Қора қалам

КЕНГУРУ ВА БЕЛМЕС
Ўн саккизинчи асрда яшаган, ер юзини уч бор айланиб чиққан, талай оролу кўрфазу бўғозларни кашф этган машҳур инглиз сайёҳи Жеймс Кукни албатта биласиз. Унинг аянчли қисматидан ҳабардорсиз. Гавай оролларида ёввойи қабилалар уни тутиб еб юборганлар.
Ўша Кук Австралияга келганда қорин халтасида боласини кўтариб икки оёқда сакраб юрган ажабтовур ҳайвонни кўрибди ва ерли одамлардан, бу нима, деб сўрабди. Улар албатта инглиз тилини билмаган ва бир-бирларига қараб, тушунмадим, деган. Бу сўз маҳаллий халқ тилида кенгуру экан. Сайёҳ дафтарига ўша ҳайвонни кенгуру деб ёзибди ва бу ном дунёга тарқалибди.
Шоҳ Иван Грозний замонида руслар Қозон хонлигини забт этиб, маҳаллий халқ билан мулоқот қилганларида татарлар русча тушунмаганлар, тил билмасликларини айтганлар. Орадан уч юз йил ўтиб руслар Марказий Осиёда ҳам билмасам деган сўзга кўп дуч келдилар. Русчани тушунмаган белмес бўлди. Бора-бора ҳамма гап уқмас, ғалча одамлар белмесга айландилар, балбес бўлдилар.
Зобит халқнинг тилини билмаган, хатини ўқимаганнинг шўри қуриди экан. Полвонларимиз балван, паҳлавонларимиз ахламон бўлдилар. Олиму уламолари, фозилу фузалолари беҳисоб бўлган навоийхон, бедилхон халқимизнинг саводхонлиги икки фойиз ҳисобланди...
Бир вақтлар Москва телевидениесининг «Ералаш» деган ҳажвий кўрсатуви бўларди. Мен бир рус шоиридан ералашнинг маъносини сўрадим. У, ералаш дегани кавардак бўлади, деб тушунтирди. Қозон ковлагандек қўлини айлантирди. Шундан сўнг мен ўзбекча аралаш, қовурдоқ сўзларининг маъносини айтдим. Қовурдоқ қозонда аралаштирилади. Демак сизлар бу сўзни қозондан топгансизлар, дедим. Ҳам ўчоқдаги қозондан, ҳам татар юртидаги Қозондан.
Ералаш сўзини кавардак деб таржима қилингани менга бошқа бир тилмочнинг сўзини эслатди. Ундан амбар нима деб сўраганимда – сарай деб жавоб берган эди.
Ўша оқшом рус тилига кирган туркий-ўзбек сўзлари устида узоқ баҳс бўлди. Пост ҳам, караул ва есаул ҳам, калпак ҳам, штаны ҳам қолмади. Қозоқ дўстим Олжас териб чиққан минг бир сўзнинг ҳаммаси бўлмаса-да, юзга яқини саналди. Москва-река яқинидаги «Балъчуга» меҳмонхонаси номини дўстим ўзича жемчуг сўзига қиёслаб, марварид маъносида деб юрар экан. Дарёнинг балчиқли қирғоғида тикланган бу мусофирхона исми мазмунини эшитгач, ҳафсаласи пир бўлди. Билмаган эканман, деди. Гап келганда белмес сўзининг тарихи устида ҳам суҳбатлашдик.
Дўстим деди:
– Москваликнинг илдизини очсанг, ҳар биридан битта татар топасан, – дейдилар, – рост экан. Тилимизда туркий сўзлар тўлиб-тошиб ётибди. Биз уларнинг кўпини билмаймиз. Аслида белмес деб бизни айтса бўлар экан.

Эркин Воҳидовнинг
«Сўз латофати» китобидан (2014 йилги нашр)

✍🏽@qoraa_qalam

#taqriz
«СЎЗ ЛАТОФАТИ»
Миллатнинг миллатлигини таъминловчи энг биринчи омил бу унинг она тилисидир. Улуғ аллома Алихонтўра Соғуний ҳазратлари ҳам тилнинг аҳамиятига алоҳида тўхталиб, бундай деган эдилар:
«Агар биз тил адабиётимизни кенгайтириб, унинг қадр-қимматини ошириб, бошқа маданий тиллар даражасига етқизур эканмиз, мана бу чоғда миллатимиз, миллий ҳиссиётларимиз доимий равишда ўсиб сақлангусидир. Агар бундай бўлмай балки, аксинча, ўз она тили қадрига етмасдан унга аҳамият бермас эканлар, у чоғда кўп узоқламаёқ алвидо айтиб, ўз тилларидан абадий ажраган бўладилар. Шундоқ бўлиб, ўз она тилидан ажрамоқлик, миллий ҳиссиётларини йўқотиш натижасидир. Бу иш эса инсоният олами олдида улуғ хиёнат, кечирилмас жиноят ҳисобланади».
Қалбида озгина бўлса ҳам миллатига, ўз она тилига муҳаббати бор киши беназир ижодкор Эркин Воҳидовнинг «Сўз латофати» номли китобини ўқиб чиқиши керак экан. Шунчаки керак эмас, шарт, десак ҳам муболаға бўлмайди.
«Маҳорат мактаби» доирасида ташкил этилган машғулотларда устозларимиздан Баҳодир Карим ҳам, Зуҳриддин Исомиддинов ҳам бу китобни тавсия этишганига қарамай, ҳеч ҳафсала қилмаган эдим. Қолаверса, Озод Шарафиддиновнинг «Адабий этюдлари»дан кейин бу йўналишдаги китобларни ўқишга иккаланиб ҳам тургандим. Лекин «Сўз латофати» ўқишни бошлаганимда чексиз уммон бағрида сузаётган балиқ мисоли сўз оламида маза қилиб «суздим». Айниқса, Навоий ғазалларининг таҳлилига оид мақолалар сўз султони – ҳазрат Навоийни қайтадан кашф қилиш имконини берди.
Шунингдек, адиб муомаладаги сўз, матал, ибораларнинг келиб чиқиши, уларнинг бошқа тилдаги қиёсий таҳлилини жуда маҳорат билан очиб беради. Тўғри, бу фикр-мулоҳазаларнинг аксарияти нисбий характерга эга. Ҳатто Эркин Воҳидов бир жойда бунга алоҳида урғу бериб, «Бу гаплар тилшунос олимнинг ҳукми эмас, бир қаламкашнинг ўйлари холос», деб ўтади.
Китоб аудиторияси чекланмаган. Илмий атамалар, маълум бир соҳа оид тушунчалардан йироқ, ҳар қандай ўқувчи ўқиса, енгил ҳазм қиладиган тилда ёзилган. Мен бу китобнинг 2014 йилдаги нашрини ўқиб чиқдим. 2018 йилдаги нашрида яна муаллифнинг она тилимиз борасида турли йилларда ёзилган рисолалари, матбуотдаги чиқишлари ҳам қўшилиб, салмоғи ошган экан.

✍🏽@qoraa_qalam

#tarix
Ҳофиз Шамсуддин Саховий айтади: «Машҳур муҳаддис, имом Абу Айюб Сулаймон ибн Довуд Шозкуний вафот этганидан кейин бир киши у зотни тушида кўрди ва «Аллоҳ сизга қандай муомала қилди?» деб сўради. «Аллоҳ мени мағфират қилди», деб жавоб берди имом. «Бунга қайси амалингиз сабаб бўлди?» сўради бояги киши. «Бир куни Исфахонга кетаётган эдим. Йўлда қаттиқ жала қуя бошлади. Ёнимда бир неча китобларим бор эди. Бутун фикрим шу китобларда бўлиб қолди. Агар булар нобуд бўлса, бутун борлиғимдан айриладиган даражага тушдим. Йўлим очиқ чўлдан ўтаётгани учун ён-атрофимда бирорта соябон ёки пана жой йўқ эди. Шунда мен китобларни бағримга босганча имкон қадар ёмғирдан сақлаб қолиш учун рукуъ қилаётган каби букчайиб эгилиб олдим. Ёмғир тинмай қуяр, мен эса букчайганча китобларимни пана қилиш билан овора эдим. Жала тонгга қадар давом этди. Мен бутун тунни шу ҳолатда ўтказдим. Тонг отганда ёмғир тинди ва шундагина мен қаддимни ростладим. Аллоҳ таолога менинг шу ишим севимли бўлиб, шу амалим туфайли У мени мағфират қилди».

✍🏽@qoraa_qalam

#iqtibos
«Адабиёт – коммунизм кишисини тарбиялайдиган муҳим восита, янги жамият қурилишида ўткир жанговар курол. Буни ҳамма ёд билади, ҳамма тан олади. Шундай экан, яна қандай мураккаблик бўлиши мумкин? Аммо, гап шундаки, ҳар қандай қуролдан маҳорат билан фойдалана билиш керак. Ношуд қўлларда зарур пайтда пистони чақилмай қолса ёки отилган ўқ варанглашдан бошқа нафи тегмай, зое кетса, бундан ёмони йўк. Адабиёт – атомдан кучли,– дейди Абдулла Қаҳҳор. Бироқ унинг кучини музёрар кемани юргизишга ҳам, ўтин ёришга ҳам сарфлаш мумкин. Биз адабиётнинг тарбиявий аҳамияти катта эканини назарий жиҳатдан яхши биламизу, аммо ҳаётда ундан фойдаланишда ҳамон кўп адашамиз. Айниқса, бирон асарни баҳолаб, унинг тарбиявий аҳамиятини, қимматини умуман эмас, конкрет белгилаганда кўпинча нўноқлик қилиб қоламиз. Бу иллат танқидчиликда хам кўп учрайди. Яқин-яқинларда ҳам пахтакорлар ҳақидаги романнинг қиммати унда пахта экишни яхшилашга ёрдам берадиган агротехник маслаҳатларнинг бор-йўқлиги билан ўлчанарди. Романнинг қаҳрамони боғбон бўлса, асардан боғдорлик проблемалари, зарарли ҳашаротларга қарши кураш методлари ҳақида консультация қидириларди. Асар металлурглар ҳақида бўлса, ёзувчи металлургиянинг муҳим технологик масалаларини очиб бериши керак, дер эдик. Бир танқидчи Шуҳратнинг «Балоғат» деган ҳикоясининг қимматини «проектлар асосида бамаслаҳат қурилган уй арзон ва пишиқ бўлади» деган «ғояси»да кўрган эди. Бундай мисолларни кўплаб келтириш мумкин. Биронта колхозда, биронта деҳқон бадиий асарга қараб деҳқончилик қилмагани, бирон металлургия комбинатида ёзувчининг тавсияси билан пўлат эритилмагани, биронта боғ повесть асосида бунёд қилинмагани, биронта иморат ҳикояга қараб қурилмагани бизни заррача хижолатга солмас эди. Адабиётда бундай муносабатнинг қолдиқлари ҳозир ҳам бор. Бирдан адабиётимизда ўт ўчирувчилар ҳаёти ёритилмагани эсимизга тушиб қолади-ю, ёзувчиларни ёппасига шу темада ёзишга ундаймиз ёки монтёрлар ҳаётидан, санитарлар ҳаётидан, соатсозлар ҳаётидан ёзасан, деб тиқилинч қиламиз. Ҳаётда неча хил касб-кор бўлса, ҳаммаси адабиётда акс этсин, деймиз. Адабиёт ҳар хил касб-корлар ҳақида маълумот берувчи каталог эмаслигини, биринчи навбатда, инсоншунослик эканини, унинг қаҳрамонлари қайси соҳанинг вакили экани билан эмас, инсонлиги, одамлиги билан қимматли эканини унутиб қўямиз».

Озод Шарафиддиновнинг
«Адабий этюдлар» китобидан

✍🏽@qoraa_qalam

#taqriz
Касбий фаолиятимга фойдали бўлар деган мақсадда таниқли мунаққид Озод Шарафиддиновнинг адабий-танқидий мақолалар жамланган «Адабий этюдлар» китобини ўқишини бошлаган эдим. Талабалик пайтимиз Озод аканинг бир нечта суҳбатларидан баҳраманд бўлиш насиб этгани, қолаверса, у кишининг қизлари – раҳматли Муҳаббат Шарафиддинова бизга университетда «Адабиёт назарияси» фанидан дарс ўтганлари учун бу китобдан кўп фойда оламан деб ўйлагандим. Китоб 1968 йил чоп этилган экан. Демак, адиб уни ёзганида 27–28 ёшларда, балки ундан ҳам ёшроқ бўлган. Айни шу ёшдаги бугунги ёшлар билан қиёслаганда китоб муаллифининг фикрлари теранлиги, қўйилган масалага ёндошуви мени ажаблантирди. У пайтда ахборот олиш чеклангани, бугунгидек интернетга ўхшаш осон маълумот олиш имкониятлари йўқлиги эътиборга олинса, муаллифнинг истеъдодига янаям кўпроқ тан берасиз.
Таассуфки, бутун бошли китобда бирорта мумтоз адабиётдан мисол, ўрта аср ёки ундан кейинги даврдаги ижодий муҳит таҳлили берилмаган. Гўё миллатимиз адабиётни шўролар сабаб топган деб ўйлайсиз. Айниқса, «Ленин ва адабиёт» деб номланган мақолани ўқиганимда ичмда «Эссиз...» деган ачиниш ўтди. Лекин адабиёт соҳасига қизиққан, танқидий-таҳлилий қарашларини шакллантиришни истаган ўқувчи китобни ҳикмат кўзи билан ўқиса, манфаати тегади деган умиддаман.

✍🏽@qoraa_qalam

#mulohazalarim
Uzdiplomat телеграмм каналида эълон қилинган «Республиканинг етакчи нашрлари 2024 йилда қанча нусхада чоп этилмоқда?» сарлаҳаси билан берган маълумотини кўриб, «базўр нафас олиб турган» даврий нашрларнинг умри тугаётганига амин бўлдим.
Болалигимда гарчи отам қурилишда ишчи, онам тикувчи бўлсалар-да, уйимизга «Совет Ўзбекистони», «Тошкент оқшоми», «Ленин учқуни» («Tong yulduzi») газеталари, «Саодат», «Ёшлик», «Шарқ юлдузи», «Фан ва турмуш», «Гулхан», «Ғунча» каби журналлар (буларнинг акасарияти янги уйга кўчгунимизга қадар яқин-яқингача сақланиб турган эди) келарди. Ҳар йили бу нашрларга обуна бўлинарди. Шунча обуналарга қарамай, ҳатто эсимда, газета-журналлар сотиладиган киоскалар олдида одамлар навбат кутиб туришарди.
У пайтларда ЎҚИЛАРДИ ва шунга яраша натижа ҳам бўларди. Оддий ишчи имловий хатоларнинг фарқига бора оларди. Таҳририятларда ҳам ўзига хос таҳрир, тасҳиҳ (корректура) мактаблари шаклланган эди. Бугун эса ЎзЖОКУнинг битирувчиси ёзган «мақола»ни кўриб, тепа сочингиз тикка бўлади. Расмий канал ёки нашрларда йўл қўйилаётган қўпол хатолардан тилингиз айланмай қолади...
Маълумот ўрнида uzdiplomat да эълон қилинган 2024 йилнинг 9 январь ҳолатига кўра чоп этилган нашрлар адади ҳақидаги рақамлар:
– «Халқ сўзи» – 15 736 нусха;
– «Народное слово» – 4 280 нусха;
– «Янги Ўзбекистон» – 8 843 нусха;
– «Правда Востока» – 1 970 нусха;
– «Ishonch» – 35 017 нусха;
– «Ishonch – Доверие» – 4 223 нусха;
– «Куч – адолатда» – 6 035 нусха;
– «Hurriyat» – 4 007 нусха;
– «XXI asr» – 4 030 нусха;
– «Oila va TABIAT» – 2 090 нусха;
– «Adolat» – 1 736 нусха;
– «Tong yulduzi» – 3 000 нусха.
Бу рақамларнинг асосий қисми мажбурий обуна ташкил қилиши ҳисобга олинса, жудаям ачинарли аҳвол ўртага чиқади.

Бу бир йил олдинги мулоҳазалар эди. Бу йилги рақамлар ундан ҳам ачинарли бўлса керак.

✍🏽@qoraa_qalam