Oruell aksiomasi: erk – qullikdir, bilimsizlik – kuchdirErkinlik ikki karra ikki to‘rt ekanligini ayta olishingdir.
Britaniyalik yozuvchi Jorj Oruellning antiutopik yo‘nalishda yozilgan «1984» romani dunyoning eng mashhur asarlari ro‘yxatiga kiritilgan. Asar o‘zbek tilida ham nashr qilingandan so‘ng o‘zbek kitobxonlari orasida tezda mashhur bo‘lib ketdi, asarni mutolaa qilish, u haqida fikr bildirish haqiqiy chellenjga aylandi. Harqalay, raqsga tushib, boshidan muzdek suv quyishdan ko‘ra, foydali va tartibli musobaqa boshlandi.
«1984» asarida o‘tgan asrning 80-yillarida Ummoniya (Angliya, Shimoliy va Janubiy Amerika, Avstraliya, Okeaniya, Janubiy Afrikaning umumiy nomi) mamlakatida hukm surgan siyosiy tuzum haqida so‘z boradi. Nom ham aynan voqealar sodir bo‘lgan yildan kelib chiqib tanlangandek. Kitobda tasvirlangan holatlar tarixiy dalillar bilan solishtirib ko‘rilganda esa real makon Sobiq sovet ittifoqi bo‘lgani, ingliz sosializmi tushunchasi ostida kommunizm nazarda tutilgani, «1984» esa totalitar tuzum avj olgan palla — 1948 yil ekani (shunchaki raqamlarning o‘rni almashtirilgan) haqida o‘quvchida ehtimol paydo bo‘ladi.
Oruell dunyosida o‘quvchini jalb qiladigan narsa – asarning nomi. Dastlab, uning ishchi nomi «Yevropadagi oxirgi inson» bo‘lgandi. Robotlashayotgan
Ingsos jamiyatida yashayotgan, xotirasi, ongi, hissiyotlarini saqlab qolishga intilgan bosh qahramonni yozuvchi faqat tashqi ko‘rinishi odamsimon bo‘lgan maxluq emas, chin ma’nodagi Inson sifatida ko‘rsatishni istaydi. Kuchli ehtimol bilan aytish mumkinki, roman bu nomda ham hozirgidan kam shuhrat qozonmagan bo‘lardi.
Asar voqealari yuz bergan Ummoniyada yagona partiya, boshqaruvchi hokimiyat, jamiyat Ko‘zi mavjud. Ammo, u yerda tirik qonunlar yo‘q. Nimaiki partiya istaklariga uyg‘un bo‘lsa, shularning barchasi qonuniy. Uning manfaatlariga zid har qanday holat, xatti-harakat esa g‘ayriqonuniy. Mantiqan qaralganda, partiya – kishilar jamoasi, ya’ni asar bir guruh kishilar istagi amalga oshirilishi doimo qonuniy sanalgan Ummoniya haqida.
Partiyaning g‘oyalari matematik aksiomaga o‘xshaydi, uni qanday bo‘lsa, shunday qabul qilishga majbursan, nega va qanday qilib degan «o‘rinsiz» savollarga isbot talab qilinmaydi. Partiyaga shaxs emas, individ, ongsiz individ kerak.
«1984» asari uzoq yillar davomida (u 1949 yil chop etilgan) sovet makonida tarqalmaganini to‘g‘ri tushunish mumkin. Asar kapitalistlarning xuruji sifatida avtoritar rejimlar tomonidan inkor etilgan.
Unda tasvirlangan Ingsos (ingliz sosializmi) jamiyatida bir necha vazirlik faoliyat yuritadi — Haqiqat vazirligi, Muhabbat vazirligi, Farovonlik vazirligi. Lekin biz qo‘llaydigan «ismi jismiga monand» tushunchasi shu nuqtada o‘z ma’nisini batamom yo‘qotadi: Haqiqat vazirligida haqiqatdan boshqa hamma narsa bor. Farovonlik vazirligi istalgan narsaga xizmat qilishi mumkin, faqat farovonlikka emas. Muhabbat vazirligining vazifasi esa muhabbatni tag-tomiri bilan yo‘qotish. Shunga qaramay, Ummoniyada faqatgina Katta Og‘aga nisbatan muhabbat bo‘lishi mumkin. «Katta Og‘aga itoat qilish — bari ular uchun sevimli mashg‘ulotlar».
Kundalik buyumlarning nomi ham partiyaning sharafini e’tirof etish uchun qo‘yilgandek go‘yo: g‘alaba sharobi, g‘alaba sigaretalari, g‘alaba uyi... Hamma narsa partiyaning mutlaq g‘olibligi nishonasi. O‘z navbatida, uy xarob ahvoldaligi, sharob jig‘ildonni qaynatishdan boshqasiga yaramasligi, sigaretalarning kayfni uchiruvchi achimsiq ta’mini tasvirlash orqali yozuvchi bu g‘oliblikning mo‘rtligiga ishora qiladi. Axir, bu sharoitda yashayotgan jamiyatda qilib, «o‘tgan yilga nisbatan oziq-ovqat, kiyim-kechak, uy-joy, uy anjomlari, doshqozonlar, yonilg‘i, kemalar – hamma narsa ko‘payadi». Ummoniyada faqat «jinoyatlar va aqldan ozishlar kamayib, yildan-yilga, daqiqadan-daqiqaga hamma va hamma narsa shiddat bilan yangi va yangi cho‘qqilarga ko‘tarilishi» mumkin. Shu zaylda har kuni «teleekran afsonaviy statistikani vulqonday otishda davom etadi».
Davomi pastda... 👇
@kitob_ombori
