Diplomat (Sobirov)

AQSH’liklar baribir tajribasiz-da. Shuncha vahima qilib, migrantlarni Kosta-Rika’ga jo‘natayotgan ekan. Salvador, Gvatemala yo Gondurasga jo‘natmaydimi.

Tasavvur qilish uchun, Kosta-Rika hatto mayda davlatlardan iborat Markaziy Amerika uchun ham kichik davlat. Va jinoyatchilik o‘ta yuqori mintaqadagi eng farovon mamlakat. Uning mintaqadoshlaridan Salvadorda banda va jinoyatchilar uchun tarixdagi eng katta va dahshatli qamoqxona qurildi. Mamlakat armiyasi hali ham ba‘zi hududlarni nazorat qila olmaydi. Gondurasda ham shu ahvol. Nikaragua esa aholisi eng qashshoq davlatlardan biri, bu yerda hatto qabristonlar ham tabaqalangan (bilaks, mamlakat sotsialistik).

Kosta-Rika esa jinoyatchilik eng kam, turizm rivojlangan, hatto ekologik tizimlar ham ishlovchi mamlakat. Ekologik barqarorlikka faqatgina juda yaxshi taraqqiy etgan davlatlargina erishadi. Taqqoslash uchun poytaxt havosini hali ham yaxshilay olmayotgan O‘zbekiston.

Kosta-Rika muvaffaqiyati nimadi?

Yana o‘sha qoloq davlatlarda eng e’tibor kam beriluvchi narsa — ta’lim. Kosta-Rika 1949-yilda, jahonda birinchi bo‘lib armiyani tarqatib yuborgan va uning xarajatlarini ta’lim, ijtimoiy dasturlarga yo‘naltirgan. Armiya — nafaqat aholini jinoyatchilar va tashqi xavflardan himoya qiladi, balki u diktatura tayanchi, to‘ntarishlar vositasi, ichki dushmanlarning quroli ham, degan kosta-rikaliklar.

Davlat ta’limga katta sarmoya kiritgan. Kosta-Rika dunyoda birinchilaridan bo‘lib, 1869-yilda be’pul va majburiy ta’lim joriy qilgan. Sifatli va be’pul ta’lim kafolatlangan. Bu yoshlarning jinoyatchilikka qo‘shilishining oldini olgan. Bundan tashqari ularga siyosiy madaniyat, tinchlik muhimligi o‘rgatilgan. Natijada Kosta-Rikada demokratik qadriyatlarga ega, zo‘ravonlikni rad etuvchi jamiyat shakllangan.
Ijtimoiy dasturlar kambag‘allikni keskin qisqartirgan. Kosta-Rika sotsialistik davlat bo‘lmasa-da, bu yerda ijtimoiy tenglik juda yuqori.

Odamlar politsiya va sudlarga juda ishonadi. Chunki ushbu ikki idora muntazam jamoatchilik nazoratida ishlaydi. Qo‘shni avtoritar Nikraguada esa xalq politsiyani eng katta dushman deb biladi.

Xullas, to‘g‘ri ta’lim davlatni qanchalik taraqqiy ettirishiga Kosta-Rikadek mayda davlat katta misol. Kosta-Riki global farovonlik reytingida O‘zbekiston oldinroqda ham ekan.

@pan_diplomat

Yaxshi suhbat bo‘libdi.

Fayzulla Xo‘jayevni yoqishga uringanlari men uchun yangilik bo‘ldi. Va albatta, Bahrom akaning Buxoro va Xorazm xalq sho‘ro jumhuriyatlari Turkiston muxtoriyati kabi o‘zbek davlatchiligi ildizi ekani haqidagi fikrga qo‘shilaman. Ular sovetlarning o‘yinchoq davlati emasdi, aksincha ularga samarali qarshilik ko‘rsatgan davlatlar edi.

@pan_diplomat

1906-yilda Turkiston tarixida jiddiy iqtisodiy o‘zgarishlar yili bo‘lgan. Shu yili qurilishi 1887-yilda boshlangan Toshkent-Orenburg temiryo‘li ishga tushadi. Bu yo‘l qurilishi Turkiston, jumladan O‘zbekistondan Rossiya markaziga mahsulot tashishni tezlashtiradi, chunki oldin yuklar Kaspiyorti temiryo‘li bilan tashilardi.

Masofa va vaqt qisqarishi bilan tovarlar, ayniqsa, Turkiston paxtasiga talab ortadi. Natijada 1906-1916-yillar oralig‘ida Turkistondagi paxta maydonlari hajmi oldingi 4 asrdagi hajmdan ham ko‘proqqa ortadi. Bu bilan barobar paxta fabriklari soni ham keskin oshadi.

Paxta yetishtirishni ko‘paytirish va uni ishlash ko‘lamini orttirish uchun Turkistonga kapital kiritish miqdori ortadi. Chunonchi, shu yili Qo‘qonda Savdo birjasi ochiladi. Turkistondagi banklarda kredit ajratish hajmi ortadi.

1910-yildan Qo‘qondagi Davlat banki filiali oshib borayotgan talab fonida o‘rta toifadagi paxta yetishtiruvchilarni ham qo‘llash uchun kichik kreditlar berishni ko‘paytiradi. Aynan shu omil Turkistonda paxta bilan savdo qiluvchi mahalliy boylar sinfi paydo bo‘lishida katta rol o‘ynaydi.

@pan_diplomat

Qit’alar geografik jihatdan bir-biridan juda farq qiladi. Afrika Yevropadan ikki baravar katta boʻlsa-da, Yevropa sohili uzunligi Afrikanikidan minglab kilometrga uzunroq. Bu imkonsizdek tuyulishi mumkin, ammo gap shundaki, Yevropa qirg‘oqlari tekis emas, u son-sanoqsiz burilishlarga ega. Oddiy misol Yunoniston qirg‘oqlari.

Bu noto‘g‘ri chiziqlar kemalar xavfsiz langar tashlovchi, ochiq dengiz to‘fonlaridan himoyalangan portlar qurish uchun ayni muddao. Yevropa qirg‘oq chizig‘i ko‘plab orollar va yarim orollarga ega bo‘lib, ular qit’a umumiy maydonining uchdan birini tashkil qiladi.

Yevropadan farqli o‘laroq, Afrika qirg‘oq chizig'i ancha tekis. Orollar va yarim orollar Afrika qit’asining atigi 2 foiz hududini tashkil etadi. Bu yerdagi portlar soni ham Yevropadagidan ancha kam. Ushbu fakt nega yevropaliklar afrikaliklarga qaraganda dengiz savdosiga katta e’tibor bergani va u bilan faol shug‘ullanganini tushuntiradi. Yevropaliklarda azaldan portlar qurish uchun geografik qulaylik bor edi va Yevropaning uyg‘onishi ham port shaharlar (Antverpen, Venetsiya, Genuya) atrofida yuz berdi.

Adam Smit bu geografik farqni XVIII asrdayoq qayd etgan va afrikaliklarning irqiy jihatdan qoloqligi haqidagi da’volarni rad etgan. Boshqa olimlar ham Afrikaning Sahroyi Kabirdan janub qismidagi jiddiy geografik noqulayliklarni ta’kidlagan. Xususan, mashhur fransuz tarixchisi Fernand Braudel shunday xulosa bergan: “Qora Afrikani tushunishda geografiya tarixdan muhimroq”.

@pan_diplomat

Davlat o‘zi nima, u qanday paydo bo‘lgan?

“Insonlar tabiat tomonidan ularga berilgan tabiiy huquqlarni buzmasdan bir-biri bilan tinch-totuv yashay olmaydi. Har bir inson yashash va erkin bo‘lish huquqiga ega, biroq bu boshqa insonning tabiiy huquqlariga daxl qilmasligi lozim, zero tabiiy huquqlar o‘zbilarmonlikni, xohlagan narsa qilish mumkinligini anglatmaydi.

Majburlashning uyushgan elementi bo‘lmasa, odamlar o‘zlarining tabiiy huquqlarini o‘z qo‘llari bilan boshqa odamlardan himoya qilishga majbur bo‘ladi. Barcha insonlarning huquqlarini yanada samarali himoyalash uchun odamlar birlashgan va o‘zaro ijtimoiy shartnoma tuzgan.

Ushbu shartnoma ularni himoya qilish uchun qonunlar ishlab chiquvchi va bu qonunlar bajarilishini kuzatib boruvchi davlat barpo etish orqali insonlarning tabiiy huquqlarini ta’minlashni nazarda tutadi.

Qonunlarning maqsadi — erkinlikni yo‘q qilish yoki cheklash emas, balki uni saqlash va kengaytirishdir”.

“Liberalizm otasi” Jon Lokk.

@pan_diplomat

Ko‘tarinki ruhdagi xabarlardan keyin nega Malayziya O‘zbekistonga bunchalik ehtirom ko‘rsatayotganini bilish uchun mamlakat siyosiy sahnasi bilan qiziqdim.

2018-yildan beri Malayziyada siyosiy beqarorlik kuzatilmoqda. 2018-2022-yillar oralig‘ida 4 bosh vazir almashgan. Asosiy sabab milliy kurashlar. Malayziyada tubjoy aholi — bumiputradan tashqari, xitoyliklar va hindlar ham salmoqli ulushga ega. Xususan, 32 mln aholining 7 mlnga yaqini xitoylik, 2 mln esa hind. Bumiputra ham turli guruhlarga bo‘linadi.

Ularning milliy ziddiyatini diniy qarashlar ham alangaladi. Bumiputralarning katta qismi musulmon va ular Malayziya islom asoslariga qurilishi kerak deb hisoblaydi. Lekin iqtisodda mustahkam o‘rnashgan xitoyliklar va hindlar ham buddaviylik va hindiuylik tazyiqqa uchrashini qabul qilmaydi. Malayziya bosh vazirlari mana shu konfessiyalarni murosaga keltirolmay istefo beradi.

O‘zi din mavzusi — eng og‘ir mavzu. Nima ish qilmang qaysidir diniy guruh bu ishda boshqa diniy guruhga yon bosishni ko‘radi.

Hozirgi bosh vazir Anvar Ibrohim ham murakkab siyosiy holatda. O‘tgan yili u parlamentdagi mutlaq ko‘pchilik o‘rindan ajraldi, ya’ni koalitsiya bo‘lindi. Uning islom ana’nalaridan chekinishda ayblashdi. Shu bilan barobar hindlar bayramida bir hind bola musulmonllikka o‘tganini e’lon qilgani uchun radikallik musulmonlikda ham ayblangan.

U Malayziya islom demokratiyasining yorqin namunasiga aylanayotganini ta’kidlab kelmoqda. Bosh vazir radikal malayya, hind va xitoy diasporasi tomonidan doimo bosimda ushlanadi. Mamlakatni eng ko‘p (24 yil) boshqargan Mahathir Muhammad ham hech qaysi saylovda 65 foizdan ko‘p ovoz olmagan. Ya’ni, saylovchilar shu paytgacha hech kimni mutlaq qo‘llamagan.

Bu davlat O‘zbekiston bilan aloqalarni qo‘llashining asosiy sababi — Malayziya eksportining katta qismini tashkil qiluvchi palma yog‘i bo‘lishi mumkin. O‘zbekiston katta bozor va bu bozor palma yog‘iga to‘yinmagan (menimcha asosiy yog‘ paxta va pista). Istiqbolli yo‘nalish. Aynan tashrif arafasida O‘zbekistonda palma yog‘ini sinovdan o‘tkazish majburiy bo‘lishi ham belgilandi. Baki tasodifdir. Albatta, O‘zbekiston ham bu aloqalardan nimalarnidir ko‘zlagan.

@pan_diplomat

Juda yaxshi suhbat bo‘libdi. Qahramon aka ancha dadil gapiribdi, ayniqsa, Rossiya haqida. Qoyil.

@pan_diplomat

10 yil davomida suratga olingan “Uy” hujjatli filmi insoniyat tarixidagi eng yaxshi hujjatli filmlardan biri.

Unda kechagi postga yorqin misol bor: AQSHda paxta sanoatida mashinalar ishlaydi va davlat paxta yetishtiruvchilarni dotatsiyalaydi. Burkina-Faso va Qozog‘istonda (film chiqqan vaqtda O‘zbekiston ham shu qatorda edi) esa paxta yetishtirish deyarli qo‘lda, qattiq mehnat orqali amalga oshiriladi. Va bozorda ularning narxi deyarli bir xil (o‘zbek paxtasi ham arzon sotilgan) sotiladi. Kapital va mehnatga sarmoya kiritishning ikki xil mevasi.

Filmda yana bir qiziq paradoks bor. Malayziya va Indoneziyda yashovchi insonlar bu yerdagi o‘rmonlarni ayovsiz yo‘q qilmoqda. Film mualliflari ishchilardan nega o‘zlari o‘tirgan shoxni kesayotganlarini so‘raganda ishchi ularni uyiga taklif qilgan.

Ishchining uyi zamonaviy texnologiyalar bilan jihozlangandi. “Siz, rivojlangan davlat odamlari foydalanayotgan imkoniyatlardan (kir yuvish mashinasi, TV, changyutgich, konditsioner va hokazo) nega biz ham foydalanishga haqqimiz yo‘q. Ha, biz o‘rmonlarni chopyapmiz, lekin bu biz ham siz kabi yaxshi yashashimizga imkon beradigan bizdagi yagona bor narsa. Nega biz sayyora yashilligini saqlash uchun qulaylikdan voz kechishimiz kerak, nega siz emas?”, degan indoneziyalik ishchi (inglizchasida text yaxshi tushuntirilgan).

Filmning o‘zbekchasi bor ekan-ku, ammo ancha matnlarni qirqishibdi. Inglizcha yoki ruschasini ko‘rgan maqulroq.

@pan_diplomat