Musayev blogi

Nega buni yozyapman?

Chunki menimcha transportdagi mutassadilar buni tushunishmaydi shekilli. Masalan, qariyb 10 million aholisi bor Fargʻona vodiysi viloyatlari bilan Toshkentga boʻlgan aviaqatnovlar soniga qarang. Andijon yoki Fargʻonaga haftasiga 8 marta ham uchmaydi uchoqlar. Qoʻshni Qozogʻistonda qaradim, ikki eng katta shaharlari Olma-ota va Ostona orasida kuniga 16-18ta aviaqatnov mavjud. Bizda haftasiga ham birorta shaharni orasida buncha qatnov yoʻq. Yaʼni bizda haftasiga reyslar soni ulardagi kundalik reyslar sonidan ikki barobar kamroq. Yoki mayli, Qozogʻistonni ikkinchi va uchinchi shaharlari orasida — Chimkent va Olma-otani kuniga kamida 6-9ta reys ulaydi. Bizda Toshkent va Urganch yoki Samarqand orasida ham kuniga uchta reys yoʻq. Aql bovar qilmaydi — Urganchga mashinada bir kunda yetib olish deyarli imkonsiz boʻlsa ham shu ahvol. Ha mayli, Qozogʻiston juda bir katta va rivojlangan davlat dersiz, Qirgʻiziston bilan solishtiraylik: Oʻsh va Bishkek orasida kuniga kamida 6 ta reys ekan - tekshirdim. Bizda butun vodiyga kuniga 3ta ham yoʻq — aholi va iqtisodiy ahvolimiz bir xil boʻlsa ham.

Eng qizigʻi — agar aviatsiyada ishlaydiganlardan nima uchun bizda aviakompaniya hali ham xususiy emas desangiz — eng siyqasi chiqqan argumentlardan biri shuki, agar milliy aviakompaniya boʻlmasa — unda viloyatlarga chet ellik aviakompaniyalar uchmas emish. Qizigʻi bizda milliy aviakompaniya ham, deyarli uchmayapti. Qirg'izistonda esa, xususiy aviakompaniyalar o'sha reyslarni uchishyapti. Oʻn millionlik vodiydan Toshkentga bir kunda nechta odam keladi? Bir kunda bitta uchadiganmi uchmaydigan samoletga esa 200 ta odam ham sigʻmaydi, boz ustiga har kuni ham uchmaydi.

Aviatsiyadagilar oʻsha qatiqchi amaki ishlatadigan gʻoyadan bexabar ekanlari tushunarli lekin — bilasizmi nega? Chunki ular bozorda ishlamayapti. Ularni xato qilishlari, bozorni bilmasliklari, foyda olmasliklari bilan qiziqishlari yoʻq. Normal aviaqatnov bozori boʻlganida, ular bilishar ediki, agar mamlakatdagi eng katta shahar va deylik vodiy orasida kuniga 20 yoki 30 ta reys qoʻysa — hozirgi 1 ta reysdan koʻra talab 20 barobardan koʻproqqa oshadi. Bitta samolet qoʻyilgandagi talabdan, 20ta kunlik qatnovdagi talabni solishtirib boʻlmaydi. Chunki oʻsha gap, bir soatda bir keladigan avtobusga tayanib reja qilmaganingiz kabi, kuniga bir necha marta uchmaydigan uchoqni reja qilmaysiz. Yaʼni mamlakat ichidagi reyslarda odamlar ertalab ishini bitirib, obeddan keyin uchib ketishi, ertalab kelib, kechki payt keta olishi kabi qulayliklarni koʻrsalargina, alternativ yoʻldan koʻra uchoqni tanlashadi. Rivojlangan dunyoni gapirmasa ham boʻladi, serqatnov yoʻllarda, masalan Boston va Nyu York orasida Delta havo yoʻllari har yarim soat uchadigan shuttle — xuddi bizni marshrutkadek qatnovni qoʻygan, shunchalik talab koʻp — lekin vaholanki, aynan taklif bu talabni yaratgan.

Bizda bu ahvol qanchalik yomon ekanini, toʻgʻrisi bilmas edim. Yaxshi emas deb o'ylar edim, lekin qanchalikligini bilmasdim. Bundan bir yilcha oldin, bir tanishim bilan Bishkekda obed qildik, obeddan keyin Oʻshga reysi bor edi, lekin gap qizib ketganidan keyin oʻz reysini kechasiga telefonidan alishtirgan edi. Oʻshanda men mintaqaviy oʻylagan ekanman — Bishkekdan Oʻshga ikki uch soat orasida bir nechta reys boʻlsa, Oʻzbekistonda ham shunaqa shekilli deb. Bir necha oydan beri shaxsiy safarim uchun Samarqanddan Toshkentga Afrosiyobga chipta izlamoqdaman (besh olti marta tvitterda yozdim, Iyul, Avgust va mana Sentyabr oyida), menga kerakli sanada chiptalar sotuvga qoʻyilgan, lekin oʻsha menga kerak boʻlgan poyezdga biletlar yoʻq, vaholanki necha marta tekshirib keldim, bir sotuvga qoʻyilmagan deyishdi, hozir esa qoʻyilgan ekan lekin sotib olish uchun yoʻq. Poyezdlar haqida oʻzi bir alohida yozish kerak — temir yoʻllarini kompetentligi yetarli emasligi va raqobatli ishlamasligi iqtisodiyotimizni haqiqiy bir sekinlashtiradigan omillaridan: ham passajirlar tashish masalasida va ham balki ayniqsa — yuk tashish masalasida.

Umumiy muvozanat va yaratiladigan talab.

Qisqa vaqt yashagan bir dahada bir odam sut-qatiq sotar edi, hamma biladi “moloko, qaymoq, qatiq” deb chaqirar edi va ora orada odamlar tushib undan bozor qilishar edi. Bilasizmi yoʻqmi oʻsha biznesda ham har xil muvaffaqiyatga erishadi. Bizni dahadagisi ayniqsa juda muvaffaqiyatli edi, lekin buni siri juda oddiy iqtisodiy intuitsiyadan tashkil topgan edi.

U bizni koʻchaga ora-orada emas, har kuni kelar edi boz ustiga, har kuni deyarli bir paytda kelar edi. Men oʻshanda bir narsa olishga tushib soʻraganman, nega har kuni aynan bizni koʻchadan oʻtasiz, axir kecha ham kelgan edingiz va katta ehtimol bilan hech kim bor sut mahsulotlarini bir kunda tanovul qilib qoʻymaydi-ku, masalan ikki yoki uch kundan bir kelsangiz koʻproq odam xarid qiladi-ku deb soʻragan edim. U qiziq javob bergan haligacha eslayman, maʼnosi taxminan shunday edi: agar men ikki yoki uch kundan bir kelsam, mahalladagi va dahadagi odamlar qaysi kuni kelishimni aniq bilishmaydi va sut-qatiq uchun ehtiyojlarni boshqa joydan qilishadi, mendan esa faqat favqulodda kerak boʻlib qolsa xarid qilishadi, shunda meni umumiy savdoyim kam boʻladi. Yaʼni ikki uch kunda bir kelsam, vaholanki oʻsha kelgan kunlarimda savdoyim baland boʻlishi mumkin, lekin qisqa muddatdan keyin, meni ishonchli sut-qatiq yetkazib beruvchi deb oʻylashmay qolishadi va sut-qatiqni tashqaridan olishga harakat qilishadi. Men agar ora orada kelsam, oʻsha kelgan kunlarimda koʻproq odam kelgandek tuyuladi, lekin umumiy hisobdan yutqazaman degan edi.

Bu gʻoyani iqtisodiyot fanida yaratilgan talab (induced demand) deyishadi. Yaʼni bir xil xizmatlar va tovarlar uchun talab — agar u narsa koʻp va doimiy sodir etilsa boʻladi. Jamoat transporti misolida aytish mumkin: deylik bir yoʻnalishda avtobus har 6 minut kelish uchun 12 ta avtobus kerak— oʻsha yoʻnalishdagi yoʻlovchilar soni 15 mingta boʻlishi mumkin. Lekin deylik sizda 2 ta avtobus bor, shunda oʻrtacha kutish 36 minutni tashkil etadi. Lekin yoʻlovchilari soni qanday oʻzgaradi? Siz 15/6=2.5 ming deb hisoblashingiz mumkin, axir agar avtobuslar shunchaga kamaysa, yoʻlovchilar ham proporsional kamayadi degan taxmin qilishingiz mumkin, lekin oʻsha sut sotuvchi amaki aytgan mantiq bizga toʻgʻri taxminni beradi — yoʻlovchilar anchaga kamayadi, balki 500 ta ham boʻlmas. Nima uchun? Chunki oʻrtacha kutish vaqti 35 daqiqa boʻlsa- odamlar alternativ transportni qidirishadi, balki marshrutkada borishadi, balki bir necha kishi boʻlib taksida borishadi, balki koʻproq piyoda yurib metrogacha yetib olishadi va-hokazo. Yaʼni xizmatni doimiyligi va taklif qilinayotgan hajmi talabni hajmini belgilaydigan omil boʻladi. Talab taklifni yaratadi emas, taklif ham talabni yaratadi.