Ilyos Safarov

O’zbekistonda normal jurnalistika bilan shug’ullanish — qahramonlik. Yo’q, undan ko’ra kattaroq jarayon.

Bir paytlar Malika Antuanettaga dehqonlarda yeyishga non qolmaganligini aytishganida u “nonlari bo‘lmasa, shirin kulcha yeyishsin” deb javob bergan ekan. Keyinchalik fransuzcha: «Qu’ils mangent de la brioche» brioches yesinlar“) iborasi monarxlarning xalq muammolaridan uzoqlashib ketganligini anglatuvchi ramziy iboraga aylanib ketdi.

Kecha energetika vazirligi matbuot kotibi Hasan Toshxo‘jayevning O‘zbekistonda gaz yetishmovchiligi borasida Kun.uz saytiga bergan intervyusini ko‘rdim. Tarix takrorlardan iborat deyishadi.Vazirlik vakili intervyu davomida haydovchilarga gaz bo‘lmasa, benzin quyish yoki elektromobil sotib olishni maslahat beribdi. Mavjud vaziyat uchun mas’uliyatni esa ob-havoga yuklagan: “Dekabr oyida bunaqangi sovuq bo‘lmas edi, bu yil bizga o‘ziga xos iqlim kirib keldi”.

Bugun rahbarlarning xalqqa yaqin bo‘lishi kerakligi haqida ko‘p gapiriladi. Lekin aftidan, bu fikr minbarlarda qancha ko‘p takrorlansa, O‘zbekiston hukumatidagilar xalq va uni qiynayotgan muammolardan shunchalik uzoqlashayotgandek tassurot uyg‘otmoqda.

Bugun mamlakatda energiya tanqisligi katta. Yillar davomida qilingan xoinona shartnomalar va noto‘g‘ri boshqaruv sabab biz eksportchidan importchiga aylanganimiz haqiqat. Odamlar esa bugun shu xoinliklarning badalini baland narx va sovuq kunlardagi turnaqator navbatlar hisobiga to‘lamoqda. Ammo hukumat vakillari bu haqiqatlarni ko‘rib ko‘rmaganga, eshitib eshitmaganga olishda davom etmoqda. Ishonchim komil, agar kechagi savollar hukumatdagi boshqa istalgan amaldorga berilgan taqdirda ham mazmunan shu javob olingan bo‘lardi-ki, bu juda xavfli holat.

Hukumatdagilar bugun ikkiyuzlamachilikni yig‘ishtirib, hech bo‘lmasa, muammolarni samimiy tan olishni o‘rgansa bo‘lardi. Sababi, muammolar odamlarga bir asabiylik bersa, uning o‘rniga “shirin kulcha” taklif qilinayotgani o‘n asabiylashtiradi. Va, dunyoda bo‘layotgan voqealar ko‘rsatmoqda-ki, xalqni doim bunday javoblar bilan aldash mumkin emas.

@haqiqatdaIlyos

Yoki boshqa bir misol. Adashmasam, 2023-yil edi. Madaniyat va ma’rifat telekanalining “Qaqnus” dasturida yosh shoir Najmiddin Ermatov tomonidan “Ko‘k bo‘ri kezgan sarhad itlarga talosh endi…” deya boshlanuvchi she’r o‘qildi. She’rda turkiy elning so‘ngan shiddati, tafti pasaygan quyoshi, bu el odamlarining bugungi muammolari, masalan, erkak-ayollari o‘z yeri qolib chet ellarda sarson yurgani, hammaniki deyiladigan tabiiy boyliklar hammaniki emasligi, siyosatdagi uyatli aloqalar va mamlakat mustaqilligi ham omonat ekani shoir tomonidan shu qadar ta’sirli va ayni paytda yalang‘och tarzda bitilgandiki, u hamma – yosh-u qari, o‘qigan-u o‘qimagan, erkag-u ayolga birdek tushunarli bo‘ldi, birdek og‘riq berdi, birdek muxlis, tinglovchi qildi. Hozir eslasam, o‘shanda ko‘rsatuvning she’r o‘qilgan qismini tarmoqdagi sahifasida joylamagan kishi, u haqda yozmagan nashr kam bo‘lgan edi. Hozir ham ko‘p eshitishadi. Menimcha, shoirning bu muvaffiyati uni qiynagan dardlarni odatdagi usul – fikrni ramzlar ortiga bekitish, gap tagida gap qilib yozmagani, jamiyat og‘riqlarini tushunarli tarzda, boricha bera olganida bo‘lsa kerak. Najmiddin Ermatovning muvaffaqiyati, u jamiyatning ochiq ijodga o‘chligini yaxshi his qila olgan.

Bugun qaysiki ijodkor zamonning, jamiyatning shu talablariga javob berolsa, u eshitiladi, o‘qiladi. Bu o‘rinda odamlar o‘qimay qo‘ydi, emas, ijodkorlar o‘qiydigan narsa bermay qo‘ydi, desak, adabiyotdagi muammolarimiz yechimiga osonroq va eng muhimi, to‘g‘riroq yo‘ldan boradigandekmiz. Axir dunyoda yozishyapti-ku, dunyoda o‘qishyapti-ku, dunyoda yozuvchilar Nobel olyapti-ku …

Yanayam kim biladi deysiz, balki, jurnalistlarga nisbatan ishlaydigan kuchli senzura ijodkorlarimizga nisbatan ham ishlayotgandir. Ular ham shu to‘siq sabab katta asarlar yozishdan o‘zini tiyar, qo‘rqar, eytiyotlar. Shu sabab bugun o‘zbek OAV ijodkorlarni faqat vafot etgandagina eslayotgandir. Nima bo‘lganda ham bu sog‘lom holat emas, o‘ylantirishi kerak barchamizni.

@haqiqatdaIlyos

Sal avval nimadir sabab bo‘ldi-yu, Google’ga “taniqli shoir” deya qidiruv berdim. Buni qarangki, o‘zbek tilidagi shu ikki so‘z bilan bog‘liq deyarli barcha xabar qaysidir shoirning vafot etgani haqida yangilik yoki nekrolog bo‘lib chiqaverdi: “Azim Suyun vafot edi”, “Jamol Kamol vafot etdi”, “Oshiq Erkin olamdan olamdan o‘tdi”, AQSH elchixonasi Abdulla Oripov vafoti munosabati bilan hamdardlik bildirdi”... Xullas, internetda taniqli o‘zbek ijodkorlari bilan bog‘liq ijobiy xabar juda kam. Achinarli va kamida qiziq holat, a?

Keyin o‘ylab qoldim, nega bizning internet nashrlar adabiyot ahli, shoir, ijodkorlar va ularning ijodi haqida yozmay qo‘ydi? OAV har holda jamiyatni, jamiyatning qarashlarini ifoda qilarkan, bugun unda adabiyotga, ijodkorlarga oid ijobiy xabarlarga o‘rin yo‘qmi? Bugun nega biz shoirlar va umuman, adabiyot kishilari haqida faqat ular vafot etgandagina eslaydigan bo‘lib qoldik? Yoki o‘zbek adabiyotida ijobiy yangiliklarning o‘zi kamayib ketganmi?

Shu o‘ylarni bekor o‘yladim-da. Mana endi ishdan chiqib, uyga ketishim kerak bo‘lganda savollarimga xayolan javob izlab o‘tiribman.

Xo‘sh, madaniyatga ixtisoslashgan bir necha saytlardan tashqari yirik nashrlar ijodkorlarni faqat vafot etgandagina eslayotgan ekan, bunga ijodkorlarning o‘zi aybdormi yoki millat darajasi shunchalik quyilashdimi? (Odamlar she’riyatga, adabiyotga ehtiyoj sezmay qo‘yishi hech bo‘lmasa, ma’nan pastlash emasmi?)

Albatta, yuqoridagi savollarga ayni bir sababni ko‘rsatib javob berish mushkul. Ammo fikrimcha, OAVda adabiyotga “joy topilmayotgani” va hech bo‘lmasa, ijodkorlar yozgan yangi asar, olgan biror mukofot haqida yozilmayotgani ko‘proq ijodkorlarning o‘zi, ular qilayotgan ijodning salmog‘i bilan bog‘liq muammo bo‘lsa kerak. Aytmoqchimanki, bugun axborot zamonida o‘quvchi ongi, diqqatini egallash oson emas. O‘quvchi hamma narsa qo‘lidagi qurilmada muhayyo bo‘lgan sharoitda ming ramzga o‘ralgan she’r, asarni o‘qib, uning mag‘zini chaqib, undan o‘z dardini qidirishga vaqt topishi qiyin, bunga intilmaydi. Shunday ekan, balki, zamonning o‘zi adabiyot kishisi oldiga uslublarni o‘zgartirib, jamiyat, muammolar haqida har doimgidan boshqacharoq, balki, “yalang‘ochroq”, qattiqroq, ta’sirliroq yozish talabini qo‘yayotgandir. O‘zbek adabiyot oldida o‘zgarish vazifasi turgandir.

Fikrimni bir misolda tushuntiraman. Yaqinda taniqli yozuvchilarimizdan biri “falon nashrda yaxshi maqolam chiqdi, o‘qing, rahbarlarni rosa savaladim”, – deb qoldi. Uning aytishicha, maqolada “rahbarlarda salohiyat pasayib ketayotgandek” degan jumla kulminatsiya, savalash uchun ishlatilgan. Endi e’tibor bering, yozuvchimiz bu maqolani jamiyatda katta o‘zgarish qilgandek, mana, men vazifamni zo‘r uddalayapman, degandek ohangda gapirdi. Lekin sizningcha, u e’lon qilgan maqola bugun jamiyatni titrata oladimi, biror yangiligi bormi? Axir, OAV rahbarlarning salohiyati, shu salohiyatning pastligi bilan bog‘liq, uning sababidan kelib chiqayotgan muammolar haqida yozib charchamadimi, hamma gapirib bo‘lmadimi? Barcha muammolarimizning bosh sabablaridan biri shu emasmi? Shu maqola endi rahbarlarda fikr o‘zgarishi yasay oladimi, sizningcha? Meni masalan, qiziqtirolmadi, yangi fikr ko‘rmadim chunki.

Tushunyapsizmi nima demoqchiman? Yozuvchilar bugun jamiyatning tomir urishini to‘la his qilolmay, shu tomir urishini asarlarida to‘la ifoda qilisholmayotgandek. Shoirlar inchunin. Jamiyatga ta’sir etisholmayaptimi, demak, OAVda ham yo‘q. Balki, zamon shiddatiga moslasha olishmayotgandir…

Bosh prokuraturaning biroz avvalgi axboroti bilan vaziyat Allamjonov tarafga keskin o’zgarganini xulosa qilish mumkin. Qo’shimchasiga, so’nggi bir necha kun ichidagi “tozalashlar” orqali suiqasd ishi deyarli to’liq kartinada ko’rinib qoldi. Albatta, bir davlatda insonni (ayniqsa, u siyosiy arbob bo’lsa, ko’proq e’tiborda) yo’q qilishga qasd qilinsa va unga besh bor o’q otilsa-yu, o’sha jinoyat ochilmay qolsa, bu juda yomon, xavotirli voqelik bo’lardi. Bu bilan shuningdek, odamlarda davlatchiligimiz, sud-huquq tizimlarimiz bormi o’zi, degan tabiiy savollar ham tug’ilgan, ishonchsizlik ortgan bo’lardi. Bu tomondan og’ir bo’lsa-da, iroda ko’rsatilgani yaxshi. Ammo menda yana o’sha, aslida savollarimizsiz ham tizimli bo’lishi kerak bo’lgan, lekin qilinmayotgan ba’zi ishlar yuzasidan savollar qolaveradi:

– “Allamjonov ishi”da tergov tafsilotlari, so’nggi lavozim o’zgarishlari sabablari haqida nega rasmiy, batafsil tushuntirishlar berilmayapti. Nega mahalliy OAV bu haqda doim qandaydir gumonlarga asoslanib xabar ulashishga majbur?

- Nega bu voqealarni o’zbek jamoatchiligi doim xorij OAVlari orqali kuzatib borishi kerak? Byudjetdan milliardlar sarf etilayotgan davlat kanallari-yu, axborot agentliklari shunday voqealarni yoritolmasa, ular nega ushlab o’tiriladi?

– Nega ishni hatto rasmiy xabarlar asosida tahliliy yoritgan mahalliy nashrlarga bosim o’tkazildi, materiallari o’chirildi-yu, bunga javobgarlar ochiq aytilmadi, jazo olmadi?

– Va nihoyat, O’zbekistonda axborot siyosati ishlayaptimi, u nimaga asoslanadi-yu, bu siyosatning hamma ko’rib turgan yutqiziqlari uchun kim javob beradi?
…

Ha, suiqasd ishida iroda ko’rsatilgani yaxshi, ammo bu iroda jamoatchilik, fuqarolarning boshqa manfaatlarini ochiq qoldirgan holda ko’rsatilmoqda, axborot tashabbusini qo’lga olishga (ichkariga) intilinmayaptiki, bu ishlarsiz ham davlatchilik borasidagi savollar qolaveradi.

@haqiqatdaIlyos

Parlament deputati Akmal Saidov yig‘ilishlardan birida qaysidir yangi qonunga izoh bera turib, O‘zbekiston dunyoda analogi yo‘q ishga qo‘l urgani va unga ko‘ra, mamalakatda qonun ijrosi haqida qonun qabul qilinganini aytgandi. Qo‘rqamanki, kutilayotgan katta kodeks ham qonunlar ijrosi haqida qonun, senzurani yanada mustahkamlovchi kodeks bo‘lib xizmat qilsa kerak. Xullas, asosi xavotirli yangi kodeksdan nimadir yangi yaxshilik o'sib chiqishini, ishimiz oldinga yurishini kutmayapman. O'zgarish esa parlament deputatlari qachondir chiqib, biz falon qonunni bekor qilib tashladik, u jurnalistlarga senzura edi, xalaqit berayotgandi, degan kundan boshlansa kerak. Ammo aslo qonun ijrosi haqidagi qonun e'lonidan emas.

@haqiqatdaIlyos

Yangi kodeks xavotirlari


OAVga aloqador qonunchilik va turli normativ hujjatlar ko‘payishi odatda so‘z erkinligi uchun yaxshilik alomati emas. Chunki, axborot sohasidagi har bir yangi hujjat oxir-oqibatda senzurani ham qonuniylashtiradi. Solishtirish uchun AQSH va Fransiyada OAV faoliyati shunchaki konstitutsiyaning bir nechta modda va qo‘shimchalari bilan belgilangan xolos.

Masalan, AQSh Konstitutsiyasida ommaviy axborot vositalari haqida to‘g‘ridan-to‘g‘ri band mavjud emas, ammo birinchi tuzatish (First Amendment) OAVning erkinligini kafolatlaydi. Bu tuzatish 1791-yilda qabul qilingan va unda shunday deyiladi:

"Kongress dinni o‘rnatish yoki uni erkin ado etishga to‘sqinlik qiladigan qonun chiqarmasligi, so‘z erkinligi yoki matbuot erkinligini cheklamasligi, yoki xalqning tinch yig‘ilishlar o‘tkazish va hukumatga shikoyat qilish huquqini cheklamasligi lozim".

E’tibor bering, ushbu tuzatish AQSHdek butun boshli mamlakatda matbuot erkinligini himoya qiluvchi asosiy huquqiy asosdir. Shu sababli:

1. Hukumat tomonidan OAV faoliyatiga senzura o‘rnatilishi yoki aralashuvi cheklanadi.

2. Jurnalistlar hukumat siyosatini ochiq tanqid qilishlari va mustaqil ravishda ishlash huquqiga ega.

3. OAV davlat va jamiyat o‘rtasida axborot tarqatuvchi vosita sifatida faoliyat yuritadi.

Ya’ni, AQSh o‘z farovon jamiyatini aynan mana shu omillar asosida qurishga qaror qilgan. Vashington jamoasi adashmaganini ko‘rib turibmiz – bugun AQSh dunyoning eng qudratli mamlakati.

Fransiyada ham so‘z erkinligi konstitutsiyaning bitta moddasi bilangina tartibga solinadi. Unga ko‘ra, konstitutsiyaning 11-moddasida so'z erkinligi, matbuot erkinligi va fikr bildirish erkinligi kafolatlangan. Bo‘ldi, mamlakatda so‘z erkinligi haqida yoki uni ta’riflaydigan boshqa qonun mavjud emas. U mamlakatda mutlaq tushuncha hisoblanadi va boshqa har qanday qonun yoki hujjat so‘z hamda fikr erkinligiga to‘siq sifatida ko‘riladi.

Bugun O‘zbekistonda ommaviy axborot vositalari adashmasam, 10 dan ortiq (13 ta) qonun va normativ huquqiy hujjatlar asosida faoliyat ko‘rsatmoqda. Ammo buncha qonun bilan ishlash bizga hech narsa bermaganini ham yaxshi bilasiz – mamlakat Jahon so‘z erkinligi reytingida 180 davlat orasida 148-o‘rinda (2023-yil 4 o‘rin pastlash). Mamlakatning OAV erkinligi bilan bog‘liq vaziyati “murakkab”dan “juda jiddiy” bosqichga tushirilgan.


O‘zbekistonda so‘z erkinligi bilan bog‘liq qonun va normativ huquqiy hujjatlarning haddan tashqari ko‘payib ketgani shuningdek, jurnalistlar ishida doimiy qiyinchiliklarni ham paydo qilib keladi. Ular masalan, bitta maqola yozish uchun gohida sohaga oid o‘nlab qonun va normativ hujjatlar bilan hisoblashishi va shular asosida o‘zini turli darajada senzura qilishga majbur (tashqi senzura alohida masala).


Eshitishimcha, shu kunlarda O‘zbekistonda Axborot kodeksi loyihasining to‘rtinchi varianti ustida ish olib borilmoqda. Loyiha 2025-yil fevralida jamoatchilik muhokamasiga qo‘yilishi ma’lum qilingan.


AOKA direktori Asad Xo‘jayev so‘zlariga ko‘ra, yangi axborot kodeksi loyihasi juda katta, uning bir qancha boblari bor va 8 ta qonunni o‘z ichiga olgan.


Men esa soha vakili sifatida regulyator organ rahbari aytayotgan o‘sha katta kodeksni velosipedni murakkab chizmalarda “qayta ixtiro qilishga” urinish deya hisoblayman. Chunki, yuqorida yozganimdek, qaysiki mamlakat o‘z rivojlanish tartiblarini so‘z va fikr erkinligi ustiga qurmoqchi bo‘lsa, unga o‘nlab boblardan iborat katta kodeks yoki hujjatlar shart bo‘lmaydi. Shunchaki siyosiy iroda va mustaqil sud bo‘lsa kifoya.