Ниятга қараб амалга баҳо берилади. Исломда ва айрим фалсафий ахлоқий таълимотларда шундай. Масалан, соғлиғи учун оч юрган одам, агар ният қилмаган бўлса, рўза тутаётган ҳисобланмайди, гарчи таомдан ўзини тийса ҳам. Актёр намоз ўқиётган одам ролини қиёмига етказиб ўйнаса ҳам, унинг ҳаракатлари намоз эмас, чунки ният бошқа. Аммо бир одам холис ният қилиб намоз ўқиса-ю, билмагани сабабли бирор жойини тўғри бажармаса ҳам, у барибир ибодат қилган саналади. Исталган диний амални олинг, ният муҳим. Ният бўлмаса, амалнинг шакли ҳисобга олинмайди.
“Албатта, амаллар ниятга боғлиқдир. Албатта, ҳар бир кишига ният қилган нарсаси бўлади.” Бу жуда машҳур ҳадис.
Демак, бирор амалнинг қандайлиги аввало ниятга боғлиқ экан. Яъни ният бирламчи, шакл иккиламчи. Бу қоидани, менимча, аксар мусулмонлар тан олса керак. Тан олса ҳам, уни татбиқ қилишда изчиллик йўқ. Мисол келтираман:
Янги йил байрамини Исонинг мавлуди сифатида эмас, шунчаки йил янгиланаётганини ният қилиб нишонласа-чи? Шундай қилган одам насронийларнинг байрамини нишонлаган бўладими? Агар юқоридаги мезон асос қилиб олинса, ундай бўлмайди. Актёрнинг “намози” қанчалик ибодат бўлса, Янги йилни нишонлаш ҳам шунчалик насронийлик байрамини нишонлашдир.
Бирор ҳайкалтарош ҳовлисига бир ҳайкални ўрнатиб қўйса, унинг мусулмон қўшниси, сен бут ўрнатдинг деса, тўғри айтган бўладими? Ҳайкалтарошнинг бутга сиғиниш нияти йўқ. Бу ерда шакл бор, ният йўқ. Шундай вазиятда уни бутпарастлик амалида айблаш ўринлими? У ҳолда актёрнинг “намоз”ини намоз деб атай қолайлик.
Қаердадир бир мақолага кўзим тушди. Унда ёзилишича, Минерва ситини бундай номламаслик керак эмиш, чунки Минерва қадимги Римда бутпарастларнинг худоси номи бўлган экан. Агар кимдир Минерва ситига кетаяпман деса, Минервага ибодат қилгани кетяпман дегани бўлиши мумкинмиш. Бу ерда ҳам яна ўша мезон чалкашяпти. Менервага кетяпман деган одам ибодатни ният қилиш у ёқда турсин, Минерва ўзи нималигини ҳам билармикин? Шу билан у ибодат қилган бўладими? Ният йўқ-ку! Башарти шундай бўлса, озаман деб оч юрган одамга рўза тутган савоби берилмаса, адолатсизлик бўлиб қолмасмикан-а?
Кези келганда айтай, қадимги яҳудийларнинг Эл номли худоси бўлган. Бу худо бошқа худоларнинг боши, пантеон каттаси бўлган. Ана шу Эл худоси билан айни пайтда бошқа худоларни ҳам элоҳ деб аташган. Арабчада бу илоҳ бўлади. Ана шу илоҳнинг аниқлик артикли асосида хослаб, атоқли от шаклига киритсак, Аллоҳ бўлади. Хўш, биз қадимги кўпхудо яҳудийларнинг Элига сиғиняпмизми? Агар шакл ва этимология асос қилиб олинса, ҳа шундай бўлади.
Бир томондан амалларни ниятга боғлаб, бошқа томондан ўзимиз хушламаган ишлар бўлганда, ниятни ҳисобга олмасликни нима деб аташ мумкин? Юмшоқ қилиб айтганда тутуриқсизлик.
Дунёқарашдаги зиддиятлар ҳаммада учрайди. Юқоридаги ҳолат ҳам ана шундай зиддиятлардан бири. Бунақа мисолларни исталганча келтириш мумкин. Бир томондан шаклга эмас, моҳиятга (ниятга) қараш, бошқа томондан шаклбозлик қилиш, яъни шакллар асосида амалларга баҳо бериш одамни жуда нохолис қилиб кўрсатади.
“Албатта, амаллар ниятга боғлиқдир. Албатта, ҳар бир кишига ният қилган нарсаси бўлади.” Бу жуда машҳур ҳадис.
Демак, бирор амалнинг қандайлиги аввало ниятга боғлиқ экан. Яъни ният бирламчи, шакл иккиламчи. Бу қоидани, менимча, аксар мусулмонлар тан олса керак. Тан олса ҳам, уни татбиқ қилишда изчиллик йўқ. Мисол келтираман:
Янги йил байрамини Исонинг мавлуди сифатида эмас, шунчаки йил янгиланаётганини ният қилиб нишонласа-чи? Шундай қилган одам насронийларнинг байрамини нишонлаган бўладими? Агар юқоридаги мезон асос қилиб олинса, ундай бўлмайди. Актёрнинг “намози” қанчалик ибодат бўлса, Янги йилни нишонлаш ҳам шунчалик насронийлик байрамини нишонлашдир.
Бирор ҳайкалтарош ҳовлисига бир ҳайкални ўрнатиб қўйса, унинг мусулмон қўшниси, сен бут ўрнатдинг деса, тўғри айтган бўладими? Ҳайкалтарошнинг бутга сиғиниш нияти йўқ. Бу ерда шакл бор, ният йўқ. Шундай вазиятда уни бутпарастлик амалида айблаш ўринлими? У ҳолда актёрнинг “намоз”ини намоз деб атай қолайлик.
Қаердадир бир мақолага кўзим тушди. Унда ёзилишича, Минерва ситини бундай номламаслик керак эмиш, чунки Минерва қадимги Римда бутпарастларнинг худоси номи бўлган экан. Агар кимдир Минерва ситига кетаяпман деса, Минервага ибодат қилгани кетяпман дегани бўлиши мумкинмиш. Бу ерда ҳам яна ўша мезон чалкашяпти. Менервага кетяпман деган одам ибодатни ният қилиш у ёқда турсин, Минерва ўзи нималигини ҳам билармикин? Шу билан у ибодат қилган бўладими? Ният йўқ-ку! Башарти шундай бўлса, озаман деб оч юрган одамга рўза тутган савоби берилмаса, адолатсизлик бўлиб қолмасмикан-а?
Кези келганда айтай, қадимги яҳудийларнинг Эл номли худоси бўлган. Бу худо бошқа худоларнинг боши, пантеон каттаси бўлган. Ана шу Эл худоси билан айни пайтда бошқа худоларни ҳам элоҳ деб аташган. Арабчада бу илоҳ бўлади. Ана шу илоҳнинг аниқлик артикли асосида хослаб, атоқли от шаклига киритсак, Аллоҳ бўлади. Хўш, биз қадимги кўпхудо яҳудийларнинг Элига сиғиняпмизми? Агар шакл ва этимология асос қилиб олинса, ҳа шундай бўлади.
Бир томондан амалларни ниятга боғлаб, бошқа томондан ўзимиз хушламаган ишлар бўлганда, ниятни ҳисобга олмасликни нима деб аташ мумкин? Юмшоқ қилиб айтганда тутуриқсизлик.
Дунёқарашдаги зиддиятлар ҳаммада учрайди. Юқоридаги ҳолат ҳам ана шундай зиддиятлардан бири. Бунақа мисолларни исталганча келтириш мумкин. Бир томондан шаклга эмас, моҳиятга (ниятга) қараш, бошқа томондан шаклбозлик қилиш, яъни шакллар асосида амалларга баҳо бериш одамни жуда нохолис қилиб кўрсатади.