Uch kun yashagan GKChP yoxud SSSR tarqab ketishini tezlashtirgan hodisa haqida
20 fevral 2020. Muallif: Manba: "Daryo" telegram kanali
1991-yil 19-avgust. Sovet Ittifoqining barcha burchaklarida televideniye va radio orqali xabar berildi: “Prezident Mixail Gorbachyov sog‘lig‘i yomonlashgani uchun mamlakatni ortiq boshqara olmaydi. U boshlagan islohotlarning aksariyati boshi berk ko‘chaga kirib qoldi. Shu sababli mamlakat boshqaruvini sakkiz kishidan iborat Favqulodda vaziyat davlat qo‘mitasi o‘z qo‘liga oladi. Olti oy davomida mamlakatga yangi rahbar saylanadi”. Bu xabarni eshitgan odamlar biroz xavotirga tushdi. “Gorbachyovga nima bo‘lgan ekan-a?!” degan o‘y ko‘pchilikning xayolidan o‘tdi. Mamlakat ahli hali Stalin vafot etganda “sog‘lig‘i yomonlashdi” deb ma’lumot tarqatib o‘zaro taxt talashishganini, Xrushchyov Brejnev tomonidan “sog‘lig‘i yomonlashgani tufayli ishdan bo‘shash haqida ariza yozdi” degan bahona bilan taxtdan ketkazilganini unutgani yo‘q edi. Qolaversa, bunday “ssenariy” ittifoqdosh respublikalarning har birida necha martalab qo‘llangandi. Odamlarning xavotirlari bejiz emasligi uch kun ichida oydinlashdi. Favqulodda vaziyat davlat qo‘mitasiga ham mamlakatni olti oy boshqarish nasib etmadi. Hammasi uch kunda tugadi.
* * *
1985-yil 11-mart sanasida SSSR “taxti”ga o‘tirib, Sovet Ittifoqi kommunistik partiyasining birinchi kotibi lavozimini olgan Mixail Sergeyevich Gorbachyov sal o‘tmay mamlakatda “qayta qurish” nomi ostida yangi islohotlar boshlanganini ma’lum qildi. Oldiniga islohotlar oldinga siljishi biroz sustroq bo‘ldi. Axir Stalin vafotidan keyin 30 yildan oshiq vaqt bir xil tartibda ishlab kelgan amaldorlarni o‘zgartirish juda qiyin edi. Ammo 1986-yildan boshlab mamlakatdagi aksariyat tartiblar o‘zgardi. Birinchi navbatda, Gorbachyov KPSSning 1986-yilning fevral oyida bo‘lib o‘tgan XXVII syezdida Afg‘onistondagi behuda urushni to‘xtatish va qo‘shinlarni bosqichma-bosqich bu mamlakatdan olib chiqish haqida gapirdi. Oktabr oyida ilk olti polk Afg‘onistondan olib chiqildi. Shuningdek, Gorbachyov mamlakatda kommunistik partiya gegemonligiga chek qo‘yadigan qaror qabul qildi va boshqa partiyalar tuzishga ham ruxsat berildi. Shuningdek, diniy sohada ham katta o‘zgarishlar bo‘ldi va mamlakatda 1991-yilgacha turli konfessiyalarga tegishli ibodatxonalar qayta ochildi, yangilari qurildi. So‘z erkinligi masalasida juda katta oldinga siljishlar kuzatildi.
Eng muhimi, mahalliy xalqlarda milliy o‘zlikni anglash, shu jumladan, mustaqillikka intilish harakatlari boshlandi. 1987–1988-yillardan boshlab Boltiqbo‘yi davlatlari 1940-yilda SSSR ularni zo‘rlik bilan bosib olgani, shu tufayli endi ular SSSR tarkibidan chiqib, mustaqil bo‘lishi haqida turli chiqishlar qila boshladi.
1990-yilga kelib bir paytlar ikkinchi qutb sifatida dunyoni titratgan SSSRning tarqab ketish ehtimoli ancha oydinlashdi. Bu paytga kelib Boltiqbo‘yi davlatlari SSSR boshqaruvi ostidan chiqqanini bir tomonlama e’lon qilib, o‘zini boshqarish yo‘liga o‘tgan edi. Shuningdek, 1990-yilga kelib bir paytlar sotsialistik tizimning muhim bo‘laklari sifatida SSSRning qanoti ostida unga suyanchiq bo‘lgan Sharqiy Yevropa davlatlari – Polsha, Bolgariya, Vengriya, Ruminiya, Yugoslaviya, Chexoslovakiya, Albaniya kabi mamlakatlar sotsialistik boshqaruv usulidan voz kechib, G‘arbiy Yevropa tomon yuz burdi. Ularda mamlakatni boshqarib turgan rahbarlarning ayrimlari bu ishlarga o‘zi boshchilik qilgan bo‘lsa, ayrim qarshilik qilganlari xalq tomonidan ag‘darib tashlandi.
Buning ortidan sotsialistik tuzumlarning harbiy bo‘linmalarini birlashtirgan va bir paytlar NATOga qarshi kuch o‘laroq tashkil etilgan Varshava shartnomasi tashkiloti (VShT, ruscha OVD) ham 1991-yil 1-iyul sanasida tarqab ketdi. Bungacha esa Sharqiy Yevropadagi sobiq sotsialistik mamlakatlarda SSSR harbiy bazalarini faoliyat yuritishiga qarshi ko‘plab namoyishlar ham bo‘lib o‘tdi va buning natijasida SSSR Sharqiy Yevropadagi bir qator mamlakatlardagi harbiy bazalarini yopib, ularda faoliyat yuritgan qo‘shinlarini SSSRga qaytargan edi.
SSSRning Yevropa markazidagi muhim tayanch nuqtasi – Germaniya d
20 fevral 2020. Muallif: Manba: "Daryo" telegram kanali
1991-yil 19-avgust. Sovet Ittifoqining barcha burchaklarida televideniye va radio orqali xabar berildi: “Prezident Mixail Gorbachyov sog‘lig‘i yomonlashgani uchun mamlakatni ortiq boshqara olmaydi. U boshlagan islohotlarning aksariyati boshi berk ko‘chaga kirib qoldi. Shu sababli mamlakat boshqaruvini sakkiz kishidan iborat Favqulodda vaziyat davlat qo‘mitasi o‘z qo‘liga oladi. Olti oy davomida mamlakatga yangi rahbar saylanadi”. Bu xabarni eshitgan odamlar biroz xavotirga tushdi. “Gorbachyovga nima bo‘lgan ekan-a?!” degan o‘y ko‘pchilikning xayolidan o‘tdi. Mamlakat ahli hali Stalin vafot etganda “sog‘lig‘i yomonlashdi” deb ma’lumot tarqatib o‘zaro taxt talashishganini, Xrushchyov Brejnev tomonidan “sog‘lig‘i yomonlashgani tufayli ishdan bo‘shash haqida ariza yozdi” degan bahona bilan taxtdan ketkazilganini unutgani yo‘q edi. Qolaversa, bunday “ssenariy” ittifoqdosh respublikalarning har birida necha martalab qo‘llangandi. Odamlarning xavotirlari bejiz emasligi uch kun ichida oydinlashdi. Favqulodda vaziyat davlat qo‘mitasiga ham mamlakatni olti oy boshqarish nasib etmadi. Hammasi uch kunda tugadi.
* * *
1985-yil 11-mart sanasida SSSR “taxti”ga o‘tirib, Sovet Ittifoqi kommunistik partiyasining birinchi kotibi lavozimini olgan Mixail Sergeyevich Gorbachyov sal o‘tmay mamlakatda “qayta qurish” nomi ostida yangi islohotlar boshlanganini ma’lum qildi. Oldiniga islohotlar oldinga siljishi biroz sustroq bo‘ldi. Axir Stalin vafotidan keyin 30 yildan oshiq vaqt bir xil tartibda ishlab kelgan amaldorlarni o‘zgartirish juda qiyin edi. Ammo 1986-yildan boshlab mamlakatdagi aksariyat tartiblar o‘zgardi. Birinchi navbatda, Gorbachyov KPSSning 1986-yilning fevral oyida bo‘lib o‘tgan XXVII syezdida Afg‘onistondagi behuda urushni to‘xtatish va qo‘shinlarni bosqichma-bosqich bu mamlakatdan olib chiqish haqida gapirdi. Oktabr oyida ilk olti polk Afg‘onistondan olib chiqildi. Shuningdek, Gorbachyov mamlakatda kommunistik partiya gegemonligiga chek qo‘yadigan qaror qabul qildi va boshqa partiyalar tuzishga ham ruxsat berildi. Shuningdek, diniy sohada ham katta o‘zgarishlar bo‘ldi va mamlakatda 1991-yilgacha turli konfessiyalarga tegishli ibodatxonalar qayta ochildi, yangilari qurildi. So‘z erkinligi masalasida juda katta oldinga siljishlar kuzatildi.
Eng muhimi, mahalliy xalqlarda milliy o‘zlikni anglash, shu jumladan, mustaqillikka intilish harakatlari boshlandi. 1987–1988-yillardan boshlab Boltiqbo‘yi davlatlari 1940-yilda SSSR ularni zo‘rlik bilan bosib olgani, shu tufayli endi ular SSSR tarkibidan chiqib, mustaqil bo‘lishi haqida turli chiqishlar qila boshladi.
1990-yilga kelib bir paytlar ikkinchi qutb sifatida dunyoni titratgan SSSRning tarqab ketish ehtimoli ancha oydinlashdi. Bu paytga kelib Boltiqbo‘yi davlatlari SSSR boshqaruvi ostidan chiqqanini bir tomonlama e’lon qilib, o‘zini boshqarish yo‘liga o‘tgan edi. Shuningdek, 1990-yilga kelib bir paytlar sotsialistik tizimning muhim bo‘laklari sifatida SSSRning qanoti ostida unga suyanchiq bo‘lgan Sharqiy Yevropa davlatlari – Polsha, Bolgariya, Vengriya, Ruminiya, Yugoslaviya, Chexoslovakiya, Albaniya kabi mamlakatlar sotsialistik boshqaruv usulidan voz kechib, G‘arbiy Yevropa tomon yuz burdi. Ularda mamlakatni boshqarib turgan rahbarlarning ayrimlari bu ishlarga o‘zi boshchilik qilgan bo‘lsa, ayrim qarshilik qilganlari xalq tomonidan ag‘darib tashlandi.
Buning ortidan sotsialistik tuzumlarning harbiy bo‘linmalarini birlashtirgan va bir paytlar NATOga qarshi kuch o‘laroq tashkil etilgan Varshava shartnomasi tashkiloti (VShT, ruscha OVD) ham 1991-yil 1-iyul sanasida tarqab ketdi. Bungacha esa Sharqiy Yevropadagi sobiq sotsialistik mamlakatlarda SSSR harbiy bazalarini faoliyat yuritishiga qarshi ko‘plab namoyishlar ham bo‘lib o‘tdi va buning natijasida SSSR Sharqiy Yevropadagi bir qator mamlakatlardagi harbiy bazalarini yopib, ularda faoliyat yuritgan qo‘shinlarini SSSRga qaytargan edi.
SSSRning Yevropa markazidagi muhim tayanch nuqtasi – Germaniya d