Nima haqdami? O'zimiz haqimizda. Barchamizning orzularimiz haqida
Platonning "Timaios" va "Philebos" kabi dialoglarida orzular ko'pincha ruhning eng chuqur va sirli qismlaridan biri sifatida tasvirlanadi. Ular insonga tushunib bo'lmaydigan yoki to'liq anglab bo'lmaydigan his-tuyg'ularni va ichki dunyoni ochib beradi deb hisoblagan.
Nietzsche o'z falsafiy asarlarida orzularni insonning ichki kuch va ehtiyojlari, shuningdek, ularning hayotiy iroda va kuch-quvvatga bo'lgan intilishlari bilan bog'laydi. Uning fikricha, orzular insonga o'z istak va intilishlarini amalga oshirish uchun energiya va ilhom manbai bo'lishi mumkin.
Eksistentsializmda Jean-Paul Sartre orzularni insonning o'zini anglash va hayotining ma'nosini izlash jarayonining bir qismi deb biladi. U orzularni inson erkinligi va mas'uliyatini his qilish vositasi sifatida ko'radi.
Ibn Arabiy orzularni insonning ilohiylik bilan bog'lanish yo'li sifatida tasvirlagan. U orzular orqali ilohiy haqiqatlarga erishish va ruhiy o'sishni ta'kidlagan.
Har bir zamonning va jamiyatning o'z orzulari va u haqda qarashlari turlicha. Ammo fikrimga ko'ra umumiy tushunchada Orzu O'zgartirish, Yaxshilash, Erishish kabi uch qismdan birlashadi.
O'zgartirish qismi kishining tevarak atrofidagi jamiyatdagi turli muomalalarga qaratilgan, jamiyatdagi umumiy og'riq keltiradigan holatlarga qaratilgan qoniqmaslikdan hosil bo'ladi. Va sotsial qarashlar unda ustun bo'ladi. Bunda ham ikki turli yondashuv bor. Kishining ijtimoiy kelib chiqishi va yashash sharoitiga ko'ra farqlanadi. Amerikalik siyosatchi Martin Luther King “Mening Orzuim Bor” nutqida shunday degan edi:
- "Mening orzuim bor, bir kun kelib mening to'rt farzandim ularning terisi rangi bo'yicha emas, balki xarakteri bo'yicha baholanadigan bir xalqda yashaydilar."
Yaxshilash tushunchasi kishining faqat va faqat o'z ichki dunyosi bilan aloqador. Va unda sotsialistik qarashlar ko'pincha ko'zga tashlanmaydi. Uni inson o'z holatidan, ruhiy tushkunliklardan va fojeasidan shakllantiradi. Ko'p hollarda mantiq va voqelikka etiborsiz bo'ladi. Bunday shakl kishini o'z-o'ziga ishonchi bilan bog'liq va unga shaxsiy etiqod katta ta'sir ko'rsatadi. Kishining bu tur orzulari ichida eng asosiy qismi o'zligini anglashdan iboratdir. Jaloliddin Rumiy shunday deydi:
- "Inson qalbining orzulari cheksizdir. Uning haqiqatni anglash istagi, yuksalish va ilohiy bilimga erishish yo'li hech qachon to'xtamaydi."
Erishish bu qism orzuning asosiy qismi. Unga zamon va hodisalar kuchli ta'sir qiladi. Kishi asosan uzoq kelajak uchun orzu qiladi va unga intilib yashaydi. Orzularning asosi shunday tuzilishga ega. Yaqin kunlar uchun orzu qilinmaydi. Chunki unga tez erishish yoki erisha olmaslik qo’rquvi sabab bo’ladi. Orzuni yo’qotish ham erishish ham insonga kuchli ruhiy ta’sir ko’rsatadi. Hodisalar esa insonning orzuga bo’lgan qarashlarini o’zgartiradi. Bunda ko’p hollarda orzu o’z dolzarbligini yo’qotadi. Aristotel shunday deydi:
- "Umid - uyg'oq orzudir."
Ho'sh yana ozroq fikrlaymiz. Orzular aslida biz uchun nima? Islom tariqati orzuni ilohiylashtiradi. Bunga eng yorqin misol so’fiylikdir. Bunda eng katta orzu Yaratganning visoli. Ammo bu yo’lga yetish uchun tolibga kichik kichik orzular bilan yo’l ko’rsatish usuli qo’llaniladi. Va har biriga yetganda orzuning umumiy mazmuni kamaymasdan ortib boradi. Sharq islom adabiyotida orzu tushunchalarining eng ko’p tarqalgan shakli yor atamasidir. Bunda yorga sevgi, muhabbat, fidokorlik ko’rsatiladiyu unga bu dunyoda erishilmaydi. Hazrat Navoiyning Farhod va Shirin, Layli va Majnun asrlarida aynan mana shu g’oya ko’zga tashlanadi. Orzuga intilsa bo’ladi, ammo buyuk orzularga yer yuzida erishib bo’lmaydi. Sababi buyuk orzular ilohiy orzulardir.
Hurmatli o’quvchim yuqoridagi o’qiganlaringizni shaxsiy fikrlar asosida yozdim. Kamchiliklari uchun uzur so’rayman. PDF shaklida chatda qoldirdim.
Platonning "Timaios" va "Philebos" kabi dialoglarida orzular ko'pincha ruhning eng chuqur va sirli qismlaridan biri sifatida tasvirlanadi. Ular insonga tushunib bo'lmaydigan yoki to'liq anglab bo'lmaydigan his-tuyg'ularni va ichki dunyoni ochib beradi deb hisoblagan.
Nietzsche o'z falsafiy asarlarida orzularni insonning ichki kuch va ehtiyojlari, shuningdek, ularning hayotiy iroda va kuch-quvvatga bo'lgan intilishlari bilan bog'laydi. Uning fikricha, orzular insonga o'z istak va intilishlarini amalga oshirish uchun energiya va ilhom manbai bo'lishi mumkin.
Eksistentsializmda Jean-Paul Sartre orzularni insonning o'zini anglash va hayotining ma'nosini izlash jarayonining bir qismi deb biladi. U orzularni inson erkinligi va mas'uliyatini his qilish vositasi sifatida ko'radi.
Ibn Arabiy orzularni insonning ilohiylik bilan bog'lanish yo'li sifatida tasvirlagan. U orzular orqali ilohiy haqiqatlarga erishish va ruhiy o'sishni ta'kidlagan.
Har bir zamonning va jamiyatning o'z orzulari va u haqda qarashlari turlicha. Ammo fikrimga ko'ra umumiy tushunchada Orzu O'zgartirish, Yaxshilash, Erishish kabi uch qismdan birlashadi.
O'zgartirish qismi kishining tevarak atrofidagi jamiyatdagi turli muomalalarga qaratilgan, jamiyatdagi umumiy og'riq keltiradigan holatlarga qaratilgan qoniqmaslikdan hosil bo'ladi. Va sotsial qarashlar unda ustun bo'ladi. Bunda ham ikki turli yondashuv bor. Kishining ijtimoiy kelib chiqishi va yashash sharoitiga ko'ra farqlanadi. Amerikalik siyosatchi Martin Luther King “Mening Orzuim Bor” nutqida shunday degan edi:
- "Mening orzuim bor, bir kun kelib mening to'rt farzandim ularning terisi rangi bo'yicha emas, balki xarakteri bo'yicha baholanadigan bir xalqda yashaydilar."
Yaxshilash tushunchasi kishining faqat va faqat o'z ichki dunyosi bilan aloqador. Va unda sotsialistik qarashlar ko'pincha ko'zga tashlanmaydi. Uni inson o'z holatidan, ruhiy tushkunliklardan va fojeasidan shakllantiradi. Ko'p hollarda mantiq va voqelikka etiborsiz bo'ladi. Bunday shakl kishini o'z-o'ziga ishonchi bilan bog'liq va unga shaxsiy etiqod katta ta'sir ko'rsatadi. Kishining bu tur orzulari ichida eng asosiy qismi o'zligini anglashdan iboratdir. Jaloliddin Rumiy shunday deydi:
- "Inson qalbining orzulari cheksizdir. Uning haqiqatni anglash istagi, yuksalish va ilohiy bilimga erishish yo'li hech qachon to'xtamaydi."
Erishish bu qism orzuning asosiy qismi. Unga zamon va hodisalar kuchli ta'sir qiladi. Kishi asosan uzoq kelajak uchun orzu qiladi va unga intilib yashaydi. Orzularning asosi shunday tuzilishga ega. Yaqin kunlar uchun orzu qilinmaydi. Chunki unga tez erishish yoki erisha olmaslik qo’rquvi sabab bo’ladi. Orzuni yo’qotish ham erishish ham insonga kuchli ruhiy ta’sir ko’rsatadi. Hodisalar esa insonning orzuga bo’lgan qarashlarini o’zgartiradi. Bunda ko’p hollarda orzu o’z dolzarbligini yo’qotadi. Aristotel shunday deydi:
- "Umid - uyg'oq orzudir."
Ho'sh yana ozroq fikrlaymiz. Orzular aslida biz uchun nima? Islom tariqati orzuni ilohiylashtiradi. Bunga eng yorqin misol so’fiylikdir. Bunda eng katta orzu Yaratganning visoli. Ammo bu yo’lga yetish uchun tolibga kichik kichik orzular bilan yo’l ko’rsatish usuli qo’llaniladi. Va har biriga yetganda orzuning umumiy mazmuni kamaymasdan ortib boradi. Sharq islom adabiyotida orzu tushunchalarining eng ko’p tarqalgan shakli yor atamasidir. Bunda yorga sevgi, muhabbat, fidokorlik ko’rsatiladiyu unga bu dunyoda erishilmaydi. Hazrat Navoiyning Farhod va Shirin, Layli va Majnun asrlarida aynan mana shu g’oya ko’zga tashlanadi. Orzuga intilsa bo’ladi, ammo buyuk orzularga yer yuzida erishib bo’lmaydi. Sababi buyuk orzular ilohiy orzulardir.
Hurmatli o’quvchim yuqoridagi o’qiganlaringizni shaxsiy fikrlar asosida yozdim. Kamchiliklari uchun uzur so’rayman. PDF shaklida chatda qoldirdim.