Nurboy Jabborov saboqlari

​​ҚЎЛЁЗМАЛАР ЁНМАЙДИ

Муаззам адабиётимиз, бой адабий меросимиз бор. Бундай беқиёс маънавий бойликка эга халқлар дунёда бармоқ билан санарли экани аён. Табиийки, бу ҳақда ўйлаганда қалбларимиз тўлқинланиб кетади. Кўнгилда ифтихор ҳисси уйғонади. Бироқ адабиётимиз, адабиётшунослигимиз бундан ҳам баландроқ миқёсларга юксалишини таъминлаш учун фахрланишнинг ўзигина кифоя қилмайди. Мутафаккир аждодлардан мерос қўлёзма манбаларни ўқиб-ўрганиш, бугунги авлод учун ҳануз пинҳон келаётган сирларини очиш зарур. Тафаккуримизни бу нодир манбалар билан қувватлантирмоқ, шуурларимизни улардаги фикр ёлқинлари билан ёритмоқ керак. Шундагина бу бойликнинг чинакам соҳибига айланишимиз мумкин. Андижоннинг Марҳамат туманидаги “Турон” ўқув маркази раҳбари Ортиқали Ҳусанов тўплаган “Самар Бону” китобини ўқир эканман, кўнглимдан ана шундай фикрлар кечди.
Мен Ортиқали Ҳусанов билан шахсан таниш эмасман. Бироқ бу одамдаги адабий меросга бўлган муҳаббат, ундаги ҳиммату шижоат бизни қалбан яқинлаштирганини сездим. У чинакам зиёлига хос салмоқли ишни амалга оширибди. Халқимизга машҳур Дукчи эшонни, яна қанча ижодкору зиёлиларни берган Мингтепада яшаб ижод қилган соҳиби девон шоира Самар Бону (1837-1891) ҳақидаги барча манбаларни – у қўлёзма ҳолидами ё нашр этилганми, матбуотдами ё интернет саҳифаларидами – излаб топиб, бир муқовага жамлабди. Таҳсинга лойиқ иш! Бу орқали у мумтоз шеърият муҳибларига Нодирабегиму Увайсийлар даражасидаги ижодкор Самар Бону назмий меросидан баҳраманд бўлиш имконини яратган. Фақат бугина эмас. Китобни тўплаш жараёнида бу закий инсон йирик адабиётшунос олим, “Ўзбек шоиралари” китобининг муаллифи Тўхтасин Жалолов бошлаган эзгу ишни давом эттирган. Самар Бону ҳаёти ва ижоди бўйича муттасил изланишлар олиб бориши асносида зарур ўринларда машҳур адабиётшунос билан илмий мунозарага киришган, шоира биографиясига оид айрим маълумотларга аниқлик киритган. Жумладан, Тўхтасин Жалоловнинг “Бону” китобидаги шоиранинг турмуши, вафоти санаси ва жойига оид факт тўғри эмаслигини исботлаган. Бонунинг ёлғиз ўғли Заҳириддин ва укаси Салоҳиддин Соқиб вафоти саналарини аниқлаган. Бону очган қизлар мактаби ва ундаги ўқитиш усуллари ҳақида эътиборга молик кузатишларни амалга оширган.
Ушбу тўпламдан аниқ бўлишича, Самар Бону адабий меросининг юзага чиқишида устоз Тўхтасин Жалоловнинг хизматлари чиндан ҳам катта. Олим шоира девонини топгунича диққатга сазовор изланишлар олиб борган. Бунда ўшлик, мингтепалик зиёлиларнинг ҳам ҳиссаси оз эмас. Самар Бону шажарасининг аниқлангани, унинг машҳур мутасаввиф шоир Хўжаназар Ҳувайдога чевара экани ундаги истеъдод бобомерос бўлганини кўрсатади. Бу авлоддан тўрт соҳиби девон шоир – катта бобоси Ҳувайдо, отаси мавлавий Сирожий, укаси Салоҳиддин Соқиб ва Самар Бону етишиб чиққани адабиётимиз тарихидаги ноёб ҳодиса сифатида баҳоланишга лойиқ.
Ҳаёти зиддиятларга, меҳнату машаққатларга тўлиқ бўлган Самар Бону чиндан ҳам етук шоира. Мана бу мисраларда ижодкорнинг улуғ бир шажара намояндаси эканидан ифтихори тажассум топган:

Илоҳи, роҳати дилдур Ҳувайдо,
Бобом нисбатлари қилғайму шайдо.

Тасаддуқ мен бўлай, султони олам,
Чимён халқиға сиздур мукаррам.

Ишқ – мумтоз адабиётимизнинг бош мавзуси. Ҳазрат Алишер Навоий “Фарҳод ва Ширин” достонида Фарҳоднинг “Жаҳонда қолмади ул етмаган илм, Билиб таҳқиқини касб этмаган илм”, дея илмда юксак матабага эришганини васф этар экан, комил инсон мақомига эришмоғи учун унинг қалбига ишқ ўтини солади. Бундан маълум бўладики, улуғ мутафаккир фикрича, кўнгли ишқдан мосуво одам камолотга эриша олмас. Мумтоз шоирамиз Нодирабегимнинг:

“Муҳаббатсиз киши одам эмасдир, Гар одамсен, муҳаббат ихтиёр эт”,

дейиши сабаби ҳам шунда. Давоми...

Нурбой Жабборов

​​QO‘LYOZMALAR YONMAYDI

Muazzam adabiyotimiz, boy adabiy merosimiz bor. Bunday beqiyos ma’naviy boylikka ega xalqlar dunyoda barmoq bilan sanarli ekani ayon. Tabiiyki, bu haqda o‘ylaganda qalblarimiz to‘lqinlanib ketadi. Ko‘ngilda iftixor hissi uyg‘onadi. Biroq adabiyotimiz, adabiyotshunosligimiz bundan ham balandroq miqyoslarga yuksalishini ta’minlash uchun faxrlanishning o‘zigina kifoya qilmaydi. Mutafakkir ajdodlardan meros qo‘lyozma manbalarni o‘qib-o‘rganish, bugungi avlod uchun hanuz pinhon kelayotgan sirlarini ochish zarur. Tafakkurimizni bu nodir manbalar bilan quvvatlantirmoq, shuurlarimizni ulardagi fikr yolqinlari bilan yoritmoq kerak. Shundagina bu boylikning chinakam sohibiga aylanishimiz mumkin. Andijonning Marhamat tumanidagi “Turon” o‘quv markazi rahbari Ortiqali Husanov to‘plagan “Samar Bonu” kitobini o‘qir ekanman, ko‘nglimdan ana shunday fikrlar kechdi.
Men Ortiqali Husanov bilan shaxsan tanish emasman. Biroq bu odamdagi adabiy merosga bo‘lgan muhabbat, undagi himmatu shijoat bizni qalban yaqinlashtirganini sezdim. U chinakam ziyoliga xos salmoqli ishni amalga oshiribdi. Xalqimizga mashhur Dukchi eshonni, yana qancha ijodkoru ziyolilarni bergan Mingtepada yashab ijod qilgan sohibi devon shoira Samar Bonu (1837-1891) haqidagi barcha manbalarni – u qo‘lyozma holidami yo nashr etilganmi, matbuotdami yo internet sahifalaridami – izlab topib, bir muqovaga jamlabdi. Tahsinga loyiq ish! Bu orqali u mumtoz she’riyat muhiblariga Nodirabegimu Uvaysiylar darajasidagi ijodkor Samar Bonu nazmiy merosidan bahramand bo‘lish imkonini yaratgan. Faqat bugina emas. Kitobni to‘plash jarayonida bu zakiy inson yirik adabiyotshunos olim, “O‘zbek shoiralari” kitobining muallifi To‘xtasin Jalolov boshlagan ezgu ishni davom ettirgan. Samar Bonu hayoti va ijodi bo‘yicha muttasil izlanishlar olib borishi asnosida zarur o‘rinlarda mashhur adabiyotshunos bilan ilmiy munozaraga kirishgan, shoira biografiyasiga oid ayrim ma’lumotlarga aniqlik kiritgan. Jumladan, To‘xtasin Jalolovning “Bonu” kitobidagi shoiraning turmushi, vafoti sanasi va joyiga oid fakt to‘g‘ri emasligini isbotlagan. Bonuning yolg‘iz o‘g‘li Zahiriddin va ukasi Salohiddin Soqib vafoti sanalarini aniqlagan. Bonu ochgan qizlar maktabi va undagi o‘qitish usullari haqida e’tiborga molik kuzatishlarni amalga oshirgan.
Ushbu to‘plamdan aniq bo‘lishicha, Samar Bonu adabiy merosining yuzaga chiqishida ustoz To‘xtasin Jalolovning xizmatlari chindan ham katta. Olim shoira devonini topgunicha diqqatga sazovor izlanishlar olib borgan. Bunda o‘shlik, mingtepalik ziyolilarning ham hissasi oz emas. Samar Bonu shajarasining aniqlangani, uning mashhur mutasavvif shoir Xo‘janazar Huvaydoga chevara ekani undagi iste’dod bobomeros bo‘lganini ko‘rsatadi. Bu avloddan to‘rt sohibi devon shoir – katta bobosi Huvaydo, otasi mavlaviy Sirojiy, ukasi Salohiddin Soqib va Samar Bonu yetishib chiqqani adabiyotimiz tarixidagi noyob hodisa sifatida baholanishga loyiq.
Hayoti ziddiyatlarga, mehnatu mashaqqatlarga to‘liq bo‘lgan Samar Bonu chindan ham yetuk shoira. Mana bu misralarda ijodkorning ulug‘ bir shajara namoyandasi ekanidan iftixori tajassum topgan:

Ilohi, rohati dildur Huvaydo,
Bobom nisbatlari qilg‘aymu shaydo.

Tasadduq men bo‘lay, sultoni olam,
Chimyon xalqig‘a sizdur mukarram.

Ishq – mumtoz adabiyotimizning bosh mavzusi. Hazrat Alisher Navoiy “Farhod va Shirin” dostonida Farhodning “Jahonda qolmadi ul yetmagan ilm, Bilib tahqiqini kasb etmagan ilm”, deya ilmda yuksak matabaga erishganini vasf etar ekan, komil inson maqomiga erishmog‘i uchun uning qalbiga ishq o‘tini soladi. Bundan ma’lum bo‘ladiki, ulug‘ mutafakkir fikricha, ko‘ngli ishqdan mosuvo odam kamolotga erisha olmas. Mumtoz shoiramiz Nodirabegimning: “Muhabbatsiz kishi odam emasdir, Gar odamsen, muhabbat ixtiyor et”, deyishi sababi ham shunda. Davomi…

Nurboy Jabborov

​​ОДАМЗОДНИНГ АСЛИ ЎРНИ ҚАЕРДА?

Коинот мукаммал – унда ҳар бир нарса-ҳодисанинг ўз ўрни бор. Улар барчаси муайян низомга бўйсунади, белгиланган тартиб асосида ҳаракат қилади. Жумладан, қуёш ҳар куни аниқ бир вақтда чиқади, тайин муддатдан кечикмай ботади. Ой ҳам, ўзга фалак жисмлари ҳам шундай: зиммасига юкланган вазифани оғишмай адо этади. Яралмишлар ичида бу мувозанатни бузиши мумкин бўлгани эса ёлғиз инсондир. Ана шу ҳолнинг сабаби, неча асрдирки, фикр эгаларини мудом ўйлантиради; ижод аҳлини қалам олишга мажбур этиб келади. Бу муаммо жаҳон адабиётида не-не шоҳ асарларнинг дунёга келишига сабаб бўлмаган дейсиз. Атоқли шоир Икром Отамуроднинг “Ўрин” достони (“Шарқ юлдузи”, 2013 йил 3-сон) ана шу мавзу оҳорли поэтик талқин этилгани билан алоҳида ажралиб туради.
Достоннинг асосий ютуғи, биринчи навбатда, тасвирнинг қабариқлиги ва образ ёрқинлигида намоён бўлган. “Куннинг бор борлиғидан воқиф” қуёшнинг “Ботинга ҳарорат туморин боғлаб, зоҳирга нақшлар нақш турларин”, тарзида васф этилиши; туннинг чироғига менгзалган ой “зулматни чегириб, фироғин неларгадир қолдириб, фалакда сузиб, чўмиб бораётгани” тасвири достонда моҳият ва поэтик тасвир нечоғлик уйғунлашгани далилидир. Бундай образли тасвир ўқувчи кўз ўнгида ёрқин манзара ҳосил қилади; руҳиятни сирли туйғуларга чулғайди; шуурларга нур бағишлайди.
Коинот мукаммал, бироқ унинг гултожи бўлиши кутилган инсон нокомил – муаллифнинг достон моҳиятига сингдирган бадиий концепцияси ана шу. Асардаги поэтик умумлашмага кўра, инсон синовда эканини унутган: ҳамма нарсага ишқибоз, ҳаётдан ҳамма нарсани истайди; учқур эгарлардан ўрин олиб, асло отдан тушгиси келмайди. Шу боис, таассуфки, у:

айланади мешин малайига –
хор.
Қулфланган дилида тариқча ўрин
иқтибоси йўқдир,
бори,
фақат,
зор.

Бу ерда “ўрин” – мавқе маъносида келган, фикримизча. Яъни инсоннинг яшаш тарзи унинг асл мавқеига мутаносиб эмас, демоқчи шоир. Сабаби, одам болалари: “Ўзи ясаган нарсасига қул, ўзин яратганни эсдан чиқарган”. Шу кезда яна бир мулоҳазани айтиш жоиз кўринади: достон номи ҳам ана шу моҳиятдан келиб чиқиб танланган: бу оламда ҳар бир нарса-ҳодисанинг ўрни тайин; лекин яралмишлар афзали – инсон ўз ўрнини, мақомини биладими? Ҳаёт тарзи шунга муносибми...?
Ҳолбуки, шоир айтмоқчи, инсон муттасил синовда:

Одамни имтиҳон айлайди Ўзи,
Қўйиб бирдай майлин ихтиёрига:
қаергача йўртар,
йўлларин чўзиб,
қачонгача чўмар ҳубоб корига?

Достонда тил ва дил, зоҳир ва ботин номутаносиблиги одам фарзандларининг йўлдан адашувига, уларнинг хос мавқеи – ўрнидан тубанлашувига сабаб бўлиши бадиий умумлашма даражасида тасвирланган. Асар мутолааси ўқувчида “дилин мавжудлигин йўқотган”, “фаҳмидан айро, дилидан айро” кимсаларга нисбатан ачиниш ҳиссини пайдо қилади. Тил ўтрукларин ботмон-ботмон экиб, майсаларнинг пучак бошоқларини кўпайтириш дилга кетмон санчилишига сабаб бўлиши; тил ўтрукларин гумбазларга тақиб, тақинчоқдек кўз-кўз қилиш дил пойдевори емирилишига олиб келиши талқини шеърхонни фикрлашга, сўзнинг фақат зоҳирига эмас, ботинига ҳам назар ташлашга ундайди. Бунда “тил” ва “дил” тушунчалари ҳосил қилган тазод муаллифнинг поэтик иқтидорига, оз сўз замирига кўп маъно юклай олиш салоҳиятига далил бўла олади. Давоми…

Нурбой Жабборов

​​ODAMZODNING ASLI O‘RNI QAERDA?

Koinot mukammal – unda har bir narsa-hodisaning o‘z o‘rni bor. Ular barchasi muayyan nizomga bo‘ysunadi, belgilangan tartib asosida harakat qiladi. Jumladan, quyosh har kuni aniq bir vaqtda chiqadi, tayin muddatdan kechikmay botadi. Oy ham, o‘zga falak jismlari ham shunday: zimmasiga yuklangan vazifani og‘ishmay ado etadi. Yaralmishlar ichida bu muvozanatni buzishi mumkin bo‘lgani esa yolg‘iz insondir. Ana shu holning sababi, necha asrdirki, fikr egalarini mudom o‘ylantiradi; ijod ahlini qalam olishga majbur etib keladi. Bu muammo jahon adabiyotida ne-ne shoh asarlarning dunyoga kelishiga sabab bo‘lmagan deysiz. Atoqli shoir Ikrom Otamurodning “O‘rin” dostoni (“Sharq yulduzi”, 2013-yil 3-son) ana shu mavzu ohorli poetik talqin etilgani bilan alohida ajralib turadi.
Dostonning asosiy yutug‘i, birinchi navbatda, tasvirning qabariqligi va obraz yorqinligida namoyon bo‘lgan. “Kunning bor borlig‘idan voqif” quyoshning “Botinga harorat tumorin bog‘lab, zohirga naqshlar naqsh turlarin”, tarzida vasf etilishi; tunning chirog‘iga mengzalgan oy “zulmatni chegirib, firog‘in nelargadir qoldirib, falakda suzib, cho‘mib borayotgani” tasviri dostonda mohiyat va poetik tasvir nechog‘lik uyg‘unlashgani dalilidir. Bunday obrazli tasvir o‘quvchi ko‘z o‘ngida yorqin manzara hosil qiladi; ruhiyatni sirli tuyg‘ularga chulg‘aydi; shuurlarga nur bag‘ishlaydi.
Koinot mukammal, biroq uning gultoji bo‘lishi kutilgan inson nokomil – muallifning doston mohiyatiga singdirgan badiiy konsepsiyasi ana shu. Asardagi poetik umumlashmaga ko‘ra, inson sinovda ekanini unutgan: hamma narsaga ishqiboz, hayotdan hamma narsani istaydi; uchqur egarlardan o‘rin olib, aslo otdan tushgisi kelmaydi. Shu bois, taassufki, u:

aylanadi meshin malayiga –
xor.
Qulflangan dilida tariqcha o‘rin
iqtibosi yo‘qdir,
bori,
faqat,
zor.

Bu yerda “o‘rin” – mavqe ma’nosida kelgan, fikrimizcha. Ya’ni insonning yashash tarzi uning asl mavqeyiga mutanosib emas, demoqchi shoir. Sababi, odam bolalari: “O‘zi yasagan narsasiga qul, o‘zin Yaratganni esdan chiqargan”. Shu kezda yana bir mulohazani aytish joiz ko‘rinadi: doston nomi ham ana shu mohiyatdan kelib chiqib tanlangan: bu olamda har bir narsa-hodisaning o‘rni tayin; lekin yaralmishlar afzali – inson o‘z o‘rnini, maqomini biladimi? Hayot tarzi shunga munosibmi...?
Holbuki, shoir aytmoqchi, inson muttasil sinovda:

Odamni imtihon aylaydi O‘zi,
Qo‘yib birday maylin ixtiyoriga:
qaergacha yo‘rtar,
yo‘llarin cho‘zib,
qachongacha cho‘mar hubob koriga?

Dostonda til va dil, zohir va botin nomutanosibligi odam farzandlarining yo‘ldan adashuviga, ularning xos mavqeyi – o‘rnidan tubanlashuviga sabab bo‘lishi badiiy umumlashma darajasida tasvirlangan. Asar mutolaasi o‘quvchida “dilin mavjudligin yo‘qotgan”, “fahmidan ayro, dilidan ayro” kimsalarga nisbatan achinish hissini paydo qiladi. Til o‘truklarin botmon-botmon ekib, maysalarning puchak boshoqlarini ko‘paytirish dilga ketmon sanchilishiga sabab bo‘lishi; til o‘truklarin gumbazlarga taqib, taqinchoqdek ko‘z-ko‘z qilish dil poydevori yemirilishiga olib kelishi talqini she’rxonni fikrlashga, so‘zning faqat zohiriga emas, botiniga ham nazar tashlashga undaydi. Bunda “til” va “dil” tushunchalari hosil qilgan tazod muallifning poetik iqtidoriga, oz so‘z zamiriga ko‘p ma’no yuklay olish salohiyatiga dalil bo‘la oladi. Davomi…

Nurboy Jabborov

​​ВАҚТ – ҒАНИМАТ

Муборак бир ҳадис моҳияти ҳақида кўп фикрлайман. Унга кўра, пайғамбаримиз Муҳаммад алайҳиссалом саҳобаларга бундай деган эканлар: “Кимнингки бугунги куни кечагиси билан баробар бўлса, у мағбундир (яъни у мағлуб бўлибди, енгилибди). Бугуни кечагисидан кам бўлган одам малъундир (яъни лаънатга учрабди). Қай бир кишининг бугунги куни кечагисидан зиёда бўлса, у марҳумдир”. Биз “марҳум” сўзини одатда вафот этган кишиларга нисбатан қўллаймиз. Аслида, Яратганнинг раҳматига лойиқ тирикларни ҳам шундай сифатлаш мумкин.
Саҳобалар ушбу ҳадис мазмуни ҳақида ўзаро баҳслашдилар: хўш, бугунги кунни кечагидан, эртангисини бугунгидан зиёда этмоқ учун нима қилмоқ керак? Баъзилари ҳар куни муттасил равишда нафл намоз ўқиш, кечагидан кўра икки ракъатдан кўпайтириб боришни маслаҳат бердилар. Қарасаларки, бунинг ниҳояси йўқ, қолаверса, банданинг тоқати ҳам чекланган. Бошқалари мунтазам нафл рўза тутмоқ таклифини бердилар. Ўйлаб кўрсалар, бунинг билан ҳам муддаога эришмоқ маҳол. Шунда яна Расулуллоҳ саллоллоҳу алайҳи васалламнинг ҳузурига бориб, бу ҳадиснинг ҳикматини сўрадилар. Жавоб шундай бўлди:
- Илм олинг, кеча ўзингиз билмаган кичик бир ҳақиқатни ўргансангиз ҳам бугунингиз кечаги кундан афзал бўлади.
Бу ҳадис инсон кеча ёки бугун эришилган натижа билан тўхтаб қолмаслиги кераклиги, мудом ҳаракатда бўлмоғи зарурлиги ҳақидадир. Муттасил олға интилмоқ, вақтни ғанимат билмоқ кераклиги тўғрисидадир. Зеро, мунтазам равишда илм ўрганган одам камолотга эришмаслиги мумкин бўлмагани каби комил инсонлардан иборат жамият ҳам, шубҳасиз, тараққий этади.

Нурбой Жабборов

​​VAQT – G‘ANIMAT

Muborak bir hadis mohiyati haqida ko‘p fikrlayman. Unga ko‘ra, payg‘ambarimiz Muhammad alayhissalom sahobalarga bunday degan ekanlar: “Kimningki bugungi kuni kechagisi bilan barobar bo‘lsa, u mag‘bundir (ya’ni u mag‘lub bo‘libdi, yengilibdi). Buguni kechagisidan kam bo‘lgan odam mal’undir (ya’ni la’natga uchrabdi). Qay bir kishining bugungi kuni kechagisidan ziyoda bo‘lsa, u marhumdir”. Biz “marhum” so‘zini odatda vafot etgan kishilarga nisbatan qo‘llaymiz. Aslida, Yaratganning rahmatiga loyiq tiriklarni ham shunday sifatlash mumkin.
Sahobalar ushbu hadis mazmuni haqida o‘zaro bahslashdilar: xo‘sh, bugungi kunni kechagidan, ertangisini bugungidan ziyoda etmoq uchun nima qilmoq kerak? Ba’zilari har kuni muttasil ravishda nafl namoz o‘qish, kechagidan ko‘ra ikki rak’atdan ko‘paytirib borishni maslahat berdilar. Qarasalarki, buning nihoyasi yo‘q, qolaversa, bandaning toqati ham cheklangan. Boshqalari muntazam nafl ro‘za tutmoq taklifini berdilar. O‘ylab ko‘rsalar, buning bilan ham muddaoga erishmoq mahol. Shunda yana Rasululloh sallollohu alayhi vasallamning huzuriga borib, bu hadisning hikmatini so‘radilar. Javob shunday bo‘ldi:
- Ilm oling, kecha o‘zingiz bilmagan kichik bir haqiqatni o‘rgansangiz ham buguningiz kechagi kundan afzal bo‘ladi.
Bu hadis inson kecha yoki bugun erishilgan natija bilan to‘xtab qolmasligi kerakligi, mudom harakatda bo‘lmog‘i zarurligi haqidadir. Muttasil olg‘a intilmoq, vaqtni g‘animat bilmoq kerakligi to‘g‘risidadir. Zero, muntazam ravishda ilm o‘rgangan odam kamolotga erishmasligi mumkin bo‘lmagani kabi komil insonlardan iborat jamiyat ham, shubhasiz, taraqqiy etadi.

Nurboy Jabborov