunlay yo‘q qilish uchun yangi hukumat bilan hamkorlik qilishga intilmoqda. HTSh hukumati esa Saudiya va BAAning bu yondashuvini qo‘llab-quvvatlab, eronliklarning Suriyaga kirishini taqiqladi.
 
Ikkinchidan, Yamandagi xatolarni takrorlamaslik. Saudiya Arabistoni va BAA Iroqda (2003) va Yamanda (2015) uzoq vaqt bevosita aralashmaganliklari sababli ta’siridan mahrum bo‘ldi. Suriyada ular xuddi shu xatoni takrorlamaslik uchun jarayonning boshidanoq faol ishtirok etishni maqsad qilgan.
 
Uchinchidan, mintaqaviy kuchlar o‘rtasidagi kuch balansini saqlash. Isroilning Golanda ta’sirini kengaytirishi va Turkiyaning Suriyada o‘z mavqeini mustahkamlashga urinayotgani Saudiya va BAAni Damashqdagi yangi hukumat bilan hamkorlik qilishga undamoqda.
 
To‘rtinchidan, blobal ta’sirni oshirish. Saudiya Arabistoni va BAA hozirda Yaqin Sharq siyosatida yetakchi bo‘lishni maqsad qilmoqda. Falastin masalasi, Livandagi vaziyat va Suriyadagi o‘zgarishlar fonida ushbu davlatlar yangi tashqi siyosat paradigmasini ilgari surmoqda.
 
Umuman olganda, Suriya hali ham beqarorlik girdobida qolmoqda. Etnik va konfessional nizolar, hududiy ajralish tahdidi va xalqaro kuchlar o‘rtasidagi manfaatlar to‘qnashuvi mamlakat kelajagi qanday bo‘lishi haqidagi savollarni ochiq qoldirmoqda. Biroq Qatar, Turkiya, Saudiya Arabistoni va BAAning qo‘llovi bilan barqaror va inklyuziv siyosiy tizim shakllanishi ehtimoli mavjud. Agar Yangi Suriya hukumati mintaqaviy va xalqaro hamkorlikdan samarali foydalanib, ichki boshqaruv tizimini barqarorlashtira olsa, mamlakatda uzoq kutilgan tinchlik o‘rnatilishi mumkin.

Strategic Focus: Central Asia

📢 Do‘stimiz Otabek Akromovning yangi loyihasini kuzatib boring!

Siyosiy jarayonlar ortida qanday qonuniyatlar yotibdi? Dunyo va O‘zbekiston siyosati ilmiy nazariyalar nuqtai nazaridan qanday tahlil qilinishi mumkin?

🎙 Otabek Akromov ushbu savollarga javob izlaydi! U siyosiy va ijtimoiy jarayonlarni siyosatshunoslik nazariyalari va ilmiy asoslar bilan tahlil qiladi. Otabek Buyuk Britaniyaning Glazgo Universitetida xalqaro xavfsizlik bo‘yicha magistr darajasini olgan va hozirda AQShning Minnesota Universitetida siyosatshunoslik bo`yicha PhD tadqiqotchisi.

📌 Birinchi mavzu: "Nega Davlat Rahbarlari Aldaydi?"

📹 Videoni tomosha qiling

Otabekning Telegram va YouTube kanallariga obuna bo‘ling!

👉 YouTube: www.youtube.com/@Akromov_Tahlili
👉 Telegram: @akromov_tahlili

TIV matbuot kotibi:

Boku-Toshkent-Anqara formatini kengaytirish masalasi kun tartibida emas.

Strategic Focus: Central Asia

Afg‘oniston ichki mojaroning ostonasida: Tolibon ichida nimalar bo‘lyapti?

Afg‘onistondagi vaziyat keskinlashmoqda. Manbalarga ko‘ra, Tolibon amiri Haybatulloh Oxundzodaga sodiq bo‘lgan Qandahor guruhi ichki ishlar vaziri Sirajuddin Haqqoniy tarafdorlariga qarshi keng ko‘lamli hujum boshlagan. Qarama-qarshilik markazida Kobul turibdi – jangarilar vaqtinchalik hukumat qarorgohi bo‘lgan Arg saroyini qurshab olishdi.

Biroq voqealar faqat poytaxt bilan cheklanmayapti. Vardak va G‘azni viloyatlarida ham qandahorlik jangarilar haqqoniychilarga qarashli bo‘linmalarni qurolsizlantirib, muhim lavozimlar va ma’muriy binolarni egallamoqda. Bu esa Tolibon ichida “yuqoridan boshlangan to‘ntarish” ketayotganini ko‘rsatmoqda.

Dastlabki to‘qnashuvlar qonsiz kechgan bo‘lsa-da, so‘nggi xabarlarga qaraganda, bu sulh uzoqqa cho‘zilmadi. G‘aznida Tolibonning turli fraksiyalari o‘rtasida qurolli to‘qnashuv yuz berdi, natijada qurbonlar bor. Shundan so‘ng qandahorlik jangarilar Kobuldagi Arg saroyini qurshab olish operatsiyasini boshladi, hatto zirhli texnika ham jalb qilindi.

Tolibon ichidagi bu mojarolar hukumat barqarorligiga jiddiy tahdid solmoqda. Agar vaziyat shu tarzda davom etsa, Afg‘oniston yangi fuqarolar urushi ostonasida qolishi mumkin. Asosiy savol shuki, Tolibon bu mojaroning oldini ololadimi yoki ichki nizo ochiq hokimiyat kurashiga aylanib ketadimi?

Vaziyatni yanada keskinlashtirayotgan yana bir xabar – Qandahorda Tolibonning bosh vazirining birinchi o‘rinbosari Mulla Abdul G‘ani Barodarga suiqasd uyushtirilgani haqida xabarlar tarqaldi. Agar bu ma’lumot tasdiqlansa, bu ham Tolibon ichidagi bo‘linishning kuchayganidan dalolat berishi mumkin.

Ko‘rinib turibdiki, Afg‘oniston o‘z tarixidagi yangi va xavfli bosqichga qadam qo‘ymoqda.

Strategic Focus: Central Asia

Qatar amiri Tamim ibn Hamad ibn Xalifa Ol Soniy Damashqqa tashrifi Yaqin Sharq siyosatida muhim voqea bo‘ldi. Bu nafaqat Bashar Asad rejimining ag‘darilganini tasdiqladi, balki arab dunyosining Yangi Suriyani mintaqaviy jarayonlarga integratsiya qilishga intilayotganini ko‘rsatdi.

Bu kontekstda ekspertlar bir qator muhim jarayonlarni qayd etishmoqda:

Birinchidan, yangi rejimning legitimatsiyasi. Qatar rasmiy ravishda Suriya muvaqqat hukumati bilan aloqalar o‘rnatgan birinchi arab davlati bo‘ldi. Bu Fors ko‘rfazi davlatlari, ayniqsa, Saudiya Arabistoni va BAA uchun yangi trendni belgilashi mumkin. So‘nggi yillarda bu davlatlar pragmatik yondashuv asosida Damashq bilan aloqalarni yo‘lga qo‘ygan edi. Ammo asosiy savol shuki – yangi hukumat mamlakat ichida hokimiyatni qay darajada mustahkamlashi mumkin?

Ikkinchidan, iqtisodiy manfaatlar. Suriya iqtisodiyoti urush va sanksiyalar natijasida vayron bo‘lgan, Qatar esa uning tiklanishida ishtirok etishni ko‘rib chiqmoqda. Infratuzilma, energetika sektori va savdoga investitsiya kiritish Doha uchun manfaatli bo‘lishi mumkin, ayniqsa, agar u eksklyuziv shartnomalarni qo‘lga kiritsa. Bundan tashqari, Suriyaning hududi orqali gaz tranziti bo‘yicha muzokaralar ham ehtimoldan xoli emas – bu Qatarning uzoq yillik geoiqtisodiy maqsadi.

Uchinchidan, mintaqadagi kuchlar muvozanati. Qatar odatda 2 ta rol o‘ynab kelgan – a) islomiy harakatlarni qo‘llab-quvvatlagan va ayni paytda b) G‘arb bilan aloqalarni saqlagan. Endilikda u o‘zini Damashqning yangi hukumatini G‘arb bilan bog‘lovchi vositachi sifatida ko‘rsatishi mumkin. Biroq bu tashabbus Eron va Rossiyaning manfaatlariga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir qiladi, chunki ular Asadni qo‘llab-quvvatlab kelgan va natijada o‘z ta’sir doirasini yo‘qotishi mumkin.

Tahlillar asosida quyidagi taxminlarni ilgari surish mumkin:

Agar Qatar Suriyaning iqtisodiy tiklanishini qo‘llab-quvvatlasa, bu boshqa arab davlatlarini ham Damashq bilan aloqalarni normallashtirishga undashi mumkin.

Shu bilan birga, Saudiya Arabistoni va BAAning bu tashrifga munosabati muhim – ular jarayonga qo‘shilishlari yoki Suriyadagi ta’sir uchun raqobatni kuchaytirishlari mumkin.

O’z navbatida, Turkiya va G‘arbning reaksiyasi hozircha noaniq. Yevropa Ittifoqi va AQSh Suriyada barqarorlikka erishish bo‘yicha real qadamlar ko‘rilsa, ayrim sanksiyalarni bekor qilish masalasini ko‘rib chiqishi mumkin.

Xulosa qilib aytganda, Qatar amirining Damashqqa safari oddiy diplomatik tashrif emas, balki mintaqadagi kuchlar muvozanati o‘zgarayotganining signali bo‘lishi mumkin. Asosiy savol shuki – yangi Suriya arab dunyosining ajralmas qismiga aylanadimi yoki global o‘yinchilarning ta’sir zonasi bo‘lib qolaveradimi?

Strategic Focus: Central Asia

Tojikiston: kadrlar almashinuvi jarayoni hokimiyat tranzitiga tayyorgarlikmi?

2025-yil yanvar oyida Tojikiston prezidenti Emomali Rahmon davlat boshqaruvidagi yuqori lavozimlarni keng ko‘lamda yangilashni boshladi. Hukumat, huquqni muhofaza qilish organlari va sud tizimining asosiy rahbarlari ishdan olindi yoki yangi lavozimlarga o‘tkazildi. Eng muhim o‘zgarishlardan biri mudofaa vaziri Sherali Mirzoning hamda Bosh prokuror Yusuf Rahmonning iste’foga chiqarilishi bo‘ldi. Tahlilchilar kuch tizimlarining qayta shakllanishi bo’lajak tranzitdan darak berayotganini aytishmoqda.

Kuch tizimlarida ro‘y berayotgan o‘zgarishlar va yangi tahdidlarga moslashuv

Emomali Sobirzodaning mudofaa vaziri etib tayinlanishi Dushanbening Afg‘onistondan kelayotgan xavflarga yanada tezkor javob berish istagini ko‘rsatmoqda. Tojikiston-Afg‘oniston chegarasida turli terrorchi guruhlarning faollashishi sharoitida harbiy tizimdan samaradorlik talab etilmoqda. Shu bilan birga, Mirzoning Davlat sirlarini himoya qilish bosh boshqarmasi rahbari lavozimiga o‘tkazilishi – ta’sir doirasini kamaytirishga qaratilgan bo’lib, faxriy nafaqani anglatishi mumkin.

Xuddi shunday vaziyat Bosh prokuraturada ham kuzatilmoqda. Habibullo Vohidzodaning Yusuf Rahmon o’rniga o’tkazilishi mazkur idora tomonidan “davlat to‘ntarishi” bo‘yicha ishni yetarlicha faol tekshirmagani bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Bu ish 2023-yilda boshlangan bo‘lib, unda yuqori lavozimli sobiq amaldorlar va muxolifat vakillari ishtirok etgan, biroq haligacha sud hukmlari e’lon qilinmagan.

Sud tizimidagi o‘zgarishlar: islohotmi yoki tranzit oldidan tozalash?

Shu bilan birga, sud tizimida ham sezilarli o‘zgarishlar bo‘ldi: Oliy sud raisi o‘zgartirildi, Iqtisodiy sud va viloyat sudlari tarkibi yangilandi. Rasmiy izohga ko‘ra, o‘zgarishlar korrupsiyaga qarshi kurash va sud tizimining samaradorligini oshirish maqsadida amalga oshirilgan. Biroq, bu jarayon hokimiyat tranziti oldidan sud tizimida sodiq kadrlarni joylashtirishga qaratilgan bo‘lishi ham mumkin.

Kadrlar almashinuvining siyosiy sabablari

Hukumat rasmiy bayonotlarida kadrdagi tozalash ishlarini davlat boshqaruvini modernizatsiya qilish bilan izohlangan. Biroq, chuqur tahlil shuni ko‘rsatadiki, bu jarayonning asosiy maqsadi – taxt vorisining pozitsiyalarini mustahkamlash.

So‘nggi yillarda Emomali Rahmonning o‘g‘li – Rustam Emomaliga hokimiyat topshirilishiga tayyorgarlik ko‘rilayotgani haqidagi taxminlar kuchayib bormoqda. Ammo bunday tranzit muvaffaqiyatli bo‘lishi uchun barcha potensial muxolif kuchlar zararsizlantirilishi va siyosiy xavflar minimallashtirilishi lozim. Keng ko‘lamli kadrlar almashinuvi, ehtimol, aynan shu maqsadda amalga oshirilmoqda: eski elita vakillarining ta’sir doirasini zaiflashtirish, ularning o‘rniga sodiq kadrlarni joylashtirish va hukumatning butun tizimini yanada nazorat ostida ushlab turish.

Xulosa qilib aytganda, Tojikistondagi hozirgi kadrlar tozalash jarayoni oddiy rotatsiya emas, balki katta siyosiy loyihaning bir qismidir. Uning asosiy maqsadi – mamlakatda hokimiyat almashinuvi jarayonini tinch yo’l bilan amalga oshirish. Biroq bu jarayon qanchalik silliq kechishi va unga qanday to‘siqlar paydo bo‘lishi haligacha ochiq savol bo‘lib qolmoqda.

Strategic Focus: Central Asia

Markaziy Osiyodagi yangi tendensiya: Turkmaniston militarizatsiyasi

Uzoq vaqt davomida Turkmaniston xalqaro e’tibor chetida qolgan, hatto Markaziy Osiyo davlatlari orasida ham. Uning avtoritar rejimi va betaraflikka sodiqligi mamlakatni global maydondan izolyatsiya qilgan. Biroq, so‘nggi 10 yillikda, ayniqsa so‘nggi 3-4 yil ichida Ashxobod xalqaro aloqalarini sezilarli darajada faollashtirdi. Tashqi siyosiy tashabbuslarni qo‘llab-quvvatlash va ichki hamda tashqi tahdidlardan himoya qilishga qaratilgan harbiy qudratni mustahkamlash siyosati ushbu faollikning muhim elementi bo‘ldi.
 
Turkmaniston harbiy qudrati jihatidan Qozog‘iston va O‘zbekistondan ortda qolgan bo‘lsa-da, mintaqada eng ko‘p tankga ega va harbiy texnikasini faol modernizatsiya qilmoqda. Bu Ashxobodga Rossiya va Xitoyga mudofaa sohasida bo‘lgan qaramlikni kamaytirish hamda Afg‘oniston va Eron bilan chegara hududlarida o‘z mavqeini mustahkamlash imkonini berdi, deydi tahlilchilar.
 
Yangi geosiyosiy davr boshlanishi bilan Turkmaniston o‘zining geosiyosiy afzalliklarini anglab, tashqi dunyo bilan faolroq hamkorlik qila boshladi. Biroq, bu ochiqlik, ayniqsa Afg‘onistondagi toliblar tahdidi fonida, mudofaa salohiyatini sezilarli darajada kuchaytirishni talab qiladi. Harbiy sharoitlarning yaxshilanishi va Kaspiy dengizida flotni modernizatsiya qilish Ashxobodning ustuvor yo‘nalishlari bo‘ldi.
 
Hozirda Turkmaniston qurolli kuchlari soni taxminan 40 000 kishini tashkil etadi, ularning 90% quruqlik qo‘shinlarida xizmat qiladi. 1 milliard dollarlik harbiy budjetga ega bo‘lgan mamlakat 654 tank bilan mintaqadagi barcha davlatdan ko‘proq harbiy texnikaga ega. Bunday ko‘rsatkichlar Turkmanistonga jahon harbiy qudrat reytingida 77-o‘rinni egallashga imkon berdi va u Qirg‘iziston va Tojikistondan sezilarli darajada oldinda bormoqda.
 
Ashxobod o‘zining neft-gaz platformalarini himoya qilish va Ozarbayjon bilan hamkorlik qilish uchun dengiz kuchlarini faol rivojlantirmoqda. Aktiv militarizatsiya, shuningdek, Kaspiy mintaqasida Eronning harbiy faolligini tiyib turishga qaratilgan.
 
Harbiy qudratni mustahkamlash bo‘yicha harakatlarga qaramay, Turkmaniston qurolli kuchlarining asosiy vazifasi rejimni ichki tahdidlardan himoya qilish va xalqaro faollik sharoitida barqarorlikni saqlashdir. Shu bilan birga, Turkmanistan neytrallikni saqlashga va Rossiya yoki Xitoy kabi yirik davlatlarga bevosita bog‘liqlikdan qochishga intilmoqda.
 
Shunday qilib, Turkmaniston asta-sekin izolyatsiyalangan davlatdan mintaqaviy o‘yinchiga aylanib bormoqda. Uning tajribasi shuni ko‘rsatadiki, betaraflik faqat ideologiya bilan emas, balki real harbiy qudrat bilan ham mustahkamlanishi mumkin. Turkmaniston Mazkur evolyutsiya Turkmaniston tashqi va mudofaa siyosatiga ko‘proq e’tibor qaratishni talab qiladi va bu boshqa mintaqa davlatlariga xalqaro maydonda avtonom bo‘lish va mustaqillikka intilishlarida namuna bo‘lishi mumkin.

Strategic Focus: Central Asia

Markaziy Osiyo Ilhom Aliyevdan ilhomlana oladimi?
 
Bobur Said, mustaqil ekspert
 
Rossiya 2022 yil fevralidan  boshlab barcha jabhada ta’sirini yo’qotishni boshladi. Ukraina botqog‘i Putinga juda qimmatga tushmoqda: Rossiya ta’sirining susayishidan eng birinchi foydalangan davlat Ozarbayjon bo‘ldi, Qorabog‘ning katta qismini qisqa fursatda qaytarib oldi, so‘ngra vaziyatdan foydalangan Armaniston va Moldova ham YIga a’zo bo‘lish uchun otni qamchiladi, Turkiya esa Rossiyani Suriyada deyarli nokdaun holatiga tushirdi.
 
Kavkazdagi bo‘shliqni Ozarbayjon to‘ldirdi, Yaqin Sharqdagi muhim nuqtalar Turkiya nazoratiga o‘tdi, Boltiq bo‘yi Rossiya ta’siridan chiqqaniga ancha bo‘ldi, demak Rossiya ta’sir qilishi mumkin bo‘lgan yagona nuqta – Markaziy Osiyo.
 
Xo‘sh, Markaziy Osiyo ham Turkiya va Ozarbayjondan ilhomlanib, chalajon uyoqdan buyoqqa boshini urib bir KXDRga bir Eronga osilib gandiraklab qolgan Rossiyaning nokdaun holatidan foydalanib alohida subyektlik ta’sirini oshirishga harakat qiladimi? Afsuski, istaymizmi yo‘qmi MO Rossiya eng kuchli ta’sir qilishi mumkin bo‘lgan mintaqa bo‘lib qolmoqda.
 
Ozarbayjonning Naxichevan bilan bog‘laydigan Zangezur koridorini ishga tushurishi imkoniyati paydo bo‘lishi, aslida, MO uchun otni qamchilash payti keldi degani. Markaziy Osiyo mintaqasining Ozarbayjon bilan bog‘lanishi bu Yevropa va dunyo bozoriga chiqishga bir qadam degani.
 
MOning beshta davlatlari  birgalikda hamjihat bo‘lib Ozarbayjon Kavkazda qilganidek o‘z subyektlik mavqeini kuchaytira oladimi? Fikrimcha, bu juda qiyin chunki Rossiyaning Qirg‘iziston va Tojikistonga ta’sir richaglari juda kuchli, Turkmaniston esa har doimgidek  neytralligini bahona qiladi. Demak, gap mintaqaning ikkita gigantlarida qolmoqda: Qozog‘iston va O‘zbekiston. Qolganlar bu ikki davlatga qarab rang oladi va ergashadi. Gapning idallosiga o‘tsak, xo‘sh bu ikki davlatning qaysi biri Ozarbayjondek jasorat ko‘rsatib o‘z menligini namoyon qila oladi? (Aliyev hattoki Putinga uzr so‘rattirgan)

 Qozog‘istonning a) Rossiya bilan to‘gridan to‘gri juda katta  chegaralarga egaligi va b) shimoliy viloyatlarida ko‘plab rusiyzabon aholi istiqomat qilishi uning keskin tashqi siyosat olib borish qobiliyatini cheklaydi va aynan shu sababli qo‘shnimizning xavotirlarini to‘gri tushunishimiz lozim. Shunday ekan asosiy gap bizda qolmoqda.
 
Bu borada Rossiya ham buni juda yaxshi tushunib turipti va so‘ngi vaqatlarda O‘zbekistonga nisbatan barcha jabhada ayniqsa mediada har xil xurujlar, shantajlar bilan bosim qilmoqda (kim nima demasin, aslida Rossiyaning MOdagi eng ta’siri kam davlat  O‘zbekiston, shuning uchun shunday bosimlar bo‘lmoqda).
 
O‘z navbatida, O‘zbekiston 1) mintaqadagi barcha qo‘shnilar bilan chegaradosh, 2) barcha qo‘shnilar bilan ijobiy aloqalarga ega (ayniqsa chegara  va boshqa muammolarni hal  qilganini e’tiborga olsak), 3) eng aholisi ko‘p (asosiysi, juda katta qismi bir xil etnik kelib chiqishga ega). Bundan tashqari aholining tez o‘sishi, iqtisodiy rentabellik, harbiy salohiyat va qisqasi ko‘plab jabhada mintaqadagi yetakchilik Toshkentga tegishlidir va aynan shu sabab bizda qolganlarni ortimizdan ergashtirish imkoni qozoqlardan ko‘ra ancha yuqori.
 
Buning ustiga yaqinda Ozarbayjon bilan  Ittifoqchilik shartnomasini ham imzoladik. Aslida Ozarbayjonning Kavkazda alohida vektor bo‘lib siyosat yuritayotgani MO tomon bir qo’lini cho‘zib u tarafning javobini kutish degani. Markaziy Osiyoda Ozarbayjon bilan eng ijobiy aloqaga ega bo‘lgan davlat bizniki: Qorabog‘da hukumatimiz tomonidan maktab qurilishi juda katta siyosiy mesej bo’lgan aslida.  Shunday ekan Yaqin Sharqda Turkiya, Kavkazda Ozarbayjon qilgan ishni ya’ni liderlik roliga  o’tishni mintaqada O‘zbekiston bajarishiga siyosiy irodadan boshqa hech qanday to‘siq yo‘q. Rossiyaning zaiflashishi biz uchun tarixiy imkoniyat va Moskvaning degradatsiyasi hali yana davom etadi. 

Strategic Focus: Central Asia