Diplomat (Sobirov)

Tramp AQSH prezidentligiga saylandi. Ha, hali endi

Kuni kecha AQSH saylovlarining ikkinchi, yakuniy bosqichi boʻlib oʻtdi. Yaʼni, maxsus saylovchilar oʻz shtatlari nomidan ovoz berdi.

Koʻpchilik AQSH prezidenti saylov tizimi haqida eshitgan boʻlsa kerak. Bu yerda aholi prezidentni toʻgʻridan-toʻgʻri saylamaydi, balki prezidentni saylash uchun maxsus saylovchilarga ovoz beradi. Gʻolib chiqqan saylovchilar esa prezidentni saylaydi.

Noyabrda amerikaliklar Harris va Trampga emas, demokratlar va respublikachilar partiyasi taqdim etgan saylovchilariga ovoz berdi. Endi ular tegishli shtat nomidan oʻz partiyasi nomzodiga ovoz berdi.

Saylovchilar ikkinchi bosqichda uni qoʻllagan partiyaga xoinlik qilib, dushman nomzodiga ovoz berishi mumkinmi?

Ha, aslida, maqsad ham shunday boʻlgan. Bunday murakkab tizimni AQSH asoschi-otalari xalq har doim ham toʻgʻri tanlov qilmasligi faktidan kelib chiqib yaratgan. Yaʼni, saylovchilar shtatning eng bilimli va zodagon odamlari orasidan tanlangan va ular xalq fikrini inobatga olib, mustaqil qaror chiqarishi lozim boʻlgan.

Biroq tez orada AQSHʼda deyarli ikki partiyaviy hokimiyat qaror topgach, har bir partiya faqatgina oʻziga sodiq odamlarni saylovchilikka tavsiya qila boshlagan. Kimga ovoz berishi mavhum boʻlgan bilimli va obroʻli insonlar ikki tomonga ham kerak boʻlmagan. Shunday qilib, Kamala Harris biron shtatda yutdi deganda, shu shtatda demokratlar partiyasi maxsus saylovchilari koʻproq saylangani nazarda tutiladi. Chunki, ular ikkinchi bosqichda Harrisga ovoz berishi aniq.

Albatta, “xoin” saylovchilar ham boʻladi. Masalan, 2016-yilda Hillari Klintonga 5 ta, Trampga ikkita saylovchi xoinlik qilgan. Lekin ikki yuz yildan beri maxsus saylovchilar asosiy raqibga emas, uchinchi nomzodga ovoz berib, noroziligini ifodalaydi. Oxirgi marta 1796-yilda maxsus saylovchi asosiy dushmanga ovoz bergan.

Qolaversa, AQSHda prezidentlar 70-80 ta ovoz farqi bilan gʻalaba qozonadi. 5-10 ta maxsus saylovchi voqealar yoʻnalishini oʻzgartira olmaydi. 1876-yilda, respublikachi Xeys demokrat Tilden ustidan bir ovoz bilan gʻalaba qozonganda ham saylovchilar xoinlik qilmagan. Amaldagi prezident respublikachi Uilis Grant Tilden yutgan shtatlarga qoʻshin kiritib, ovozlarni qayta sanatgan va maxsus saylovchilarni oʻz partiyadoshi foydasiga oʻzgartirgan. Shundan beri AQSH prezidentlari oʻrtacha 30-40 ovoz ustunligi bilan yutib keladi.

Bu safargi saylovlarda “xoin” saylovchilar boʻlmadi. Xuddi oldingisi (2020-yildagi) kabi.

AQSH prezidentlarining inauguratsiya kech boʻlishining asosiy sabablaridan biri ham shu.

@pan_diplomat

Nega SSSR ko‘p tank ishlab chiqargan? — https://www.youtube.com/shorts/hMl-KfOXN9I

Germaniya kansleri Shols oʻrnini egallashi kutilayotgan Fridrix Merz haqida oʻqidim. Aftidan, Sholsdan ancha qatʼiyatliroq siyosatchi. Masalan, u hokimiyatga kelgach, Ukrainaga 500 km masofaga uchuvchi Taurus qanotli raketalarini darhol bermoqchi.

Merz ancha tajribali diplomat. U 1989-yilda Yevroparlament, 1994-yilda esa Bundestag deputati boʻlgan. 2000-yillar boshida Germaniya Xristian-demokratlar ittifoqi (XDI) partiyasi raisi boʻlishi uchun Merkel bilan kurashgan va yengilgan. Keyin siyosatdan ketib, moliyaviy tomonini mustahkamlash ishlarini olib borgan. Merkel 2018-yilda ketishini aytgandan soʻng, yana siyosatga qaytgan.

Hozir XDI va uning ittifoqchisi Bavariya Xristian-sotsialistlar ittifoqi (XSI) soʻrovnomalarda yaqqol ustun. Demak fevralda boʻlib oʻtadigan saylovlarda Merzning imkoniyati yuqori. Biroq shunda ham, mutlaq gʻalaba erishish uchun XDI/XSI biron boshqa partiya bilan koalitsiyaga birlashishi kerak. Koʻpchilik bu hozirgi kansler Sholsning “Erkin sotsialistlar” partiyasi boʻlishi mumkinligini aytmoqda.

Merz Shols va Merkeldan farqli ravishda, klassik oʻng siyosatchi. U Germaniyaning Merkel ochgan “ochiq eshiklar” siyosatini toʻxtatish kerakligini bir necha bor taʼkidlagan. U 2015-yilgi yuridik asos bilan muhojirlarni orqaga qaytarish vaqti kelgani aytyapti. Shubhasiz, bunday tashabbus muhojirlarning oʻzboshimchaligidan norozi boʻlayotgan olmon fuqarolariga maʼqul kelyapti.

Qolaversa, Merz 2000-yillar boshida “Leitkultur”, yaʼni “yetakchi madaniyat” konsepsiyasining qizgʻin tarafdori boʻlgan. Bu gʻoya multikulturalizmni rad qilib, oʻzining anʼanaviy (shu jumladan liberal) qadriyatlariga ega nemis madaniyati Germaniyada boshqa immigratsion diasporalar madaniyatidan ustun boʻlishi kerakligini anglatadi.

Merz Ukraina borasida ham ancha qatʼiyatliroq. U Rossiya Ukraina infrasturukturalariga zarba berishni toʻxtatmasa, Kiyevga uzoq masofaga uchuvchi qanotli raketalar yuborish lozimligini aytyapti. U Putin mojaroni qay darajada chuqurlashtirishga tayyorligini sinamoqchi. 9-dekabrda u urush boshlangandan buyon Kiyevga ikkinchi bor kelib, Zelenskiy bilan uchrashdi.

Bundan tashqari, Merz Germaniya, Britaniya, Fransiya va Polsha ishtirokida alohida Ukrainaga yordam bloki tuzib, Trampning izolyatsiya siyosatiga tayyorlanishni ham ilgari surgan. Shuningdek, Germaniyaning harbiy xarajati limitini yalpi ichki mahsulotning 3 foiziga (127 mlrd yevro degani, hozir bu miqdor 2 foiz) koʻtarishni maqsad qilgan.

69 yoshli Fridrix Merz Germaniya rahbarligiga kelib, Yevropaning eng katta iqtisodiyoti va texnologiyasiga egalik qiluvchi mamlakatni siyosat lider qilishga ham harakat qilib koʻradi. Olmoniya bu borada bazaga ega. Shols Ukrainada urush boshlagandan beri qatʼiyatsizlikda ayblanadi (birgina Leopard tanklari voqeasi), Merz bu xatoni toʻgʻrilashi lozim. Hozir bu ishni Makron qilishga urinmoqda va u buni uddalay olmayapti deyish mumkin.

Ammo, shuni unutmaslik kerakki, Germaniya tarixidagi faqat bir marta — 1957-yilda bir partiya bundestagda mutlaq koʻpchilik (50 foizdan yuqori) oʻringa ega boʻlgan. XDI/XSI ham hukumat tuzish uchun biron partiya bilan koalitsiyaga birlashadi va Merz koalitsiyadagi ittifoqchilari bilan hisoblashishga majbur boʻladi.

@pan_diplomat

Rossiya va G‘arb nashrlari Erdo‘g‘anning Halab, Homs, Hama va Damashq haqidagi gaplarini o‘zgacha talqin qilib, «Turkiya Suriya hududlarini anneksiya qilmoqchi» deyapti. Aslida Erdo‘g‘an «bu hududlar tarixan bizning viloyatlar bo‘lishi kerak edi» deya gapirgan. Ya’ni, yana o‘sha eski Usmonli merosi da’vosi.

O‘zi RTE ham, uning gapini boshqacha talqin qilayotganlar ham zararli odamlar, safsatabozlar. Putin ham «Qrim/Ukraina tarixan Rossiya yeri bo‘lgan» deb urush boshladi. Endi Qozog‘istonga ham shunday da’vo qilishyapti. RTE ham xuddi shu yo‘ldan bormoqda.

Turkiya prezidentining so‘zlarini noto‘g‘ri tarqatayotganlarda ham asos bor. Anqara Asad rejimi qulatilishida asosiy o‘yinchilardan bo‘ldi, muxolifatga homiylik qildi. Yaqinda RTE Damashqqa boradi degan gaplar ham bor.

Qolaversa, Turkiya bosqichma-bosqich Suriya yerlarini egallayapti. Pastdagi suratda 1924-yilda Fransiya mandati ostida tuzilgan Suriya davlati xaritasi. Unda hozirgi mustaqil Livan davlati va Turkiya tarkibidagi Iskanderun mintaqasini ham ko‘rish mumkin. Ya’ni, Anqara oldin ham Shom yerlarini tortib olgandi. 1939-yilda Fransiya Gitler va Ikkinchi jahon urushi bilan bandligidan foydalangan Turkiya Suriyaning o‘sha vaqtdagi Aleksandretta viloyatida Hatay respublikasini tuzgan va uni o‘ziga qo‘shgan.

Hozir turklar Suriya shimolida o‘rnashib, Afrin kabi shaharlarni to‘liq nazorat qilmoqda.

XXI asrda, rivojlanish, farovonlik mamlakat kattaligiga aloqador bo‘lmagan bir zamonda, yangi yerlarni egallashga da’vo qilish faqat ichki muammolar bilan to‘lib-toshgan diktatorlarga xos.

Talqinchi rus propagandachilarga esa faqatgina achinish mumkin. Ular o‘zlarining “buyuk imperiyasi” Suriyada Turkiyadan yengilganini hazm qila olmayapti.

@pan_diplomat

Suriyada asosan olti tomon urushmoqda.

1. Suriya Arab respublikasi yoki Bashar Asad hukumati.

Tarafdorlari: Rossiya, Eron va Eronning Hizbulloh tashkiloti. Bashar Asad rejimi dunyo tomonidan haqiqiy hukumat deb hisoblanmaydi. Chunki uning otasi Hafiz Asad hokimiyatni harbiy toʻntarish orqali egallagan. Otasi vafot etgach, Bashar Asad oʻzidan boshqa hech kim qatnashmagan referendum oʻtkazib (aslida saylov oʻtkazishi kerak edi), unda oʻz nomzodini 99,7 foizga tasdiqlatib olgan. Koʻpgina davlatlar Asadning bunday bezbet harakatlarini qoralagan.

Bundan tashqari Asad rejimi uni tanqid qilgan barchani yo oʻldirgan, yo qamoqqa tashlagan. Mamlakatda qattiq repressiya oʻrnatgan.

Dushmanlari boshqa barcha guruhlar.

2. Ikkinchi asosiy kuch — Suriya muvaqqat hukumati (Suriya milliy armiyasi). Homiysi Turkiya.

Joylashuvi Turkiyaga chegaradosh Xalab (Aleppo) viloyati va boshqa chegaraoldi hududlar.

Muvaqqat hukumat Bashar hukumatini haqiqiy deb tan olmaydi va oʻzini Suriyaning qonuniy hukumati deb daʼvo qiladi.

Dushmanlari: Suriya qutqaruv hukumati, Asad hukumati, Suriya demokratik kuchlari.

3. Suriya qutqaruv hukumati. Joylashuvi Idlib viloyati. Suriya Muvaqqat hukumati va Bashar Asad rejimi bilan uzoq urush olib borgan. Hozir Muvaqqat hukumat bilan kelishuvda.

Dushmanlari: Suriya muvaqqat hukumati va Asad hukumati.

4. Shimoliy va sharqiy Suriya avtonom viloyati yoki Rojova.

Kurd, turkman, arman va boshqa kichik etnik guruhlar hukumati. Joylashuvi shimoliy va sharqiy Suriya. Suriya demokratik kuchlari (SDK) ittifoqiga birlashgan. ISHID bilan kurash davrida asosiy qarshi kuch vazifasini bajargan va AQSH hamda Gʻarb davlatlari tomonidan qoʻllab-quvvatlangan.

Asosiy jangovar kuchlari kurd va turkman boʻlinmalari. SDK oʻz maqsadi sifatida Asadning diktaturasi o‘rniga dunyoviy, demokratik va federal davlat qurishni koʻrsatadi. Ammo asosiy maqsad muxtoriyatga erishish.

Asosiy dushmani Turkiya, shuningdek Suriya muvaqqat hukumati va Asad rejimi. Turkiya SDK kurdlar bilan aloqalarga ega deb hisoblaydi va unga qarshi turli kuchlarni qurollantiradi va oʻzi ham bevosita hujumlar uyushtiradi.

5. Terroristik kuchlar — “Al-Qoida”, ISHID va boshqalar.

ISHID asosiy kuchlarida ayrilgan boʻlsa-da, hali butunlay tugamagan. Ularning maqsadi yaxshi tanish.

6. Inqilob qoʻmondonlari yoki Suriya ozodlik armiyasi (Maghaweir al-Thowra)

Suriya janubidagi guruh. Ittifoqchilari AQSH, baʼzi Yevropa davlatlari, Suadiya Arabistoni, Iordaniya.

AQSH boshliq arab davlatlarining Asadga qarshi asosiy kuchi. Maqsadi Asad rejimini tugatish. Lekin, masalan, Suadiya bu guruhni qo‘llash orqali Eronning mintaqadagi ta’sirini kamaytirishni ko‘zlaydi. AQSH esa Rossiyaning.


Turkiya esa shimoldagi kuchlarni (Suriya muvaqqat hukumati) qo‘llash orqali Eron va Rossiyaning nufuzi ortib ketmasligiga harakat qiladi.

Hozircha bu o‘yinga Xitoy yetishmayapti, biroq Pekin kelajakda Asadni qo‘llashi ehtimoli katta. Chunki Xitoy hududiy bo‘linishlarni yoqlamaydi (sababi o‘zida ichki hududiy muammolar ko‘p, masalan Uyg‘uriston) va shu sabab SDK'ini qo‘llamaydi. Qolgan guruhlar esa allaqachon o‘z homiylariga ega.

@pan_diplomat

Bu talabalar ijro etgan Buxoro amirligining “Sarboz” harbiy marshi. Buxoro amirlari eng yevropalashgan musulmon davlat — Usmonlilar va Rossiya imperiyadan andoza olganini hisobga olsak, marshda ham bu sezilgan. Lekin bu yerda dutor ovozi ham bo‘lishi kerak bo‘lgan, u ham qo‘shilsa ancha o‘zbekcha ovoz jaranglaydi.

Hozir ham ancha yaxshi chiqqan. Harbiy ruh bor marshda.

@pan_diplomat

O‘zbeklardek o‘z tarixiga befarq millat kam bo‘lsa kerak. Qo‘limizda milliy tarixni, milliylikni boyitishi mumkin bo‘lgan materiallar ko‘p, lekin biz ularga yetarli e’tibor qaratmaymiz. Tarix borasidagi e’tibor alohida shaxslar (Temur, Bobur, Navoiy) atrofiga qurilgan. Boshqa o‘rta va kichik shaxsiyatlar chetda qolib ketgan.

Masalan, o‘zbeklar Usmonli marshlarini (Plevna marshi, “Ceddin neden”) turk filmlaridan ko‘rib, bu imperiya haqida ijobiy tasavvurga ega. Bu marshlar haqiqatdan turk xalqi o‘tmishi borasida iliq taassurot uyg‘otadi.

Nega shu davrdagi o‘zbek marshlari yo‘q? Buxoro, Xiva va Qo‘qon harbiy marshlardan foydalanmaganmi? Albatta, foydalangan. Manbalarda Buxoro amiri Boku va Peterburgga Buxoro marshi sadolari ostida kirib kelgani aytilgan. Biroq, o‘zbek tarixchilari tarixning bu sohasiga e’tibor bermayapti. Temur, Bobur haqida yuzlab ishlar bor, lekin butun bir yo‘nalishda kattaroq tadqiqotlar yo‘q.

Achinarlisi boridan foydalanish ham kam. Muxtor Ashrafiyning uy-muzeyida Nikolay Mironov Nazarovich tomonidan bastalagan, taxminan amirlikning so‘nggi yillarida yozilgan “Sarboz” (askar) marshi notalari saqlanadi. To‘plamda ushbu kuy yozib olinishiga homiylik qilgan inson, Buxoro jadidlari yetakchisi Abduqodir Muhitdinov ismi ham qayd etilgan. Demak Mironov Buxoroga aynan jadidlar taklifi bilan kelgan va o‘zbek xalqining marshlaridan birini o‘lmaslashtirgan. Va katta ehtimol bilan Buxoro xalq sho‘ro jumhuriyati ham bu marshdan foydalangan.

Tayyor notalar bo‘lishiga qaramay, ushbu kuy haligacha professional tarzda ijro etilgani yo‘q. Internetda faqatgina shu sohada izlanishlar olib borgan professor Adiba Sharipova o‘z shogirdlari bilan chalgan havaskor ijro bor. Qanday qilib, butun bir tarixni anglatishi mumkin bo‘lgan, mavjud ilk o‘zbek harbiy marshi nomiga da’vogar kuy haligacha e’tibordan chetda qolayotganini tushunish qiyin.

@pan_diplomat