Rabbimov Jasur (𐱅𐰇𐰼𐰜‎)

Bosmachilar: sovet propagandasi va haqiqat

Bosmachilar harakati haqida ikki qarama-qarshi yondashuv mavjud:

1. Sovet propagandasi – Ularni talonchi va qaroqchilar sifatida tasvirlagan.


2. Milliy qarash – Ularni mustaqillik va erkinlik uchun kurashgan qahramonlar deb biladi.



Keling, bu ikki yondashuvni tahlil qilib, haqiqatga yaqinroq xulosaga kelamiz.


---

1. Sovet propagandasi bosmachilarni qanday tasvirlagan?

Sovetlarning asosiy ayblovlari:

Bosmachilar – qaroqchilar va talonchilar edi

> Sovet tarixchilari bosmachilarni oddiy xalqni talagan, jinoyatchi guruhlar sifatida tasvirlagan.


Ular inqilob va xalq dushmanlari edi

> Sovetlar bosmachilarni inqilobga qarshi bo‘lgan boylar, feodallar va burjuaziyaning qo‘g‘irchoqlari deb taqdim etgan.


Bosmachilar chet el tomonidan qo‘llab-quvvatlangan

> Ular Britaniya, Usmonlilar va Afg‘oniston tomonidan moliyalashtirilgan isyonchilar sifatida ko‘rsatilgan.


Sovet targ‘iboti qanday ishlagan?

Kitoblar, gazetalar va filmlar – Bosmachilar haqida filmlar, adabiyotlar va darsliklar chiqarilgan.

Ommaviy targ‘ibot – Sovetlar bosmachilarga qarshi jang qilgan qizil askarlarni "qahramon" deb e’lon qilgan.

Bosmachilar ichidagi xoinliklar – Ayrim bosmachilar Sovetlarga yon bosganida, ularni "kechirilgan jinoyatchilar" sifatida ko‘rsatishgan.



---

2. Haqiqat: Bosmachilar kim edi?

Aslida bosmachilar turli ijtimoiy qatlamlardan chiqqan milliy kurashchilar edi. Ular bir necha guruhlarga bo‘lingan:

Milliy istiqlolchilik tarafdorlari

> Mustaqillik va islomiy qadriyatlarni saqlab qolishni istagan kishilar (Madaminbek, Ibrohimbek kabi).


Sobiq amir va xon tarafdorlari

> Buxoro amirligi va Qo‘qon xonligini qayta tiklashga harakat qilgan guruhlar.



Oddiy xalq himoyachilari

> Sovetlar tomonidan majburiy mehnat va og‘ir soliqlarga qarshi chiqqan dehqonlar va chorvadorlar.



Haqiqiy bosqinchilar

> Ayrim guruhlar haqiqatdan ham talonchilik bilan shug‘ullangan.


Bosmachilar nega Sovetlarga qarshi chiqqan?

Diniy erkinlikni saqlash – Sovetlar islomiy ta’limotlarga qarshi kurash boshlagan.

Milliy mustaqillik – Ular Turkistonni mustaqil davlat qilishni istashgan.

Sovet zulmiga qarshi chiqish – Qizil armiya zo‘ravonligi, majburiy mehnat va kollektivizatsiya siyosati xalq noroziligini kuchaytirgan.



---

3. Bosmachilar haqiqatda qanday kurashgan?

Gerilla urushi olib borishgan – Tog‘li va cho‘l hududlarda Sovetlarga qarshi hujumlar uyushtirishgan.

Shahar va qishloqlarni vaqtinchalik ozod qilishgan – Ba’zan Qo‘qon, Andijon, Buxoro kabi shaharlarni egallashgan.

Afg‘oniston va Eronga chekinganlar – Ayrim bosmachilar chet elga qochib, yillar davomida kurashni davom ettirishgan.

---

4. Bosmachilikning tugatilishi

1920-yillarning oxiriga kelib, Sovet armiyasi bosmachilarni siqib chiqarishni boshladi.

Tashviqot va aldov yo‘li bilan bosmachilar taslim qilindi.

1930-yilga kelib, deyarli barcha yirik bosmachilar yo‘q qilindi yoki chet elga qochdi.



---

5. Xulosa: Bosmachilar haqiqatda kim edi?

Sovetlar ularni faqat jinoyatchi sifatida tasvirlagan, lekin haqiqatda ular xalqning mustaqillik harakati edi.

Bosmachilar orasida haqiqiy qahramonlar ham, bosqinchilar ham bo‘lgan.

Ularning asosiy maqsadi Sovet mustamlakachiligidan qutulish edi.

Bugungi kunda bosmachilarga nisbatan baholar turlicha bo‘lib qolmoqda.

👉 @RabbimovJasur

"Kontrrevolyutsion bosmachi" iborasi sovet tarixshunosligida bosmachilar harakatini yomonotliq qilish uchun ishlatilgan atamalardan biridir. Bu atama ikki qismdan iborat:

1. "Kontrrevolyutsion" – Bu so‘z "inqilobga qarshi" degan ma’noni anglatadi. Sovet Ittifoqi o‘zini ishchilar va dehqonlar inqilobining davomchisi deb bilgan, shuning uchun unga qarshi chiqqan har qanday kuchni kontrrevolyutsion (inqilob dushmani) deb atagan.


2. "Bosmachi" – Bu atama dastlab oddiy bosqinchi yoki qurolli qo‘zg‘olonchi ma’nosida ishlatilgan. Sovet hokimiyati bosmachilarni "qaroqchilar, talonchilar" sifatida ko‘rsatishga harakat qilgan.

Shunday qilib, "kontrrevolyutsion bosmachi" iborasi Sovet hokimiyatiga qarshi chiqqan milliy harakat yetakchilari va isyonchilarni yomonotliq qilish maqsadida ishlatilgan targ‘ibot atamasidir. Aslida, bosmachilar orasida haqiqiy xalq ozodligi uchun kurashgan yetakchilar ham, oddiy bosqinchilar ham bo‘lgan (guruch kurmaksiz bo‘lmaydi).

Siz bosmachilar haqidagi Sovet propagandasi va haqiqat o‘rtasidagi farqni batafsilroq bilmoqchimisiz?

👉 @RabbimovJasur

Ibrohimbek haqida bahslar

Sovet tarixshunosligi uni "kontrrevolyutsion bosmachi" deb atagan.

Milliy qarashlar uni "mustamlakachilikka qarshi kurashgan qahramon" sifatida ko‘radi.

Haqiqiy baho – U Sovetlar bosqiniga qarshi kurashgan va oxirigacha o‘z e’tiqodidan qaytmagan sodiq sarkarda edi.

👉 @RabbimovJasur

Madaminbek haqidagi bahslar

Sovet tarixshunosligi uni "bosqinchi, qaroqchi" deb ta’riflagan.

Milliy qarashlar uni "xalq ozodligi uchun kurashgan qahramon" sifatida ko‘radi.

Tarixiy haqiqat – Madaminbek o‘z davrining murakkab sharoitida xalq manfaatlarini himoya qilgan va mustaqillik uchun kurashgan shaxs edi.

👉 @RabbimovJasur

80 yil avval ittifoqchilar Drezden shahrini bombardimon qilishni boshladilar. Drezdenning bombardimon qilinishi harbiy zarurat tufayli amalga oshirilganmi yoki yo‘qmi degan savol hanuzgacha bahs-munozaralarga sabab bo‘lmoqda.

Bombardimon 1945-yil 13-fevralda Britaniya havo kuchlari tomonidan boshlandi. Bir necha kun ichida britaniyaliklar amerikalik ittifoqchilari bilan birgalikda shahar ustiga 4000 tonna aviabomba tashladilar. AQSh harbiy-havo kuchlarining 520 dan ortiq samolyotlari ikki kun davomida ushbu havo hujumlarida ishtirok etdi. Ularning maqsadi temir yo‘l saralash stansiyalari edi, ammo aslida ular shahar markazining katta qismini ham bombardimon qildilar.

Quturgan olovda 25 ming kishi halok bo‘ldi, ular yonib ketgan yoki kislorod yetishmasligidan bo‘g‘ilib qolgan.

Amerikalik yozuvchi Kurt Vonnegut, o‘sha paytda harbiy asir bo‘lib, Drezden bombardimonidan omon qolgan, shunday deb yozgan:

"Drezden to‘liq yonayotgan joyga aylandi. Olov barcha tirik mavjudotlarni va umuman, yonishi mumkin bo‘lgan hamma narsani yutib yubordi. Drezden Oyga o‘xshardi — faqat minerallar. Toshlar qizib ketgan edi. Atrofda faqat o‘lim bor edi."


Drezden yagona holat emas edi. Ittifoqchilar boshqa nemis shaharlariga ham bombalar tashlab, o‘n minglab odamlarni o‘ldirdilar va katta hududlarni kulga aylantirdilar. Ammo aynan Drezdenning bombardimon qilinishi Ikkinchi jahon urushi davrida ittifoqchilarning eng bahsli harakatlaridan biriga aylandi. Natsistlar Germaniyasi darhol ushbu bombardimondan ittifoqchilarga qarshi targ‘ibot zarbasi sifatida foydalandi. Propaganda vazirligi Drezdenda hech qanday harbiy sanoat yo‘qligini, bu faqat madaniyat markazi ekanligini ta'kidladi.

Drezdenning harbiy ahamiyati haqida savollar tug‘ildi. Hatto Buyuk Britaniya bosh vaziri Uinston Cherchill ham havo hujumidan so‘ng darhol bombardimonning zaruriyati borasida shubhalarini bildirdi. Britaniyada Drezden sayyohlik diqqatga sazovor joyi sifatida tanilgan edi, shuning uchun ko‘plab parlament a'zolari va jamoat arboblari ushbu havo hujumini amalga oshirish kerakmi yoki yo‘qmi, degan savolni o‘rtaga tashladilar. Ammo amerikalik va britaniyalik harbiy strateglar ushbu operatsiya zarur edi, deb ta'kidlashdi, xuddi boshqa nemis shaharlarining bombardimon qilinishi kabi, chunki ular sanoat infratuzilmasi, transport tizimi va harbiy ob'ektlarda ishlaydigan ishchilarning uylarini yo‘q qilardi.

Ittifoqchilarning havo operatsiyalari va xususan Drezdenning bombardimon qilinishi bo‘yicha bahslar hanuzgacha davom etmoqda. Tarixchilar natsistlarning hujumlarini to‘xtatishda bu harakatlar haqiqatan ham yordam berganmi yoki urushning oxiriga yaqin tinch aholini behuda qurbon qilganmi, degan savollarni o‘rtaga tashlamoqda.

👉 @RabbimovJasur

Arman Dashnoqlari Turkiston Muxtoriyati va umuman Turkiston hududida amalga oshirgan vahshiyona harakatlari haqida tarixiy manbalar shuni ko‘rsatadiki, ular Rossiya imperiyasi va keyinchalik sovet rejimi tomonidan Markaziy Osiyoga joylashtirilgan hamda mahalliy aholi bilan bir qancha mojarolarga sabab bo‘lgan.

1. Turkiston Muxtoriyati va Arman Dashnoqlari

1917-yil 27-noyabrda Qo‘qonda e’lon qilingan Turkiston Muxtoriyati mustaqil boshqaruv tizimini yo‘lga qo‘ymoqchi bo‘ldi. Biroq, bolsheviklar va ularga qo‘shilgan arman harbiy bo‘linmalari ushbu muxtoriyatni qonga botirib yo‘q qildilar. 1918-yil fevral oyida Turkiston Muxtoriyati bolsheviklar tomonidan bostirildi va bu jarayonda arman dashnoqlari muhim rol o‘ynadi.

2. Qo‘qon qirg‘ini (1918-yil fevral-mart)

Qo‘qon muxtoriyati yo‘q qilinishida eng faol qatnashganlar qatorida bolsheviklar bilan birga Arman Dashnoq jangchilari bor edi. Ular Farg‘ona vodiysida mahalliy aholiga qarshi shafqatsiz harakatlar sodir etdilar.

Arman Dashnoqlari tomonidan sodir etilgan vahshiyliklar:

➖Qo‘qon shahriga bostirib kirib, minglab begunoh musulmonlarni qatl qilish
➖Ayollar va bolalarni o‘ldirish, uylarni yoqish
➖Masjid va madrasa kabi muqaddas joylarni buzish va talon-toroj qilish
➖Mahalliy aholi ustidan sudsiz qatl amaliyotlarini amalga oshirish
➖Qo‘qondagi boy savdogarlarni ochiqchasiga talash va yo‘q qilish

Turkiston milliy harakati yetakchilaridan biri Mustafa Cho‘qay bu haqda shunday yozadi:

"Arman Dashnoqlari qirg‘in paytida bolsheviklarning eng yaqin ittifoqchilari bo‘lib, begunoh musulmonlarni shafqatsizlarcha o‘ldirishda yetakchi rol o‘ynashdi. Qo‘qon fojiasi Turkiston tarixidagi eng qora kunlardan biri bo‘ldi."

3. Dashnoqlarning Farg‘ona vodiysidagi harakatlari

1918—1920-yillarda Dashnoqlar Farg‘ona vodiysining boshqa hududlarida ham qatliomlar sodir etdilar. Ular ayniqsa Andijon, Marg‘ilon, Namangan va O‘sh shaharlarida musulmon aholini yo‘q qilishga harakat qilishdi. Ko‘plab tarixiy manbalarda ta’kidlanishicha, arman jangchilari bolsheviklar bilan hamkorlik qilib, qishloqlarda ommaviy o‘ldirishlarni amalga oshirgan.

4. Mahalliy xalqning qarshiligi va kurash

Ushbu vahshiy harakatlarga javoban Farg‘ona vodiysida milliy qo‘zg‘olon boshlandi. Bu harakatning asosiy yetakchilaridan biri Madaminbek bo‘lib, u bosqinchilarga qarshi xalq lashkarlarini to‘pladi va bolsheviklar hamda dashnoqlarga qarshi kurash olib bordi. Uning qo‘shinlari 1919-yilda bir qancha shaharlarni ozod qilishga muvaffaq bo‘ldi, lekin oxir-oqibat kuchlar teng kelmadi va bolsheviklar hududni qayta nazoratga oldilar.

5. Xulosa
➖Arman Dashnoqlari Turkiston Muxtoriyatini yo‘q qilishda bolsheviklarga katta yordam bergan.
➖Qo‘qon qirg‘ini va undan keyingi yillarda minglab musulmonlar, jumladan, ayollar va bolalar shafqatsizlarcha qatl qilingan.
➖Farg‘ona vodiysidagi mahalliy xalq o‘z ozodligi uchun harakat qilgan, lekin bolsheviklar va dashnoqlarning zo‘ravonligiga duch kelgan.
➖Ushbu voqealar rasmiy tarixda kam yoritilgan, lekin milliy tarixshunoslik va xotiralarda muhim o‘rin egallaydi.

👉 @RabbimovJasur

Teoman (To‘man) – Xun imperiyasining asoschisi

1. Teoman kim bo‘lgan?

Teoman (xitoycha: 头曼, Touman), miloddan avvalgi III asrda yashagan va Xun (Hun) imperiyasining birinchi hukmdori bo‘lgan. U miloddan avvalgi 220–209-yillar oralig‘ida Xun qabilalarini birlashtirib, kuchli harbiy davlatga asos solgan.

2. Teoman va Xun imperiyasining tashkil topishi

Teoman avval Xun qabilalarining yetakchilaridan biri bo‘lgan va turli qabilalarni o‘z hukmronligi ostida birlashtirishga harakat qilgan.

U Xitoyning Qin sulolasi (mil. av. 221–206) va keyinchalik Han sulolasi (mil. av. 206–220) bilan to‘qnashuvlarga kirishgan.

Xunlar ko‘chmanchi turkiy-mongol qabilalari sifatida harbiy jihatdan kuchli bo‘lib, otliq askarlar va kamonchilardan tashkil topgan.

Teoman o‘z imperiyasini kengaytirish uchun atrofdagi qabilalar bilan jang olib borgan va Markaziy Osiyo bo‘ylab hukmronligini mustahkamlashga harakat qilgan.


3. Teoman va vorislik masalasi

Teomanning eng mashhur o‘g‘li Modun Shanyu (Metaxon) bo‘lib, keyinchalik Xun imperiyasining eng qudratli hukmdoriga aylangan.

Teoman o‘zining boshqa xotinidan bo‘lgan o‘g‘lini taxtga merosxo‘r sifatida tayinlashni istagan. Shu sababdan Metaxonni o‘ldirishga harakat qilgan.

Ammo Metaxon o‘zini saqlab qolgan va keyinchalik otasiga qarshi isyon ko‘tarib, uni o‘ldirib, Xun imperiyasi taxtiga chiqqan (mil. av. 209-yilda).


4. Teomanning o‘limi va uning o‘rniga Metaxon (Modun Shanyu) kelishi

Metaxon otasining rejalarini tushunib yetgach, o‘z tarafdorlarini yig‘ib, unga qarshi qo‘zg‘olon ko‘targan.

Metaxon isyoni muvaffaqiyatli yakunlanib, Teoman o‘ldirilgan va uning o‘rniga Metaxon (imperator) sifatida taxtga chiqib, Xun imperiyasini yanada kuchaytirgan.


5. Teoman va tarixiy ahamiyati

Teoman Xun imperiyasiga asos solgan hukmdor sifatida tarixda muhim o‘rin egallaydi.

Uning o‘g‘li Metaxon davrida Xunlar Markaziy Osiyoning eng kuchli davlatiga aylangan va Xitoy bilan uzoq davom etgan urushlarga kirishgan.

Xunlar keyinchalik G‘arbiy Turkiston, Mo‘g‘uliston, Sibir va Xitoy shimoliy hududlarida o‘z ta’sirini kengaytirgan.


Xulosa

Teoman o‘z davrining kuchli hukmdorlaridan biri bo‘lib, u Xun imperiyasiga poydevor qo‘ygan. Garchi u o‘g‘li Metaxon tomonidan o‘ldirilgan bo‘lsa ham, uning merosi uzoq davom etgan va Xun imperiyasi keyinchalik Yevropaga qadar ta’sir o‘tkazgan buyuk davlatga aylangan.

👉 @RabbimovJasur

Tarixni o‘rganishda arxeologik topilmalarning o‘rni

Arxeologik topilmalar tarixni o‘rganishda muhim manbalardan biri hisoblanadi. Ular yozma manbalar bo‘lmagan yoki yetarlicha saqlanmagan davrlar haqida ma’lumot olishga yordam beradi. Ayniqsa, qadimgi tsivilizatsiyalar, ibtidoiy jamiyatlar va yozuv paydo bo‘lmagan davrlarni o‘rganishda arxeologik dalillar muhim rol o‘ynaydi.

Arxeologik topilmalarning ahamiyati
1) Yozma manbalar bo‘lmagan joyda asosiy manba bo‘ladi – Ko‘pgina qadimgi jamiyatlar yozuvdan foydalanmagan. Masalan, tosh davri, bronza davri yoki ilk dehqonchilik davri haqida ma’lumotlar asosan arxeologik topilmalar orqali o‘rganiladi.
2) Moddiy madaniyatni o‘rganish imkonini beradi – Tarixiy xalqlarning hayoti, turmush tarzi, urf-odatlari va texnologik rivojlanish darajasini ularning qoldirgan buyumlari orqali bilib olish mumkin. Masalan, sopol idishlar, me'moriy yodgorliklar, qurol-yarog‘lar va tangalar o‘sha davr iqtisodiy va ijtimoiy hayoti haqida ma’lumot beradi.
3) Shaharlar va tsivilizatsiyalar izlarini aniqlaydi – Arxeologiya qadimgi shaharlar va tsivilizatsiyalar qoldiqlarini o‘rganish orqali ularning joylashuvi, tuzilishi va rivojlanish darajasi haqida bilim beradi. Masalan, Mesopotamiya, Misr, Xorazm va O‘rta Osiyodagi qadimgi shaharlar qazilmalar natijasida o‘rganilgan.
4) Diniy va marosimiy hayotni o‘rganish imkonini beradi – Ko‘plab arxeologik topilmalar qadimgi xalqlarning diniy e’tiqodlari va marosimlari haqida ma’lumot beradi. Masalan, ibodatxonalar, haykallar va dafn marosimlariga oid topilmalar qadimgi odamlarning dunyoqarashi haqida tasavvur beradi.
5) Inson evolyutsiyasini o‘rganishda yordam beradi – Qadimgi odamlarning suyak qoldiqlari va asbob-uskunalari insoniyatning qanday rivojlanganini tushunishga yordam beradi. Masalan, Afrikada topilgan eng qadimgi odam qoldiqlari inson evolyutsiyasi haqida muhim ma’lumotlarni beradi.

Muhim arxeologik topilmalar turlari
•Me’moriy yodgorliklar (qadimgi shaharlar, ibodatxonalar, qasrlar)
•Uy-ro‘zg‘or buyumlari (sopol idishlar, bezaklar, haykallar)
•Qadimgi yozuv va bitiklar (g‘ishtlarga yozilgan qonunlar, kitoblar, shartnomalar)
•Tangalar va metall buyumlar (savdo va iqtisodiy hayot haqida ma’lumot beruvchi manbalar)
•Qabrlar va dafn marosimlari bilan bog‘liq topilmalar (o‘sha davr odamlarining hayoti, urf-odatlari va e’tiqodlarini o‘rganishga yordam beradi)

Xulosa
Arxeologik topilmalar tarixni, ayniqsa, yozma manbalar saqlanmagan davrlarni o‘rganishda muhim ahamiyatga ega. Ular moddiy madaniyat, qadimgi jamiyatlarning hayoti va rivojlanish jarayonlarini yoritishda tarixchilar uchun qimmatli dalillarni taqdim etadi.

👉 @RabbimovJasur

Tarixni o‘rganish uchun yozmalar manbalarning o‘rni haqida

Tarixni o‘rganishda yozma manbalar eng muhim dalillardan biri hisoblanadi. Chunki ular aniq sanalar, voqealar va shaxslar haqida ma'lumot beradi hamda tarixiy hodisalarni chuqurroq tushunishga yordam beradi.

Yozma manbalarning o‘rni va ahamiyati
1) Haqiqiy ma'lumotlarni saqlaydi – Yozma manbalar orqali tarixiy voqealar aniqlik bilan qayd etilgan bo‘ladi. Masalan, yilnomalar, shartnomalar, farmonlar va xronikalarda muhim tarixiy ma'lumotlar aks etgan.
2) Davr haqida tasavvur beradi – Har bir yozma manba o‘z davrining siyosiy, iqtisodiy, madaniy va ijtimoiy holatini aks ettiradi. Masalan, qadimgi Misr hierogliflari yoki o‘rta asrlar yilnomalari o‘sha davr hayoti haqida ma’lumot beradi.
3) Voqealarni tasdiqlash va solishtirish imkonini beradi – Tarixchilar turli yozma manbalarni solishtirib, haqiqatga yaqin xulosalar chiqaradilar. Bu, ayniqsa, qadimgi va o‘rta asrlarga oid tadqiqotlarda muhimdir.
4) Madaniyat va til rivojlanishini o‘rganishda yordam beradi – Qadimgi yozma manbalar til, adabiyot va san’at tarixi bo‘yicha ham qimmatli ma’lumot beradi. Masalan, qadimgi turkiy bitiklar yoki arab olimlarining qo‘lyozmalari.

Yozma manbalarning turlari

•Rasmiy hujjatlar (qonunlar, farmonlar, diplomatik yozishmalar)
•Yilnomalar va xronikalar (tarixiy voqealarni ketma-ketlikda tasvirlagan asarlar)
•Adabiy manbalar (dostonlar, tarixiy romanlar, badiiy asarlar)
•Diniy matnlar (muqaddas kitoblar, diniy yozuvlar)
•Shaxsiy kundalik va xotiralar (davr voqealarini aks ettirgan shaxsiy yozuvlar)

Xulosa
Yozma manbalar tarixni o‘rganishda asosiy dalillardan biri bo‘lib, ular orqali o‘tmish haqida aniq va ishonchli ma'lumot olish mumkin. Shu bilan birga, tarixchilar manbalarni tanqidiy tahlil qilib, ularning ishonchliligini tekshirishadi.

👉 @RabbimovJasur

Tarix qanday fan?

Tarix – insoniyatning o'tmishini o'rganadigan fan. U jamiyatning rivojlanishi, davlatlarning paydo bo‘lishi va qulash jarayonlari, urushlar, inqiloblar, madaniyat, ilm-fan va texnologiyaning taraqqiyoti kabi masalalarni o‘rganadi.
Tarixiy fan turli manbalarga asoslanadi, jumladan, yozma hujjatlar, arxeologik topilmalar, xalq og‘zaki ijodi va boshqa dalillarga. U insoniyatning tajribalarini tahlil qilib, bugungi va kelajak avlodlar uchun saboqlar chiqarishga yordam beradi.

Siz tarixning qaysi davri yoki mavzusiga qiziqasiz?

👉 @RabbimovJasur

1960-yillarda Buyuk Britaniyada yuz bergan mashhur «Profyumo ishi» haqida

1960-yillarda Buyuk Britaniyada ishqiy munosabatlar, aristokratiya va josuslik bilan bog‘liq yirik mojarolardan biri yuz berdi. Sovet-Britaniya muhabbat uchburchagi Sovuq urush davridagi eng yirik josuslik janjallaridan biriga aylandi. Bu mojaro natijasida Britaniya mudofaa vaziri Jon Profyumo iste’foga chiqdi, shuningdek, Konservativ partiya yetakchisi, Buyuk Britaniya bosh vaziri Garold Makmillan ham lavozimini tark etishga majbur bo‘ldi. Ushbu ish bo‘yicha Britaniya arxivlarida saqlanayotgan ayrim hujjatlar 2048-yilgacha maxfiy saqlanishi belgilangan.

Muhabbat uchburchagi
1961-yilda 19 yoshli model va raqqosa Kristin Kiler 46 yoshli Jon Profyumo (o‘sha paytda Buyuk Britaniya mudofaa vaziri) va 31 yoshli sovet josusi Yevgeniy Ivanov bilan munosabatda bo‘lgan. Ivanov Buyuk Britaniyadagi Sovet Ittifoqi elchixonasining harbiy-dengiz attashesi yordamchisi sifatida faoliyat yuritgan. Britaniya maxsus xizmatlari Profyumoni Kiler bilan munosabatlari xavfli ekani haqida ogohlantirgach, u bu aloqani uzishga majbur bo‘ldi.

Vaziyat bir necha yil davomida sokin kechdi, biroq 1963-yilda Leyboristlar partiyasining deputati Britaniya parlamentida Profyumoning Kiler bilan aloqalari milliy xavfsizlikka tahdid solayotgani haqida bayonot berdi. Bunga javoban Profyumo parlamentda hech qanday «nojo‘ya» munosabat bo‘lmaganini rasman e’lon qildi (shuni inobatga olish kerakki, u turmush qurgan edi). Biroq keyinchalik Kiler bilan nafaqat ishqiy aloqada bo‘lgani, balki parlamentga yolg‘on gapirgani ham oshkor bo‘ldi.

Ish fosh bo‘lishi va siyosiy oqibatlar
Profyumoga qarshi tergov boshlangach, matbuotda Ivanovning ismi ham tilga olindi. Shundan so‘ng Ivanov Britaniyani tark etishga majbur bo‘ldi. O‘sha davrdagi matbuot xabarlariga ko‘ra, Ivanov Kiler orqali G‘arbiy Germaniyada joylashtirilgan Amerika yadro qurollari haqidagi ma’lumotlarga ega bo‘lishni maqsad qilgan.

1963-yilda Profyumo barcha lavozimlaridan iste’foga chiqdi. Oradan ko‘p o‘tmay, bosh vazir Garold Makmillan ham iste’foga ketdi. Profyumo ishi atrofidagi janjal Konservativ partiyaning obro‘siga jiddiy putur yetkazdi va 1964-yilgi parlament saylovlarida Leyboristlar partiyasining g‘alaba qozonishiga sabab bo‘ldi.

Mojaro avj olgan paytda bosh vazir Makmillan MI6 rahbari Dik Uaytdan Profyumo ishining KGB tomonidan Britaniya hukumatini obro‘sizlantirish maqsadida uyushtirilgan fitna ekanini aniqlashni so‘radi. O‘tkazilgan tekshiruvlar bunday fitna mavjud emasligini ko‘rsatdi. Hozirgi kungacha Profyumoning Kiler bilan munosabatlari tufayli sovet razvedkasi Britaniya harbiy sirlariga ega bo‘lgani haqida hech qanday aniq dalil e’lon qilinmagan.

Asosiy qahramonlarning keyingi taqdiri
Kristin Kiler hujumga uchradi va qamoq jazosiga mahkum etildi, biroq shu bilan birga keng mashhurlikka ham erishdi. Ayniqsa, mashhur fotograf Lyuis Morli tomonidan olingan suratlari juda ommalashdi. Ulardan biri Londonning Milliy portret galereyasiga joylashtirildi. Keyinchalik Kiler bir nechta xotira kitoblarini yozdi, jumladan, sobiq sovet josusi Yevgeniy Ivanov bilan hammualliflikda «Yalang‘och josus» nomli kitobni chop etdi. U ko‘plab intervyular berdi va uning hayoti asosida 1989-yilda «Skandal» filmi hamda Endryu Lloydd Uebberning musiqiy asari yaratildi. Kiler 2017-yil dekabr oyida vafot etdi.

Profyumo siyosatga qaytmadi va umrining qolgan qismini xayriya ishlariga bag‘ishladi. 1975-yilda u Britaniya Imperiyasi ordeni bilan taqdirlandi. Profyumo 2006-yilda vafot etdi.

Yevgeniy Ivanov Londondan qaytganidan keyin turmush o‘rtog‘i bilan ajrashdi, Sovet Ittifoqi Bosh shtabi Akademiyasini tamomladi va GRUning (Harbiy razvedka bosh boshqarmasi) boshqarma boshlig‘i lavozimida ishladi. U 1994-yilda vafot etdi.

1993-yil yozida Britaniyaning Sunday Express gazetasi Moskvadagi byurosida Ivanov va Kiler uchun nostaljik uchrashuv tashkil etdi. Shu tariqa, Profyumo ishi Britaniya va Sovet Ittifoqi o‘rtasidagi sovuq urush mojarolaridan biri sifatida tarixda qoldi.

👉 @RabbimovJasur