Diplomat (Sobirov)

Shu BXSR va XXSR munosabatlari ham qiziq. Jadidlar qurgan bu ikki davlat o‘zaro aloqalar va do‘stlikni yo‘lga qo‘ygan bo‘lsa-da, qarashlarda farq sezilarli bo‘lgan.

Fayzulla Xo‘jayev rahbarligidagi “yosh buxoroliklar” xorazmliklar bilan qalin aloqa o‘rnatishga intilgan. Chunonchi, 1920-yil avgustda Bobooxun Salimov boshchiligidagi XXSR delegatsiyasi buxoroliklar taklifiga ko‘ra, Moskvadan qaytishda Buxoroga keladi va hukumat rahbarlari bilan uchrashadi.

“Yosh xivaliklar” yetakchisi Bobooxun Salimov o‘z esdaliklarida shunday yozadi: “Buxoroning muvaqqat raisi, jumhuriyat xorijiya noziri Fayzulla Xo‘jayev tarafidan kishilar kelib, Buxoro shahridagi Xorijiya noziriga olib bordi. Unda borib, birodar Fayzullo Xo‘jayevni ko‘rib, Buxoro inqilobini tabrik qildik”. Fayzulla Xo‘jayevning iltimosiga ko‘ra, Xorazm muxtor hay’ati 1920-yil 6–8-oktyabr kunlari Buxoroda o‘tkazilgan Butunbuxoro Xalq vakillarining I qurultoyida ishtirok etadi.

XXSR va BXSR har ikkalasi o‘zbek davlati ekanini bilsa-da ikki xil yo‘ldan ketgan. Buxoroliklar Turkiston, jumladan Toshkentdagi jadidlar bilan qizg‘in aloqalar olib borgan. Cho‘lpon, Mannon Uyg‘ur, Munavvarqori Abdurashidxonov kabi jadidlar Buxoroga kelib, “yosh buxoroliklar” bilan faol hamkorlik qilgan. Xiva esa bunday jarayonlardan chetga qolgan.

Chunki 1921-yil martda bolsheviklar “yosh xivaliklar” hukumatini ag‘dargan va ko‘plab nozirlarni otib tashlagan. Polvonniyozhoji Yusupov, Bobooxun Salimov yashirinishga ulgurgan, ammo boshqa siyosiy sahnaga qaytmagan.

Sovetlar “yosh xivaliklar”ga nisbatan qattiqroq siyosat yuritgandi. Agar “yosh buxoroliklar” 1930-yillar oxirida terror qilingan bo‘lsa, “xivaliklar” 30-yilga qadar yo‘q qilingan. Xususan, Markaziy Osiyodagi ilk oliygohlardan birini ochgan, XXSR ta’lim vaziri bo‘lgan Bekjon Rahmonov va “yosh xivaliklar” darg‘asi Bobooxun Salimov 1929-yilda hech qanday sudsiz, so‘roqsiz otib tashlangan. P. Yusupov 1921-yildan so‘ng umuman siyosatga yaqinlashtirilmagan.

“Yosh buxoroliklar”ning nisbatan uzoq faoliyat yuritishida ishbilarmon Fayzulla Xo‘jayev ham katta rol o‘ynagan. Uning menejerlik qobiliyati tufayli BXSR XXSR’dan samaraliroq ishlagan. Sovetlarga yon bergan holda milliy manfaatlarni himoya qilishga uringan. Ba’zilar tanqid qilishiga qaramay, Fayzulla Xo‘jayev hozirgi O‘zbekiston chegaralari o‘rnatilishida (asosiy shaharlar saqlab qolinishida), o‘zbeklar ikkiga bo‘linib, sart millati yaratilmasligida asosiy o‘rin tutgan.

Ko‘pchilik ta’kidlovchi fakt, ya’ni Xo‘jayev Xo‘jandni Tojikistonga bergan degan da’vo asossiz, chunki bu davrda – 1929-yilda Xo‘jayev vakolatlari yangi tayinlangan Akmal Ikromovga o‘tkazilgan, Fayzulla hokimiyati jiddiy cheklangandi. Ya’ni, bu paytda “Buxoro” klani allaqachon “Farg‘ona-Toshkent” klani tomonidan hokimiyatdan chetlashtirilgandi.

@pan_diplomat