Наврўза

​Ҳатто ҳўрсиниқни эшитиш мумкин қадар сокин кечаётган тунда чақалоқни йиғиси эшитилади. Қўшни девор нарисидан келаётган бўлсаям бу овоз, сенга худди ичкаридан эшитилаётгандек туйилади. Йиғлайди. Бироз ўтиб инжиқ ғингшийди. Кўп ўтмай овоз тинади. Ичкаридагиси эса тўхтамайди. Сен ҳам овутишга ортиқ уринмайсан. Кун ёриша бошлайди. Илгарилари бунақа пайтлари бувам билан кўча бошига чиқиб, нон олиб келардик. Иссиқ нон. Бу таъмни болалигим билади фақат. Кейин ўша нонни ҳали буғи кўтарилмаган иссиқ сутга бўктириб берарди бувам... Гўдак йиғлайверади.
Баъзан ҳаммасини жудаям бўрттиргинг келади, зерикарли туйилаётган ҳаётингга Худо бермаган рангларни бериб чиқасан. Ич-ичкаридан ё фожиани, ё қалтисликни соғинасан. Завқни, эҳтиросни, ҳаётингга дахлдор жамиики нарсаларга бўлган муҳаббатни, мезонсизлиг-у ёқимли маънисизликни ёшлик деган ном билан чақирасан. Бирдан яна ўзингга келасан ва ҳаммаси мантиқсиз туйилади ва ўзингни таъбирингдаги сокин ва тартибли умрингга қўшилиб кетасан. Ва секин ўзингни оқлаб оласан: “ҳа, ёшлик ҳаммасини кечиради”.
Лекин барибир қайсидир тунда гўдак йиғисидан уйғонасан. Юпатолмайсан. Озод қилолмайсан уни. Гарчи ўзинг қул бўлсанг ҳам унга. Қўлидан тутиб осмон билан уйқашиб кетган адирликларга, тақасидан шамол туғиладиган отлар олдига етаклаб борасан. Иссиқ нонга олиб борганинг билан ҳароратини ҳис қилмайди у.

​​Буни қачон ёзганман, ниманинг таъсирида ёзганман, эслолмадим. Ҳар ҳолда яқин 1-2 йил оралиғида ёзилмаган чиқар. Бироқ, ўз ичингдан топган манбаинг ҳам бошқа томонларга йўналиб кетар ва буям ўша ўз умрингга бўлган севгини бошқа кўринишини яратиб кетавераркан. Яшаганинг сари ичингдаги янги ҳиссиётларни кашф этиб ва баъзан қайсиларинидир унутиб қўйганингниям билмай кетавераркансан. Ҳаётингни стабиль сақлаб юра олганинг ўпкангни нафас билан тўлдиришга арзирли сабаб бўлоларкан)

​​Ишқ


Доим ич-ичимдан уни тополган вақтдагина яшагим келарди. Қолган вақтлар кун кечирардим, холос, эҳтимол. Яшаш истагини қўя турай, кунларимга тўймай борардим. Кўзгуга қарардим, бир олам қорачиқ тўлган кўзимга узооқ тикилиб қолардим: “Қанчалар ёқимли бу умрни яшаш…” Нимани гапирмай, қониқиш овозида чиқади ҳар бир гапим бундай вақтлар. Ҳатто, норозиликларим(!)
Уни олдида заифлигингни қанчалар ҳис қилганинг сари, шунчалар ичингга хотиржамлик ёйилиб боради. Энг ичкарингдан ҳис қилинадиган розилик билан сен билан юз бериши мумкин бўлган барча қалтисликларга эмин тутиб бераверасан бошингни. Бу ҳатто завқни кўпиртиради томирларингда. Ёшликнинг нуқси кетмаган табиатинг эса ҳиссиётларинг билан ўйнашиши мумкин бўлган кунларга қараб “хуш келдинг”, дея шивирлайди. Чунки, сезиб турасанки, нима билан тугамасин, охирида яна ва яна инсонийлашаверасан. “I’m only human after all”, деган жумлани вазиятингга уйғун қилиб олгинг келади хаёлан.
У ичингда ҳеч қачон ўлмайдигандек туйилади. Уни олиб келган одамларнинг исми эсингдан чиқар ҳатто. Лекин манбаи аслида улар эмаслигини билиб ҳам хотиринг жам бўлади, гўё. Одамлар келиб-кетаверади. Сен эса ҳалиям яшашга, севишга лаёқатли эканлигингни тушунган сари ўпкангни тўлдириб нафас олаверасан.

​​Тугамаган туш уйқудан уйғотиб юборса, ёмон. Айниқса, ичингда дини ҳиссиёт бўлган аёл ухлаб ётган бўлса. Ва яна токчада турган рамкадан болалигинг қараб турган бўлса. Оо, бу пайтда хаёлда пайдо бўлганларнинг на манзилини биласан, на изоҳини. Менга кимдир гўзалликни, нафисликни ўргатганди қачондир. Кейин қўлимга қолип тутқазди: билмайман, бу ниманинг қолипи. Эҳтимол, ўша гўзалликнинг… бироқ, чиндан билмайман, бу қолип нималарни чегаралаш учун туғилган. Бир вақтлар қолипсизликни, чегарасизликни севган қизалоқ йўқ ҳозир ичимда. Менга тартиблар виқорни юқтиришни бошлаган. Ва уни шундай санъатга айлантиришинг мумкинки, қаршингдаги одамнинг миясида хаёл пайдо бўлади: “бу чегара атайин мен билан ўйнашаётгандек. Олиб ташланса, нималар бўлади…”.

Тонг отади сал туриб. Кимдир хабаримни ўқиб энтикади, яна кимдир ичида қарғаниб қўяр. Ҳар учраган одам тасаввурига ҳар хил ранг сачратиб кетавераман. Кейин умумийликни қидираман. Эҳтимол, уйғунликни…
Бирдан кимнидир олдида ўта айбдор ҳис қиламан ўзимни. Қизиқ, кимни муҳаббатига муносибликни эп кўрмаскинман ўзимга? Қанча вақтдан бери қидираман бу муҳаббат эгасини.
Тобора тубанлашганинг сари енгилликдан юқорилаб кетаётганингни ҳис қилгинг келади бу пайт. Ўзингга иқрор кўринишида йиғлаб беришинг, сўздан-сўзга, томчидан-томчига тозариб бораётганингни ҳис қилишни истайсан. Тонгда эса шундайин бир куч билан уйғонасанки, бу қадар қувватнинг манбаи ожизлик эканлигига унчалик ҳам ишонгинг келмайди. Бироқ, бу мен кўрган энг гўзал гармония бўлиб қолаверади. “Жозиба” сўзининг маъносини бошқа бирор жойда бунчалик ёйиқ ҳис қилмайман.

… ва яна негадир бувингни эслайсан. Бувамни кийимидан жойномоз тикиб олгани қачондир менга эриш туйилгани хаёлимдан ўтади. Ўзи булар ҳақида нега ўйлаётганингниям ўйлайсан.
Чала кўрилган тушимга юз хил якун бериб кўраман. Тугамаган тушдан кейин уйғониш чиндан ёмон. Айниқса, ҳислардан безган бўлсанг. Айниқса, ичингда хотира ухлаётган бўлса. Айниқса, қайтиш машаққатини туйгинг келмаса.

​​Пайтки, миянгни ҳеч нарса чирмаб ололмайди. Ҳаёлингни энди на тирик, на ўлган одамларнинг ғоялари миниб ололади. Истаган вақтинг “йўқ” дея оласан, истасанг ҳайрихоҳ бўласан. Қўлингда турган ҳаётингни жилови энди кўнглингга безовталикнимас, ажиб бир қудратни чақиради. Буни ҳис қилиш учун ҳам яна ва яна имкониятларингдан фойдаланиб кўргинг келаверади. Ғингшиганча у ердан бу ерга судралмайсан. Умрингни ўзингдан, ёшлигингдан қизғонмайсан. Альтернативлар сенга қўрқувмас, куч ва ишонч беришга ўтади.
Ортга қайтгинг келмайди, ҳали рўй бермаганларнинг завқи қизиқ асли.
Бироқ, соғинч қаримайди. (Ваҳоланки, менинг миямда у доим қария шаклида) Уни кўзларини эгасиники каби ёпиб қўёлмайсан. Ана шу (расмдаги) тасбеҳ ясалган кунларга қайтгинг келади, бироқ. Томорқадан олиб, жилкага ўтказилган ўша доначалар каби ҳаммасини бир-бир териб чиқиш истаги туғилиб қолади баъзан сенда. Ҳа, ярим тунда умид уйғотиб юборса, ёмон чиндан. Соғинч уйғотиб юборса, ундан кам эмас. Бу ичингни тим-тирис қиладиган оғир соғинчмас, бир енгил энтикишли умри бор ностальгия холос. Ҳовлингда энди ерга урилаётган ҳассани овози чиқмаслигини билганинг ҳолда шундай товушлар ичингда бир тўйимсиз қониқиш уйғотадиган қумсаш. Бошқа бу қониқишни ҳис қилиб бўлмайди. Ва, ҳамма йўллар болаликка, бобонгга олиб бормайди. Бироқ барибир бу қониқиш ичингда енгилликни туғаверади.

​​Айни ҳозирги кайфиятимдан фойдаланиб қолишим ва албатта, уни қайгадир нусхалаб қўйишим керакдек туйилди.
Одам дунёни ўзидан фарқли ҳолатда қабул қиладиган бошқа бир одамдан нафратланиши табиий а, сенингча? Бироқ, мен бир вақтлар ўша ўзим нафратланадиган тоифалар умрини яшай бошлаганимда нима ҳис қилишни унута бошладим. Ҳар қандай мансубликларим ўз кучини йўқота бошлади. Мен бир вақтлар назаримга илмаган, дейлик нафратланган тоифамга мансубман айни пайт ва биламанки, ҳозир ҳам нафратимни қўзғаб турган тоифанинг эшигини қоқаман вақт ўтиб. Бу ёзувларни, бу хотираларни қачондир кўзим тушиши мумкин бўлган жойда қолдиришим кейинчалик менга қанчалар азоб бериши ўзимга маълум. Ва шуни англаб туриб ҳам ёзаётганим эса ўз ҳиссиётларим билан ўйнашишимдан бўлак нарса эмас.
Тўхта, гапирмай тур! Эшит озроқ... Эҳтимол, шу охирги ёзғиришим бўлар. Бари бўғзимга қадалган. Ёзғириш, нолиш, ўзингдан руҳий қурбон ясаш, дунёни қабул қила олмаслигингни мана шу ёзмалар билан ниқоблаш, одамларни, атрофни тушуна олмаслигингни уларга нисбатан бошқачароқ – гениалроқ шаклдаги қарашларга эга эканлигинг билан оқлашга уриниш... Йўқ, дейишинг мумкин. Билмадим, деявер. Эҳтимол, дунёга оптимист кўзи билан қарайдиган, ким яратганини ҳатто ўзи ҳам билмайдиган қадриятлар унга қачондир саодат келтиришига Худога ишонгандек ишонадиган одамни кўрсанг, сениям кулгинг келар. Мен ҳозир унга нисбатан бирор муносабат пайдо қилолмай қолдим ўзимда. На ачина оламан, на ҳавас қилолишим мумкин. Ўзи умуман нега уни ўйлашим керак? Нега у менинг ҳисларимга таъсир эта олиши керак? Ўзимнинг кўнглимда ўзим марказга чиқа олмаётган бир вақтда унинг дунёни англаши ҳақида ўйлашим менда нимани ўзгартиради?
Ўзининг ҳаёти учун масъулиятни ўз бўйнига олишга ожиз одам муҳитдан, атрофдан, шароитдан ёзғиришни бошлайди. Дунё менинг хотиржамлигим кафиллигини олмаганлигини тушуна бошлаган лаҳзамдан бошлаб, ҳамма-ҳаммаси: қоғозга тушган барча қораламаларим ўзимни устимдан кулаётгандек туйила бошлади. Чунки ҳаммасида мен – қурбонман. Ҳатто вазиятни ўнглашга уриниш истагини ҳам йўқотган қурбон. Оламга тиланиб ёзилган ҳиссиётлар уюмидан кўра атрофимдаги реал оламда чин маънода яшашга уриниб кўриш менга кўпроқ ёрдам бера олишига ишона бошладим. Кейинми? Кейин барчаси эриш туйилишдан ўзгасига ярамай қолди.
Айтганча, ҳислар... Мени янгилаб бориши мумкин бўлган ягона илинжим улар. Бироқ, унинг самимий майллари кетидан эргашган вақтим ҳис қилинадиган бандилик, йўқотилган озодлик, ўз эркинг билан бой берилган эркинлик аламичалик ҳеч бир туйғу мени ҳанузгача қийнай олмади. Қайсидир кун ичимда онгли ҳаётни яшашни истайдиган бир “мен”им пайдо бўлади-ю, ўзимни ожиз ҳис қилишимга ўзи имкон яратиб берган бошқа бир бўлагимни бутунлай йўқ қилишга уринади. Мана шу “мен”им устунлик қилиб турган вақтда ўзимни “эмоциональ арғамчи” измига топшириб қўйганимни ўйлашнинг ўзиёқ миямда дўзахнинг шаклини пайдо қила бошлайди. Мен ҳиссиётлардан қочиш билангина ўзимни сақлаб қолишим мумкин эди, холос. Бироқ, қайсидир лаҳзаларда у ўзининг сендан минг карра кучлироқ эканлигини исбот этмоқчидек, ҳаёлингга сенинг измингсиз бостириб келади ва яна унинг қўлида қандай тусларга киришинг мумкинлигини ожиз кузата бошлайсан. Барибир, сен уни ҳис этиб кўргинг келади. Бошингга тушиши мумкин бўлган энг оғир мусибатларни ҳам аллақачон ҳис қилиб кўришга, тасаввуран уни яшашга уриниб кўрганингга ишонаман. Чунки, барибир сени қалқитиб юбориши мумкин бўлган ҳислар доим ўзингни кучли тутиш мажбуриятидан халос қилади. Сени билмайман, бироқ мен мана шу кучли бўлиш кераклигини унуттира оладиган ҳисларга эҳтиёжмандман. Улар менга керак. Баъзан эркинликнинг масъулиятидан қутулмоқлик учун ҳам!

@navroza_m

... ана шу даҳшатли даражадаги жўн бир ҳиссиётни туёлишим учун менга ўзим бино қўйган назариялар ҳам, туни билан мен кўриб чиқадиган фильмлар ҳам кўмак беролмайди. Бу фалсафалар, китоб, кино ёки бутун олам зиёлиларининг миясини банд қилган назариялар севишга лаёқатсиз инсонларни овутиш ёки чалғитиш учун яратилгандек туйилади энди. Балки, шу ожизлигимни бироз яшира олгани учун ҳам гапимни бошиданоқ уни ҳар хил мантиқсиз сабаблар билан ниқоблаб ўтиргандирман.


Гирдоб

​​Чиқиш йўлини излаб

("Қишлоқ шифокори" ҳақида)

Кафка асарларида қаҳрамонлар қайсидир воқеа таъсирида тушкун ё пассив бўлиб қолмайди. Кафка уларни асар бошиданоқ шундай тасвирлаб беради: умидсиз ва аллақачон, боши берк кўчада эканлигини англаган. Яъни қаҳрамонлар кайфияти воқеалар тўлқинига бўйсундирилмаган. Мен айтмоқчи бўлган ҳикояда эса мана шу қолипдан чиқишга уриниш бор. Қаҳрамон кайфиятининг динамикаси воқеаларга қараб тушиб бораверади. Демакки, унда умид мавжуд бўлган бошида. Хуллас, қишлоқ шифокори қиш тунларининг бирида беморнинг ёнига боришга мажбур бўлгани, бироқ от тополмаслиги фонида бошланади ҳикоя. Хизматкор қизни ҳайвонсифат отбоқар билан ёлғиз қолдириш эвазига отларга эга бўлади. Қолган жараёнлар сюрреалистик шаклда давом этаверади.
Ҳикоядан то бошидан охирига қадар экзистенциал иложсизлик уфуриб туради. Асарда деярли ҳамма иложсиз. Вазиятни ўнглаш имконсиз. Вазият қандайин чаппа эдики, уни ўнглаш керак?

Шифокор образининг ўзидан бошлайлик. Аслида шахсий ҳаёти/ шахсий эҳтиёжлари билан боғлиқ бирор етишмовчилик тасвирланмайди ҳикояда. Бироқ у қутқарувчи позициясида яшовчи инсон. Айнан мана шу тоифа муқаррарлик ва иложсизлик ўртасидаги оғриқни чуқурроқ ҳис қилади. У бирор ҳаракати ортидан қандайдир ўзгариш, албатта, юз беришини доим кутиб яшайди. Хизматкор қизнинг ҳаёти эвазига беморнинг ёнига етиб борди-ю, бироқ уни ҳам қутқара олмади. Ҳамма имконсиз, кимни айблаш керак?!

Иложсиз инсон йўлни тополмагани яхши. Ана шу нуқтада у ўзи эгаллаб турган позицияни ўзгартиради, ўзи яшаб юрган вазиятда жон беради ва янгитдан бошқа шаклда туғилади. Руҳан янгиланади. У ич-ичида ўзи мавжуд бўлган қоидаларни энди рад этади, эскирганини ёки ҳеч бир кучга эга эмаслигини ҳис қилади. Уларни яшаб бўлади. Топинаётган ва ишонаётган қадриятларини янгилайди. Бошқа аурага кўчади. Шифокор бирор илоҳий Худонинг инсоннинг оддий имконсизлигига барҳам бериш кучига эга эмаслигини англайди. Умуман, нафақат худолар, ҳеч ким бир-бирига ёрдам беролмайди. Ҳеч қандай нажоткор йўқ, аслидаям. Фақат ўзинг сени домига тортиб кетувчи ҳолатга бироз ўзгартириш киритишинг мумкин. Бор-йўғи мана шу имтиёз бор сенда.

Яна бир чиройли линия: ҳеч бир қурбонлик бошқа бирор нарсага эришиш кафолатини бермайди. У бор-йўғи воқеалар тизгинидан кимнидир ё ниманидир чиқариб юбориши ва кейинги жараённи тезлаштириши мумкин. Чунки, қурбонлик қилган одамнинг қадами ана шу онгли йўқотиш алами ҳисобига ҳам қатъийлашади. Оддийроқ айтсак, қурбонлик кейинги жараён учун импулс, холос. Яна у мияга энди бирор нарсага, албатта, эришиш мумкинлиги ҳақида алдамчи сигналларни юбориб туради.
Турли мажбуриятлар схемаси билан босим остида қолган ва ўз ролидан ташқарига чиқа олмайдиган шифокор ҳеч нарсани ўзгартира олмади. Уйига қайтишдан ҳам мантиқ йўқ. У ўз уйининг/ўз ҳаётининг хўжайини эмаслигини энди яхши тушунади. У ана шу муқаррарлик олдида доим иложсиз. Ўзига маълум бўлмаган кучлар қўлида бир қўғирчоқ. Лекин шуни англаган одам ҳам ўзини қоронғу хонага отиб, бутун ҳаётини ўша муқаррарликни кутганча ўтказиб юборолмайди. Қаерга кетаётганини ҳам англамай, бутун ер юзини кезиниб юраверади. Нима қилиш керак унда? Кафка нима дейди?
Кафка ҳеч нима демайди. Унинг қўлида инсоний ҳаётнинг мукаммал андозаси йўқлиги учун ҳам шахсий ҳаётида бахтли онлари кўп бўлмаган.
Эҳтимол, савол нотўғри қўйилгандир: ўзи нимадир қилиш ёки курашиш шартми, у ҳаракатлар вазиятни ўзгартириши керакми? Балки, шу саволларни унуттира олиш қудратига эга бошқа бирор жараён топиш керакдир. Мана шу масалани ўртага ташлайди у.

Сургун

Қайсидир подкастда Мирзоҳидни "интеллектуал сургун" ҳақидаги фикрини эшитгандим. Кейинроқ эса омма ичидаги яккаланиш, санъаткор Ватанини( географик ҳудуд эмас) сақлаб қолиши учун ҳам сургунга маҳкумлиги ҳақидаги фикрларни ўйлай бошладим.

Бугун нафақат санъаткор, бутун инсоният сургунга маҳкум деган фикрдаман. Ҳам ботинан, ҳам зоҳиран маънода. Одам ўз-ўзини сургун қилиб яшайдигандек, худди. Бир ҳолатдан иккинчи ҳолатга. Бир иложсизликдан иккинчи иложсизликка. Бир ҳиссиётдан иккинчисига.